Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց

ԳԼՈՒԽ Գ.
ԲՆԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Ա. ԼԵՐԻՆՔ ԵՒ ՔԱՐԻՆՔ. — Բ. ԿՐԱԿ. — Գ. ՋՈՒՐ. — Դ. ՕԴԵՂԷՆ ՆԻՒԹՔ ԵՒ ԵՐԵՒՈՅԹՔ. — Ե. ԲՈՒՍԵՂԷՆՔ ԵՒ ԾԱՌԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ:

Ճշմարտութեան ուղիղ ճամբէն խոտորողն՝ այլ եւ այլ կողմ կըրնայ երթալ եւ եւ կ’երթայ, եւ դիմացն ինչ ելնէ՝ անոր համեմատ այլ կըրնայ նորէնոր հետեւիլ. աւելորդ է ուրեմն հարցընել, թէ այս կամ այն ազգ՝ շիտակ ճամբան թողած՝ նախ ո՞ր ծուռը գացեր է: Սակայն թէ՛ հին եւ թէ՛ դեռ մնացեալ բարբարոսաց մէջ կ’երեւի, թէ յառաջ քան զանձնաւոր էակս եւ իրենց նմանս կամ աննմանս, անկենդան բնութեան մասանց հաւատք եւ պաշտօն ընծայեր են, որ թէ եւ թանձր մտացբերմունք է, այլ աւաղելի զարմանք մ’է, որ նա եւ մեր լուսաւոր ժամանակի շատգէտք եւ կարծեցեալ իմաստնոց ոչ սակաւք, գրեթէ կերպով մի բնապաշտք կամ նիւթահաւատք են, երբ չեն ընդունիր ըստ U. գրոց աւանդութեան՝ աշխարհիս եւ մարդու ստեղծումը. եւ որչափ այլ խորշին այսպիսի անունէ, եւ թէ ոչ կրօնք ոչ պաշտօն, սակայն կերպով մի հաւատք մատուցանեն բնութեան. այս տարբերութեամբ, որ ասոնք իբր թէ բնութիւնը բարակցընելով՝ իրենց նօսր հետեւանաց կու հասնին, մինչդեռ հինք՝ բնութեան մեծութիւնը միանգամայն թանձրութեամբ ըմբռնէին: Եւ հարկ էր այսպէս ըլլալ. նախ, քանի որ բնութեան գաղտնիքն քիչ ճանչցուած էին. եւ երկրորդ, որ նախնական աստուածպաշտութիւնն այլ, այսինքն՝ Պաշտօնն՝ մասամբ ի բնութեան կատարուէր. երբ ոչ տաճարք, ոչ բագինք եւ ոչ այլ եւ այլ գործիք պաշտամանց հնարուած էին. երբ երկրին որ եւ է մասն՝ էր յատակ պաշտօնի եւ աղօթից տեղւոյն, երկինքն՝ անոր համապարփակ ձեղուն, ճիւղատարած ծառ մի` հովանի, կոշտ ժայռ մի՝ սեղան, եւ բուսական՝ երբեմն եւ կենդանական արարածք՝ նուէրք եւ զոհ: Այն ատեն այդ անչափ ձեղուան արեգակնափայլ պայծառութիւնն կամ աստեղազարդ ցոլցոլմունքն, երկրիս բիւրակերպ  տեսարանքն, իր բարձրութեամբք (լերանց), խորութեամբք (ձորոց) եւ հարթութեամբ (դաշտաց), ասոնց ծաղկածիծաղ եւ կանաչազարդ երեսքն, բուսոց եւ տընկոց տուած զուարճութիւնն եւ վայելքն, յաղթահասակ ծառոց աշտարակաձեւ գետնի երեսէն վերանալն, անոնցմէ անհամեմատ բարձր լերանց կոնաձեւ կամ խոժոռ երեւոյթքն, մանաւանդ՝ դեռ այն ատեն անոնց ներքին հնոցին վառ ըլլալով՝ հրաբուղխ ժայթմունքն, որոտմամբք եւ սաստիկ սասանութեամբք, նոյնպէս եւ ջրոց տեղ տեղ ծովածաւալ տարածմունքն, տեղ տեղ հանդարտ ընթացքն, տեղ տեղ այլ անընդհատ եւ անհատնում շուարեցուցիչ շառաչմամբ վիժել սահիլ թաւալիլն՝ բրդանման փրփուրներով. ասոնք եւ այսպիսիք՝ զմայլմամբ, ափշութեամբ, վախով եւ պատկառանօք՝ ողջախոհ մարդկան միտքն այլ սիրտն այլ առ Աստուած վերացնէին, զնա ճանչնալով տիեզերաց այլ իրենց այլ ստեղծող եւ տնօրէն. եւ բնութեան անխօս լեզուին հետ ձայնակցէին զնա օրհնելու, զնա պաշտելու: 

Իսկ երբ՝ եւ որոց կիրք, ախտք, հակառակութիւնք, բռնութիւնք՝ ապականեցին զբարս, եւ հանդերձ ծուլութեամբ անփութեամբ մթընցուցին զմիտս, պաղեցուցին զսիրտս, մարդ, որ երբեմն զԱստուած միայն իրմէ վեր, եւ զինքն այլ բնութենէ վեր գիտէր, նուաստացաւ քան զբնութիւն. փոխանակ անկէ աստուածազդեցիկ գեղեցկութիւն, վեհութիւն, ջերմութիւն մի զգալու, սկսաւ մէկ կողմէ երկիւղ մի զգալ, միւս կողմէ իր կենաց ապրուստն անկէ ճարելուն պատճառաւ, քիչ շատ պատկառիլ, պատուել, պաշտել՝ ինչ որ իրեն օգուտ կամ վախ կամ զարմանք պատճառէր. եւ փոխանակ միոյն Աստուծոյ վերընծայելու իր հաւատքը, այլայլութեամբ կրիցն այլայլելով եւ կրօնքը, նախ իբրեւ Աստուծոյ զգալի պատկերք, յետոյ աստուածային իմն, եւ ապա (ոմանք) մինչեւ աստուածս համարեցաւ այն արարածները. եւ այսպէս խանգար սիրտ եւ ախմար միտք՝ մտուցին կամ ընդունեցան զ Բնապաշտութիւն, որ կ’ըսուի եւ Նիւթապաշտութիւն եւ Տարրապաշտութիւն:

Յայտ է յիմացութենէ, որ երկու գլխաւոր կիրք են շարժառիթք կրօնից, Սէր եւ Վախ, ինչպէս եւ հիմայ այլ ճշմարիտ կրօնից հետեւողքը կոչեմք աստուածասէր  եւ աստուածավախ կամ երկիւղած: Ուղիղ կրօնից առաջին տարրն է եւ պէտք է ըլլայ Սէր. մոլորութեանն՝ նախադաս երեւի վախն. եւ ինչպէս տղայոց վրայ աւելի զօրաւոր երեւի այս կիրքս, որք որ եւ է այլանդակ կամ մեծ բանէ վախեն, այսպէս այդ փոքրամիտ մարդկան՝ իրենց բոլորտիքը գտուած բնութեան մեծամեծ եւ ուժով մասերն կամ արարածք՝ վախ ազդելով՝ պատկառելի եւ պաշտելի եղած են:  — Առանց հեռու երթալու, երեւակայենք մեր հին Հայկազունն Երասխայ դաշտին վրայ, դէպ յարեւելք դարձած, անկէց` իր ձախ կողմէն 10, 000 ոտք վերացած լեռան մի դիմաց, աջ կողմէն 13, 000, (իսկապէս 16, 000 յերեսաց ծովու), որոց մէկն Արագած կոչեցին իր նահապետք, միւսը Մասիք. ասոր իբր յանկարծօրէն տափարակ գետնէն այնքան եւ գրեթէ աննման եւ անհամեմատ քան զամենայն լերինս վերամբառնալն, ինչուան այսօր այլ զամէնքն՝ թէ տգէտ, թէ գիտուն, ասիացին այլ եւրոպիացին այլ հիացընէ, ո՛ր եւ է կրօնքի այլ հետեւող ըլլայ. ի՞նչ պիտի զգար, ի՞նչ պիտի ընէր այդ Հայկազն՝ քանի մի սերունդ ետնածին քան զՀայկն,  այդ երկու լերանց միջոց կանգնած, մանաւանդ երբ (ինչպէս կարծուի), ասկէ 3–4000 տարի առաջ, դեռ միայն անշարժ ճերմակ չէին անոնց գագաթունքն, այլ վերէն կամ կողերէն՝ շարժուն կարմիր այլ կ’երեւար կու փայլփըլէր, գոնէ ծուխի կամ ընդհատ բոցի ձեւով, եւ երբեմն երբեմն կ’որոտար կու հառաչէր հրեղէն շունչերով: — Միթէ հնագոյն նահապետաց ատեն աւելի ստէպ եւ սաստիկ չէի՞ն այս հրաբըղխեայ ներգործութիւնք եւ երեւոյթք: Այո, բայց անոնք ճանչնային զԱստուած՝ ներգործիչ ի ձեռն բնութեան, իսկ դա՝ զբնութիւն ինքն ներգործող. կամ առանց առաջին պատճառը քննելու՝ ասոր կ’ընծայէր իր վախն այլ. եւ այսպէս բնապաշտ` եւ մասնաւորելով՝ Լեռնապաշտ կ’ըլլար, ինչպէս գրեթէ ամենայն հին ազգաց մէջ հասարակ է այս. եւ մինչեւ հիմայ, թէ ոչ պաշտօն եւ ոչ հաւատք՝ այլ պատկառանք կը զգայ մարդ այդպիսի երկրանիւթ հսկայից առջեւ: — Շատերու դժուար երեւի ըմբռնել, թէ ի՞նչպէս եւ ե՞րբ միաստուածեան ողջամիտ Հայն փոխուի ի մոլարաղանդ, եւ, թէ ոչ անաստուած՝ ըստ բոլոր իմաստի բառիս՝ այլ թիւրաստուած:  — Այս ցաւալի բանիս եւ ամաչելի դիւրաւ կու համոզուինք՝ անտարակուսելի Ս. Գրոց պատմութեամբ աստուածընտիր Հրէական ազգին. յԵգիպտոսէ ելնելնէն ինչուան իրենց գերութիւնն եւ ինքնավարում թիւննին կորուսանելն, հազար եւ աւելի ամաց միջոց, ստէպ կու տեսնենք անոնց մէկ մի ի կռապաշտութիւն յարիլն, մէկ մի դառնալն առ Աստուած, յետոյ դարձեալ եւ շուտով՝ իրենց շրջապատ ազգաց անշնորհք պաշտամանց: Չզարմանանք, եթէ մեր նախնիքն այլ — որ ոչ միայն այլ եւ այլ ազգօք եւ կրօնիւք շրջապատեալ էին, այլ եւ իրենց վաճառականութեան ոգւով՝ մտնէին եւ ելնէին մօտ եւ հեռաւոր ազգաց մէջ, — այլ եւ այլ կրօնից պաշտամունք այլ ընդունած են, թէ եւ ոչ ամենքն ամէն կողմ երկրին: 

Հարկ համարեցանք ի սկզբան այս խորհրդածութիւններս ընել, որպէս զի յետոյ յիշելի այլ եւ այլ տեսակ հաւատոց պատճառն եւ մուտքը հարկ չըլլայ մանր քննել կամ կրկնել: Դառնանք հիմայ ուր որ թողինք մեր հին բնապաշտ Հայն, իր լերանց առջեւ, բայց այս այլ յիշենք, որ թէ եւ միով անուամբ կոչուին այս կամ  այն հաւատք եւ պաշտօնք, սակայն ամեն ազգ նոյն կերպով եւ պարագայիւք չէր հաւատար. այլ ինչպես հիմայ թէ՛ քրիստոնէութեան, թէ՛ օտար կրօնից մէջ զանազան աղանդք, դաւանանք եւ ծէսք կան, այնպէս եւ հին ազգաց մէջ: 

Ա. ԼԵՐԻՆՔ ԵՒ ՔԱՐԻՆՔ. — Եւ զի նախ Լերանց վրայ եկաւ մեր խօսքն՝ յառաջ տանելով յիշենք եւ զայս, որ Հայն ոչ թէ Մասեաց եւ Արագածի տեսքով միայն դրդուէր, այլ իր երկրին, եթէ կըրնայ ըսուիլ անթիւ լերանց տեսքէն, որոց մէջ՝ նոր քննութիւնք յայտնեցին շատ շիջեալ եւ դեռ ոչ իսպառ շիջեալ հրաբուղխեր, մանաւանդ վերոյիշեալ լերանց երկու կողմի (հիւս. եւ հարաւ. ) երկու մեծ լճերու կամ ծովակներու եզերքը: Գեղամայ (Սեւանայ) ծովն գրեթէ ամէն կողմէ պատուած է այդպիսի ցամքած հրաբաժակ լեռներով. Բզնունեաց կամ Աղթամարայ (Վանայ) ծովն իր մօտ եւ քիչ հեռի ունի Գրգուռն ու Նեբրովթն (Նամրուտ), եւ մեծագոյն եւ դեռ անհանդարտ Թոնրակն (Թանտուրիկ Պայազիտոյ), եւ բարձրագագաթ երկրորդ Մասիքն (Սիփան կամ Սուպհան) լեռ, գրեթէ կից ծովեզերքին հիւսիս. արեւմտեան կողմէ: — Վերոյիշեալ պատճառներէն զատ կամ աւելի՝ Արարատեան բարձր Մասիս, ինչպէս բարձրութեամբն գերազանցէ քան զամենայն լերինս Հայոց, գերազանցէ թերեւս եւ քան զամենայն լերինս երկրի՝ յիշատակաւ Ջրհեղեղին եւ Նոյեան տապանին եւ անոր հետեւանաց. որչափ այլ աւելի կամ պակաս հաւանական՝ եւ ոչ իսկ ստոյգ ըլլար այս կարծիքս, ոչ միայն հին ատեն, այլ եւ հիմայ՝ այնքան դժուար է զայն ջնջել եւ մոռնալ, որքան հնար է Մասեաց ձիւնեղէն կատարը վար առնուլ կամ ձգել իր ահեղ պատառուած կողին մէջ: Եթէ լոկ աւանդութիւն ըլլայ Ս. Յակովբայ հայրապետի փորձն՝ ելնելու ի լեառն Արարատայ ի խնդիր մնացորդաց տապանին, կամ Տրդատայ՝ անոր կողերէն շալկելն եւ բերել ութ վիթխարի քարեր եւ դնել իր աննման կռուակից կուսին (Հռիփսիմեայ) յաղթական տաճարին հիմերում, անտարակոյս են քրիստոնէից ուխտագնացութիւնքն ի Մասիս, ոչ միայն բնիկ իր տեղացեաց, այլ եւ օտարաց ի հեռի աշխարհաց: Ապա ի՞նչ զարմանք եթէ Մասիս՝ Ազատ անուամբ պատուական եւ սրբազան ճանչցուեցաւ ի հին Հայոց. եւ առասպելեցաւ անոնց Բ Արտաշէս թագաւորին շատ անգամ յիշատակուած անէծքն առ իւր անդրանիկն (Արտաւազդ), եթէ, 

«Դու յորս հեծցիս յԱզատ ի վեր ի Մասիս.

Զքեզ կալցին Քաջք, տարցին յԱզատ ի վեր ի Մասիս,

Անդ կացցես, եւ զլոյս մի տեսցես»: 

Յայտնի է ամենայն ազգային պատմութիւն ուսանողաց այլ՝ անիծից (կարծեցեալ) հետեւանքն. Արտաւազդայ ձիով որսի երթալով դէպ ի վեր ի Մասիս՝ յանկարծ զարհուրիլ եւ ընկնիլն ձիովն եւ որսորդութեան կազմածովքն եւ բարակներով՝ (շուն) ի յանդունդս վըհին, հօն կապուիլն ի Քաջաց՝ երկաթի շղթայիւք, զոր ի զուր լզելով եւ լզուըրտելով ջանան տիրասէր շունքն՝ մաշեցընել, կոտրել եւ ազատել առանց մեռնելու մշտատանջ կապուած թագաւորը, որ սպառնայ, թէ ելնէ՝ զաշխարհս ամէն աւերել, բայց ընկերասէր դարբինք սալերնին բաղխելով՝ ամեն տարւոյ վերջ` նորէն նորէն ամրացընեն հաստացընեն շղթաները: — Մասիս Ազատ եւ Բարձր յատկանիշ անուններէն զատ՝ ունի եւ Մթին կոչումն, զոր համարիմ նոյնպէս ի հին առասպել աւանդութեանց մնացեալ: Յիշուած է ուրիշ տեղ, որ Պլուտարքոս պատմիչն Երասխայ մօտ դիւցական լեռ մի յիշէ՝ Տիորփոս անուամբ, որ յունարէն նշանակէ մթաթափանց, եթէ անունն այլ ի հայկական տարփ կամ տարափ բառերէն ծագած չէ [1]: 

Թէ յատուկ պաշտօն կամ պատիւ մ’այլ ընծայուէր Մասեաց, կամ որ եւ է կերպով սրբազանեալ եւ դիւցազնացեալ էր ի Հայկազանց, հաւանական երեւի, մանաւանդ եթէ ստոյգ են անուանք աւուրց ամսոյ, որոց՝ ըստ Պարսից եւ այլոց ոմանց ազգաց՝ իւրաքանչիւրն նուիրեալ էր մի մի դիւցազին կամ դից, եւ ի պաշտպանութիւն նորա. այդ անուանց մէջ կան եւ անուանք լերանց Հայոց, Մասիս, Արագած, Վարագ, Կորդիս, Գրգուռ, Պարխար, Նպատ, Մանի (զոր լաւ եւս կոչելի էր Սեպուհ ): — Եթէ ի Մեծ Հայս ըլլային նորագոյն ժամանակաւ հայացեալ Կիլիկիոյ քանի մի լերինք, Կոնկռնատ, Պարզկայ, Պրիտ եւ այլն, գուցէ այս սրբազանելոց կարգում գրուէին: — Ինչ որ ստոյգ աստուածային կամօք՝ Սինա լեռն հրով ծխով վառուած ազդեց Հրէից` Մովսիսի միջնորդութեամբ, անոնց օրէնք եւ պատուիրանք տրուած ատեն, կըրնար նման իմն ազդել ո՛ր եւ է հրաբուղխ լեռ՝ տեղացեաց, մանաւանդ ի սկզբանն. եւ կրակին նուազմանէն վերջ մնային առաջին յիշատակք, մանաւանդ որ հրաբըղխի սասանութեանց ըրած ներգործութիւնքն լերանց վրայ՝ յիրաւի ահարկու եւ տխուր կերպարանք թողուն, վիհերով, պատառուածքներով, մեծամեծ քարանց կոշկոռներով, եւ անոնց ներսէն կամ խորէն փսխած պէսպէս եւ գոյն գոյն նիւթերով, ինչպէս ինչուան հիմայ կ’երեւին՝ ուր որ այսպիսի լերինք կան: Ա՛յլ աւելի կ’ըլլար ահն ու սոսկումն, եթէ խաբեբայից, սուտ պաշտօնէից, գուցէ եւ դիւական հնարք այլ խառնուէին բնութեան ներգործութեանց:

Այսպիսի խառն բնական եւ անբնական իրք եւ կիրք՝ գուշակել տան Վանայ երկրին հարաւային արեւմտեան կողմերում՝ ի սկզբան քրիստոնէական դարու յիշուած, յառաքելութեան Ս. Բարդուղիմեայ, Անձեւացեաց գաւառին (որ արդէն դար ու փոր երկիր մի նշանակէ), Կանգուար եւ Ագռաւի քար կոչուած լերանց միջոցն. ուր որ յատուկ Քար կամ Քարայր մի կայր, եւ հօն՝ ըստ աւանդողին՝ «Դեւք» բազում, (ըսեմք եւ դիւախաբք), բնակեալ էին ի Քարն յայն, եւ պատրէին զմարդիկ տեղւոյն, տուեալ յայնմ տեղւոջէ դեղս ախտականս. կռանաձայնս դարբնաց, ահաւոր հրաշիւք եւ զարհուրանօք գործէին. յորս՝ մարդիկ աշխարհին սովորեալք՝ անդ առ Քարայրին (կամ Քուրային ) դեգերէին… անուանեալ զանուն տեղւոյն այնորիկ Դարբնաց–քար: Հասեալ Ս. Առաքեալն՝ հալածեաց զդարբինսն՝ զգործօնեայս չարին, եւ զկուռսն փշրեաց, որ յանուն Անահտայ էր»: Անահիտ՝ յետ ժամանակի հրաւիրուած է այս տեղ ի խաբեբայից. բուն պաշտելին կամ վախնալին եղած է խարդախ դարբնաց կռանաձայնութիւնն, եւ այն Քարայրն կամ Քուրայն, որ նշանակէ եւ հալոցս դարբնաց եւ հանքերու կամ քարերու խոր տեղուանք, խորէն հանած նիւթեր: — Այսոր նման էր եւ քիչ հեռու Բութ կոչուած լեռնակողմն, ուր թ՛է Կրակ թէ՛ Ջուր թէ՛ կուռք պաշտուէին, եւ կային վիշապաբնակ Քարայրք, ուսկից դիւախաբքն եւ դիւաբախք՝ «Ահագին իմն եւ տեսիլս եւ փայլիւնս, ձայնս եւ թնդմունս եւ ճայթմունս գործէին». զորս նոյնպէս լռեցուց Ս. Առաքեալն. եւ անոնց տեղ, ըստ հին աւանդութեան ազգիս, Տիրամօր անձեռագործ Պատկերը դրաւ, եւ նոր հաւատացեալ կոյսեր կարգեց ի պահպանութիւն տեղւոյն. զորս կրկին հաստատեց Ս. Լուսաւորիչն, եւ եղաւ վանքն մեծ ուխտատեղի, եւ է մինչեւ հիմայ, թէ եւ շատ անշքացեալ: 

Յիշատակներէս յայտնի գուշակուի, որ ի Լերանց մասնական պաշտօն կամ պատկառանք մի ծագած էր ի Քարայրս եւ ի Քարինս, յետնոցս՝ կամ մեծութեան կամ այլանդակ ձեւոց համար. եւ այս ուրիշ շատ ազգաց մէջ կ’երեւի, — ոչ միայն նրբամիտ Յոյներն այլ մէկտեղ առնլով, իրենց պատգամախօս փոսերով եւ վիհերով եւ երկընքէ ընկած քարերով, նոյնպէս Կելտաց, Բրետոնաց եւ Սաքսոնաց  ծանօթ Տոլմէն (Dolmen), Մէնհիր (Menhir), Իրմենսուլ կամ Հերմենսուլ (Hermensul) քարերով եւ քարաստուածներով, — այլ եւ աստուածընտիր Եբրայեցի նահապետաց մէջ, որք թէ եւ պարզ յիշատակի համար մեծ քար կամ քարեր կանգնէին, ինչպէս Յակովբ եւ Լաբան իրենց դաշանց վկայութեան համար [2], սակայն Բեթ–էլ կոչուեցան այնպիսի տեղիք, որ նշանակէ Տուն Աստուծոյ, որոյ տեղ յետոյ տաճարք շինուեցան եւ կոչեցան: —  Ս. Լուսաւորիչ ի վարդապետելն առ նորադարձ Հայս, ըստ Ագաթանգելի պատմութեան՝ անոնց հայրերը Քարապաշտ կոչէ, որ կըրնայ իմացուիլ թէ՛ վերոյիշեալ պաշտամանց համար, թէ՛ քարէ շինուած պատկերաց կամ կռոց: — Կրկին անգամ՝ վերոյիշեալ Վանայ ոլորտն, որ Հայոց  երկրի դիցաբանական մէկ գլխաւոր կենդրոն մ’է, ունի իր նոյնպիսի Քարերն այլ, ինչպէս Ակըռբին եւ այլք. անոնց մօտերն՝ ըստ հին աւանդութեանց՝ Շամիրամ իր զարմանալիքը գործեց եւ անոնց մօտ սպանուեցաւ. եւ ի՞նչ եղաւ, որ յետ զմահն յիշելու՝ մեր պատմահայրն (Խորենացի) կ’ըսէ, թէ կ’ուզես հաւատալ, ահա «Եւ Շամիրամ՝ Քար առաջին քան զՆիոբէ [3] »:

Բ. ԿՐԱԿ. — Որ եւ է պատճառաւ ըլլայ՝ գրեթէ ամէն հեթանոսաց մէջ քիչ շատ մտած է Կրակի պաշտօնն. ոմանց իբրեւ յատուկ եւ գլխաւոր հաւատք, ինչպէս մեր պատմութեան մէջ շատ ծանօթ Սասանեան Պարսից, — որք ջանային եւ յետ լուսաւորութեան Հայոց քրիստոնէութեամբ՝ խափանել զայս, եւ նորէն մտցնել զայն, — ոմանց այլ իբրեւ մի ի շատ չաստուածոց եւ պաշտելեաց: Այս յետին կերպով էր կրակի պաշտօնն ի Հայս, այսինքն՝ աւելի տեղական՝ մասնաւոր կողմանց պաշտօն քան ընդհանուր, որոյ կենդրոնն եւ սկիզբն հարկ է խնդրել նախայիշեալ հրաբուղխ գաւառաց եւ լերանց մէջ եւ վրայ. եւ ոչ միայն ասոնց (լերանց) պաշտաման մէկ պատճառ, ինչպէս ըսինք քիչ մի առաջ, հրաբուղխքն էին, այլ թուի եւ գլխաւոր պատճառ. որով կանխէ կրակի պաշտօնն քան զինքը ծածուկ ի խորս պահող եւ յանկարծ տեղէ մի դուրս հանողն: — Կրակի այրող բնութեան կից լուսափայլութիւնն այլ ի հարկէ դրդող եւ մեծ դրդող էր պաշտաման. եթէ մերձաբնակաց` հրաբուղխն իր սաստիկ ներգործութեամբք ահուդող կ’ազդէր եւ անով պատկառանք եւ պաշտօն, պակաս վախով՝ այլ աւելի հանդարտ զարմացմամբ՝ զնոյն կ’ազդէր հեռաբնակաց, որք ի գիշերի՝ իրենց անծանօթ լերանց գագաթում գերագոյն քան զամենայն մոգական լապտերս՝ վառուած մեծ եւ ցոլցոլուն ջահեր եւ լամպարներ տեսնէին. եւ երբեմն` այն բնութեան դադրած եւ լռած ժամերուն՝ գետնի տակէն սողացող որոտմունքներ. եթէ կրակն կու վախցընէր մօտեցողը, լոյսն կու զուարճացընէր տեսողը, եւ երկնից լուսաւորաց աղօտ ազգակցութիւն մի ցուցընէր: Եթէ ասոնց պաշտօնն կանխեր է ոմանց ազգաց մէջ, եւ լոյսը յերկնից յերկիր իջուցեր է, կըրնամք կարծել, թէ թերեւս Հայք՝ յերկրէ յերկինս հանած ըլլան զայն պաշտօն: 

Ասով հաւանելի է որ շատ այլ հին ըլլայ Կրակի պաշտօնն ի Հայս, քան Զրադեշտական կրօնից եւ Վռամկան կոչուած հուրն. եւ իրարմէ տարբեր սկզբամբք կամ իմացմամբք կրակապաշտ եղած ըլլան Քանանացիք եւ այլ Սեմականք, տարբեր՝ Պարսք եւ Մարք, նոյնպէս եւ աւելի բարակ ազգեր` Յոյնք եւ Լատինք: Մեր հին հարց գաղափարն կամ զգացմունքն՝ վերի ըսածներէս յայտնուի. եւ զի տեղական ըսուեցաւ կրակի պաշտօնն ի Հայս, մնայ ակնարկել այն տեղեաց: — Ասոնց գլխաւորն ըստ աւանդողաց քրիստոնէական կրօնից առաջին քարոզութեան ի Հայս, վերոյիշեալ Աղթամարայ ծովատաշտին բոլորտիքն եղած է, մանաւանդ ի հարաւակողմն, ուր տեսանք յԱնձեւացիս զ Դարբնաց քարն եւ զ Բութ. թէպէտ առաջինին մէջ կրակի նիւթ կամ բղխում չի յիշուիր, բայց դարբնաց կռանահարութիւնն  գուշակել տայ, թէ գոնէ առաջ այն այլ կ’երեւէր եւ լսուէր. եւ երբ դադրեցաւ հրաբուղխն՝ խաբեբայ պաշտօնեայք եւ մոգք տեղւոյն՝ իրենց քրաներով եւ սալերով ու կռանով կու ստեղծէին, թէ ոչ հրաբուղխ՝ այլ հրացայտ կրակետղ: Իսկ Բութ ՝ դեռ ի սկզբան քրիստոնէական դարու այլ բոլորովին մարած չէր, եթէ եւ գլուխն հանգչած էր եւ չէր ծխեր սիւնաձեւ ի վեր, բայց մէկ կողին վրայ պատառուած կամ բաժակ մի կայր (որ գուցէ երկրագէտ աչքով զննողի մի երեւի մինչեւ այսօր),  եւ հօն էր ըստ պատմչի քարոզութեան Բարդողիմեայ առաքելոյ եւ հրաշագործ Պատկերի Տիրամօրն (Անձեւացեաց կամ Հոգւոց վանաց), «Տուն կրակի, անյագ հրոյ, անդադար այրման աստուածոցն», որ նշանակէ, թէ միշտ վառ էր տեղին ի բնէ, բայց թուի, թէ եւ դրսէն նիւթ կ’աւելցընէին Կրակի աստուածութեան կամ պաշտելւոյն անյագութեանը. եւ այսու յայտ է, որ լոկ պատկառանք մի չէր այն տեղւոյն ընծայուած, այլ եւ աստուածական կարծիք եւ հաւատք մի. տարբեր Պարսից Օման կամ Աման կոչուածէն, որոյ պաշտաման ականատեսն Ստրաբոն ի Կապպադովկիա՝ կու ստորագրէ (ԺԵ. Գ), նոյնպէս եւ Պելասգեանց կամ ուրիշներու պաշտածէն, վասն զի կ’ըսէ պատմիչն, թէ «վառէին զ Կրակ ն՝ Քոյր ն, եւ զ Աղբիւր ն՝ Եղբայր »: Այս խօսքս եւ վերը աստուած կոչելն՝ յայտնէ, նախ, որ ոչ միայն զբոցն կամ զնիւթ կրակին պաշտէին, այլ եւ անոր մարդակերպ պատկեր մի. եւ երկրորդ, այս պատկերն իգական էր, պարկեշտօրէն Քոյր անուանուած, նաեւ փիլիսոփայօրէն՝ քոյր Ջրոյ. թէ եւ գիտենք, որ այս երկու տարերք իրարու հակառակ են, եւ թէ ուզեն իրարու համբոյր տալ, պայծառափայլ քոյրն ցըրտաշօշափ եղբօր շրթանց մէջ կու մարի: Կրակին հզօր բնութեանն՝ թուի, թէ վայլէր արական կերպարանք ունենալ, ինչպէս Միհր աստուածն Պարսից, բայց Հայք անոր զգալի զօրութենէն աւելի՝ գեղեցկութեան ծածուկ եւ յաղթող զօրութիւնը նկատեր են ի նմա. միանգամայն եւ սաստիկ տարփածուաց նման իրարմէ անբաժան կենօք եւ մահուամբ, վասն զի եթէ քոյրն այն մեռնէր ի զրկել եղբօրն, իր մարած մնացուածն անգամ պաշտելի էր, որովհետեւ իր մոխիր ը ոչ յօդս ցնդէին, կամ Պարսից պէս ի Մոխրանոցս ամբարէին, այլ՝ «աստուածացուցեալ գոլով ի Սեաւ Քարին ՝ հոսէին յակն յորդաբուղխ Աղբերն, որ բղխէ յոտս լերանցն, որ է յառաջ խորավիմին… Եւ զի ասէին զԿրակն Քոյր, եւ զԱղբիւրն՝ Եղբայր, յերկիր ոչ արկանէին զմոխիրն, այլ արտասուօք եղբօրն ջնջէին»: Գեղեցիկ եւ բանաստեղծական զրոյց, գուցէ եւ հին քերդողական եւ վիպասանական երգոց կրակապաշտ մոգի կամ քուրմի մի յիշատակ, որպիսի կըրնար ըլլալ նոյն իսկ Քրմապետ տեղւոյս Բութ, որոյ անուամբ՝ ըստ պատմութեանն՝ կոչուած էր եւ լեռն [4]: 

Այսպիսի մանրամասն կամ բոլորական պաշտաման համար՝ յարմարօրէն մեր Քրիստոնեայ գրիչք այլ՝ (որպէս Ագաթանգելոս), փոխանակ կրակապաշտի կամ հրապաշտի՝ Մոխրապաշտ կոչեն իրենց բարբարոս հայրերը, եւ « Մոխրապաշտություն նախնեաց մերոց», ինչպէս կ’ըսէ պերճախօս վարդապետն Անանիա ի ներբողի Խաչին, թէ միացընելով եւ թէ կերպով մի զատելով մերայոց հրապաշտութիւնը՝ յօտարաց. «կործանիչ կռապաշտ տաճարացն, Մոխրապաշտ եւ մոխրալից ատրուշանացն սովորութեանց, զանց առնելով զ Որմզդական եւ զ Վռամական հրապաշտութեանց հոգեկորուստ տոչորմանցն հրակիզութեանց, զոր ի մերում Հայաստանեայց ազինս»: Հօս չեմք ուզեր այս վերջի զրադեշտական աւանդութեանց վրայ խօսիլ, վասն զի այն ուրիշ հաւատք էր, ինչպէս վերն այլ յիշեցինք, եւ յետոյ աւելի պիտի յիշեմք:

Ի՞նչ տեսակ պաշտօն, Հանդէս եւ նուէրը կ’ընծայուէին Կրակ Եղբօր. — ստորագրուած չեն, բայց գուշակուի քիչ մի. եւ նախ, պաշտօնէից խարդախութիւնն, որք Կրակի վառարանաց, բագնաց եւ պատկերաց մօտերը պահւըտած՝ «ահագին իմն տեսիլս եւ փայլիւնս, ձայնս եւ թնդմունս եւ կայթմունս գործէին»: Երկրորդ, այս ահարկու սարսափն աճեցընելու համար՝ ուրիշ վախ ձգող պաշտամունք այլ բերած եւ դրած էին այն տեղ, ինչպես, օձեր եւ վիշապներ, զորս յետոյ պիտի յիշեմք. եւ աւելի չար՝ իրենց շահու յարմար նուէրքներէն զատ՝ ամենէն անյարմարն այլ ընել կու տային, այս ինքն է Մարդազոհն. եւ իրենք, ինչպէս Դարբնաց — քար տեղւոյն դիւաց եւ դիւաբախից համար ըսուած է՝ կու զուարճանային խաբուողաց խեղճութեան, վախուն եւ մահուան վրայ [5]: 

Վերոյիշեալ վարդապետն Անանիա իր ճառին մէջ կ’ըսէ եւս. «զոր ի մերում Հայաստանեայց ազինս՝ Հուր–բակ անուանեալ բագնաւ». որով եւ զատ է առջի բառէն զերկրորդն (բագինն). այս ետքինս հաւանօրէն Հայկազանց ժամանակէն վերջ մտած է ի Հայս, իսկ Հուր–բակ ն՝ իրենց կրակի պաշտաման ատեն. եւ ինչպէս կ’ըսուի եւ բակ լուսնի եւ արեգական, այսպէս երեւի թէ այդ պաշտեցեալ Կրակի պատկերն այլ բակ մ’ունէր, այսինքն՝ պսակ մի, գուցէ ճառագայթաւոր՝ գլխուն բոլորտիքը, ինչպէս կերպարանեն զԱրեգակն եւ զՄիհր:

Հայկազանց հրապաշտութեան միջավայրն՝ Դարբնացքարի եւ Բութի հետ՝ երրորդ մ’այլ ունէր (մեզի ծանօթ), երկրորդիս արեւմտեան հիւսիսային կողմը, Պաղատ լեռ կամ ինչպէս ուղղագոյն թուի գրուած՝ Պաշատ, եւ աւելի եւս նշանաձայն՝ Պաշատոյզ, «ուր էին սաստիկ յոյժ բազմութիւն դիւաց, զոր ասէին Տուն Արամազդայ եւ Աստղկան, մեհեանք երկու, (ուր) յանուն յաճախ պաշտամանցն տօն (կամ տուն) կարդային, որ է Պաշատ զոր եւ այժմ մարդիկ աշխարհին՝ վիճեալ ասեն. Թուիս ի Պաշատայ դիւացն գալ, անլուր եւ անիմաց [6] »: — Հեղինակ պատմութեան գալըստեան Ս. Հռիփսիմեանց՝ կ’ըսէ ասոնց համար, որ փախստեամբ անսովոր ճամբաներով եւ լերանց մէջ թափառելով, հասան այս տեղուանքս, եւ տեսնելով այս պժգալի պաշտամունքը, «աղօթիւք եւ արտասուօքի յերկինս հայեցեալ, առեալ զսուրբ Նշանն, ի վերայ կացեալ Աղբերն. եւ փախստական եղեալ դիւացն՝ ի բագինն անկանէին, վա՜յ զվայիւ աղաղակեալ. եւ ի լեռնէ ի լեառն ոչ այլ ինչ լսիւր, բայց վա՜յ զվայիւ ճչեալ. եւ ի բագնացն փախուցեալք դեւքն՝ անկանէին յերկիրն Մարաց: Եւ զպատկերսն փշրեալ զօրութեամբ Ս. Խաչին, զոր տեսեալ բնակիչք գեղջն՝ հաւատացին ի Քրիստոս, եւ մկրտեցան ի ձեռն սուրբ երիցանց նոցա»: Աւելցընէ աւանդութիւնն, թէ եւ տեղիս այս (Բութայ կողմն) էր Անակայ՝ հօր Սրբոյն Գրիգորի»: Սա քիչ տարի վերջը ջնջեց, եթէ յետ Հռիփսիմեանց մնացած էր հեթանոսական բան մի:  — Բայց կարծեմ, թէ այնքան խոր եւ հզօր արմատացեալ աղանդն, դեռ այլակերպ յիշատակ մի թողած է, ծանօթ մինչեւ հիմայ այդ գաւառի եւ Մոկաց միջոց. — Բութկի Ս. Գէորգ անուամբ ուխտատեղի մի` բարձր լերանց վրայ. ուր՝ կ’ըսեն, թէ աքլորք ձայնելովն կամ լռելովն կ’իմացընեն, թէ կարելի՞ է, թէ չէ ճամբորդաց անվտանգ անցնիլ ձեան միջէն: 

Յիշենք հարեւանցի, որ այս տեղւոյս մօտ լերանց մէջ էր եւ Կճաւ ՝ պաշտամանց տեղի մի, թէ եւ կրակ չի յիշուիր, բայց Դիւաց լցեալ պաշտամամբ (որք ի գալստեան Ս. Հռիփսիմեանց՝ զարհուրեալ եւ) զայրագնեալ՝ դիմէին ի վերայ, խեղէին ծռէին պնչատէին զպաշտօնեայս իւրեանց, որ եւ անդ առաքելանշան քահանայքն (ընկերք Ս. Կուսանացն) հալածեալ զնոսա եւ քանդեալ զպաշտամունս նոցա, բժշկէին զխեղեալսն. վասն որոյ տեղին կոչեցաւ (Կճա կամ Կրճատ), թէ յայսմ տեղւոջ կճատէին կրճատէին դեւքն զմարդիկն. յորում՝ թողու զԽաչն իւր Ս. Գայիանէ՝ ախոյեան դիւաց, որ էր Աւազակին, որ եւ զտեղին յետոյ հաստատէ վանս՝ Սուրբն Գրիգոր»: 

Այս յատուկ հրապաշտութեան կեդրոնէն շատ հեռու մեծ կենդրոն մ’այլ կար Կրակի եւ կայ, եւ ամենուն ծանօթ է, մանաւանդ այս ետքի տարիներս. — Բագուի Նաւթի հորերն ու հուրերն. — որ երբեմն իբրեւ առանձին գաւառ մի Փայտակարան աշխարհի՝ Հայոց տէրութեան մասն եղած էր, եւ կոչուէր Եօթն փորակեան բագինք. հաւանօրէն եօթն գլխաւոր փորուած տեղ եւ բագին կար նաւթը վառելու եւ պաշտելու, որոց մէկն յատուկ Վռամական հուր կոչուէր, Ազեր Պէհրամ ըստ Պարսից, որք նոյն թուով՝ ուրիշ կողմեր այլ կրակի Ատրուշան ներ ունէին: Իսկ ի բնիկ Այրարատեան աշխարհի մէջ՝ ի Բագրեւանդ գաւառի, ուր Հայոց գլխաւոր պաշտամանց մէկ տեղն էր՝ ի Բագավան, եւ Հռովմայ Ամենադից (Պանթէոնի) տաճարի պէս՝ այլ եւ այլ կրօնից պաշտելիք, տաճարք եւ բագինք կային, մէկ բագինն այլ էր Կրակի, երբ յետ սպանման Խոսրովու՝ հօր Ս. Տրդատայ՝ Կրակապաշտութեան նորոգողն եւ աճեցընողն ի Պարսս՝ Արտաշիր Սասանեան՝ քանի մի տարի տիրեց եւ Հայոց, բաղդաւոր կարծեց զինքն, որ այս տեղ գտաւ զայն, եւ հրամայեց մշտավառ պահել «զ Հուրն Որմզդական, որ ի վերայ բագնին որ ի Բագաւան», (Խորեն. Բ. հէ). հաւանօրէն ուրիշ ատրուշաններ այլ վառել տուաւ այս այն կողմ, բայց քիչ տարի վերջ Տրդատ եւ Ս. Գրիգոր՝ միւս սնոտի պաշտամանց հետ կրակարաններն այլ ջնջեցին: 

Իբր դար ու կէս ետեւ՝ երբ Արշակունեաց թագաւորութիւնն վերցուեցաւ ի Հայոց, եւ Պարսիկք նորէն տիրեցին, Յազկերտի առաջին հոգն եղաւ, իր մոգերէն դրդուած, կրակապաշտութիւնն արծարծել ի Հայս, սակայն քրիստոնէութիւնն այն ատեն ծաւալեալ եւ արմատացեալ էր մեր երկրին մէջ. եւ թէպէտ գտուեցան վատք ոմանք եւ ուրացողք, որք յանդգնեցան Լուսաւորչի ծագած լոյսը՝ Զրադեշտի ծխերով ծածկել, սակայն անոր յետին շառաւեղն՝ մեծն Սահակ՝ դեռ նոր հանգչեր էր, կենդանի էին իր հոգեկիր աշակերտքն. յորոց վերջիններէն մէկն Եղիշէ եւ յետոյ Ղազար Փարպեցի՝ մանրամասն պատմած եւ հասարակաց ծանօթ է ինչ որ ըրին Հայք, եկեղեցական աշխարհական պատերազմական գրով սրով եւ հոգւով. Վարդանայ սպարապետի եւ Ղեւոնդի Երիցու սրբափայլ սրտի կրակներն՝ բագիններն այլ ատրուշաններն այլ կործանեցին, եւ ինչպէս այս մեծասիրտ Երիցու գործակից Ս. Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց՝ համարձակ պատմեց Դենշապհոյ՝ իր ըրածն իր թեմին մէջ, նոյն իսկ մոգերը «սակաւիկ մի չարչարելով գանիւ (ծեծով) նոցին իսկ ետու զԿրակն ի ջուրն ընկենուլ. եւ ասացի այսպէս. Աստուածք որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին, կորիցեն ի ներքոյ երկնից»: Եւ եթէ դեռ տեղ մի Վռամայ կամ Որմզդի՝ կայծ մի մոխիր մի կայր, Ղեւոնդեանց քրիստոսանուէր արիւնն իսպառ մարեց զայն մոգուց ամեն ջանքովն եւ մտմտուքով. զորս՝ յետոյ իրենց մէկ ընկերն եւ քաջ գրիչ՝ Եզնիկ՝ խայտառակեց իր գեղեցիկ գրուածովն Ընդդեմ քէշին Պարսից: Փոխանակ չաստուածացեալ Կրակին՝ մեր եկեղեցին մանկացեալ Աստուծոյ ի տաճարն գալըստեան յիշատակին (Տեառն ընդառաջ տօնի), իր սուրբ տաճարի եւ սրահի մէջ՝ իբրեւ նշոյլ սուրբ սիրոյ՝ կրակի բոց մի ցուցընէ ճշմարիտ հաւատացելոց: — Գուցէ դեռ գտուին մեր երկրին մէջ հին տաճարաց մնացորդաց հետ՝ Կրակի բագնաց ալ, ինչպէս ոչ շատ տարի առաջ Երեւանու կողմերում խարիսխ մի վրան փոսաձեւ՝ այդպէս կարծեցաւ: — Նոյն ատեններ Մարաց Ատրպատականի կողմերն այլ (Սիւլէյմանիէ) պահլաւիկ արձանագիր մի գտուեցաւ, զոր կարդացին «Հիրպետ Նամրի Արմինի», եւ թարգմանեցին Հրապետ  Նամրի սահմանակցաց Հայոց [7]: Զրադեշտական կրօնից պաշտօնէից մէջ այլ ծանօթ է Հերպետ անունն: Բայց շատ համարելով այս հրեղէն քեռ՝ արդէն բաւական ծանօթ սնահաւատ՝ յիշատակը, ակնարկ մի տանք իր Աղբիւր Եղբօր, անցողաբար նշանակելով այս երկու այլանիշ անուանց համաձայնութիւնն այլ (Աղբիւր եւ Եղբայր կամ Աղբար):

Գ. ՋՈՒՐ. — Կենաց տնտեսութեան մէջ ո՛րքան անհրաժեշտ կարեւոր է ջուրն, աւելի քան զկրակ, գոնէ քան զայս պակաս պաշտելի կամ պատուելի պիտի չըլլար ի նիւթապաշտից, եւ այնպէս եղած է առ այլ եւ այլ ազգս, որք ծովեր, գետեր, աղբիւրներ աստուած կամ աստուածային ճանչցեր են: Կրակի վրայոք ըսած ներէս կ’երեւի, որ Հայք ցամաք երկրի բնակիչք (այլ այնպիսի երկրի մի, որ հին Ասիոյ ամենէն գլխաւոր տէրութեանց երկիրներու ջուր մատակարարէ իր բազմաթիւ գետերով, մանաւանդ Եփրատով եւ Տիգրիսիւ), գետոց ակունքը կամ աղբիւրները սրբազաներ են, եւ հօն, ինչպէս տեսանք վերը՝ թափէին անոնց քեռ (կրակի) մոխիրները. եւ եթէ այն յիշեալ լեռնոտ կողմանց մանր գետակներն այլ պատուած էին, ո՛րքան եւս առաւել մեծերն, մանաւանդ Հայ երկրի բնագետ Երասխն: Մոռցուած են հիմայ ազգային աւանդութիւնք ասոր նկատմամբ. Մովս. Խորենացի (Ա. ԺԲ) կ’ըսէ միայն, թէ գետն այսպէս կոչեցաւ յանուն թոռան թոռին Հայկայ, առանց պատճառը յիշելու, բայց Պլուտարքոս՝ Յաղագս գետոց գրքին մէջ՝ մէկ երկուքը յիշէ. նախ՝ զ Արաքս (ինչպէս կոչեն օտարք՝ զգետն՝ Α ράξης, Araxes) անուանէ որդի Պիւլոսի, որ իր պապուն՝ Արբելի հետ կռուելով՝ իշխանութեան համար, նետահար սպաննեց զնա, եւ ըրածին վրայ զղջալով կամ պատժուելով՝ մոլեգնեցաւ եւ ձգեց զինքն ի գետն, որ առաջ Բակտրոս (Բագ–Տիր?) կոչուի եղեր: Արդեօք Բելի եւ իր թոռան Արբելի անունները՝ hեռուանց չի՞ յիշեցըներ այս աւանդութիւնս: Երկրորդն այլ գուցէ աւելի հեռու չէ. Արաքս՝ իր սահմանակից Պարսից հետ պատերազմ կ’ունենայ. պատգամք խոստանան իրեն յաղթութիւն, եթէ երկու ազնուական կոյս աղջիկ զոհէ. նա խնայելով իրեն զաւակաց՝ Մնիսալկ ( Μ νηςάλχης) անուամբ ազնուականի մի դստերքը առնուլ եւ զոհել կու տայ. հայրերնին՝ վրէժխնդրութեամբ յափշտակէ եւ ըսպաննէ Արաքսայ դստերքը եւ փախչի ի Սկիւթիա, իսկ սա սրտին ցաւէն յուսահատեալ` ինք զինքը նետէ ի գետն Ալմոս կամ Ալմոն, որ կոչուի Երասխ: — Այս անուանքս այլ արդեօք Արմէնի եւ Մանաւազայ նմաններ չե՞ն լսեցըներ հազարաւոր տարիներու անցեալէն: — Ասոնց հետ յիշելով նոյն հեղինակին Երասխայ եզերքը եղած լերին, քարին եւ բուսոց համար ըսածներն այլ, աներկբայ կ’երեւի Երասխայ պաշտելիութիւնն կամ սրբազնութիւնն: — Ըստ ակնարկութեան ինչ ուրիշ հին պատմըչի՝ Եփրատ գետն այլ, որ յերկրէ Հայոց բղխէ, իբրեւ սրբազան պատուելի էր:

Բայց Հայք աւելի քան զԱղբերս եւ զԳետս եւ քան զմեծն իսկ Ովկիան՝ (զորդին երկնից եւ երկրի եւ հայր ամենայն գետոց՝ ըստ առասպելաց Յունաց), մեծագոյն յիշատակ մ’ունէին այս լոյծ տարեր՝ Ջրհեղեղն, որ թէ եւ ամեն հին ազգաց աւանդութեան մէջ գտուի այլ եւ այլ կերպով, բայց քիչ կամ հազիւ ազգ կայ, որ կարենայ այն աշխարհակուլ ջրերէն մարդկան սերունդն ապրեցընող Տապան ը` իր երկրին մէկ լեռան վրայ դադրած ըսել, բաւական կամ չափաւոր հաւանական փաստով: Մեր խնդիրն այս բանիս վրայ չէ այս տեղ. շատ է մեզի Ս. Գրոց եւ հին ազգաց պատմութիւնն, եւ թարգմանչաց եւ մեկնչաց վկայութիւնք՝ Այրարատեան եւ Կորդուաց լերանց վրայօք, որոց ստորոտը բնակողքն՝ իբրեւ անուրանալի հաւատք համարին մինչեւ այսօր. այլ խնդիրն այս է, թէ հին ատեն ա՛յլ աւելի հաստատութեամբ ընդունէին զայս՝ այդ լերանց բնակիչքն, եւ լերանց այլ՝ վրանին գտուած կամ կարծուած Տապանին այլ՝ յարգութիւն կու տային, եւ պէսպէս կերպով Ջրհեղեղի յիշատակը կատարէին: Այն տօնից եւ պաշտամանց նշմար մ’այլ, ինչպէս ուրիշ բաներու, անցեր է ի նոր եւ ի սուրբ կրօնս ազգայնոց, Վարդավառի հրաշափառ տօնին՝ ջրոյ ցօղմունք ցրմունք եւ խաղեր ընելով, ինչպես ամենուն ծանօթ է, եւ կրկնելն աւելորդ: Նոյնպէս եւ Տապանն ընդունող լերանց համար ըսուածքն առ մերայինս. ինչպէս է, ջրոց նուազելու ատեն Տապանին տատանելով յածիլն լեռնէ ի լեռ, հանգըստեան յարմար դիրք մը գտնելու, եւ գալով այս շատ անգամ յիշուած Աղթամարայ ծովուն կողմերը, անոր հիմայ ծանօթ լեռան մի ըսել, 

«Գրգո՜ւռ, ընկալ զիս. եւ ասոր պատասխանն,

Գընա՛ ի Մասիս,

Զի բարձր է քան զիս»: 

Յայտ է այսոր բանաստեղծական գիւտ մ’ըլլալն, թուի, թէ եւ ոչ շատ հին, բայց հնագոյն է վերոյիշեալ Հռիփսիմեանց (այս նոր տապանի նորատեսակ աղաւնեաց)՝ թափառանաց ատեն՝ դադրիլն քիչ մի Սողոփ կամ Սաղուփ կոչուած լերան ստորոտը, ի Բերկրացւոց կամ Բագրացւոց գաւառի, (որ ոչ է Վանայ մօտ ծանօթ գաւառն, այլ Կորդուաց Պօհդանի կողմերը, ուր եւ ծանօթ է հիմայ Պիրքէ անուամբ տեղին եւ Սուլիվա լեռն, որոյ անուամբ եւ գաւառ մի կոչուէր Սոլոփիա ). «Վասն այսր լերին ասի յԱսորւոց, թէ ի նուազել ջուրցն հեղեղաց՝ եհաս տապանն ի գլուխ լերինն, որ է Սարարադայ. եւ ընդմէջ անցեալ Սղոցաձուկն՝ արգելու զնաւն. եւ ասաց Նոյ՝ որդւոցն իւրոց, Ո՛, Սաղուփ, այսինքն թէ՝ Սղոցաձուկն դիպեցաւ նաւիս. եւ զնոյնս հաստատեցին ի մուտս լերինն զանունն Սարարադ, եւ զանուն քաղաքագեղջն Թմենի (կամ Թեմնի, Թըմնիս), այսինքն թէ՝ յայսմ տեղւոջ ութ ոգիք ելին ի տապանէն: (Կ’աւելցընէ պատմիչն). Եւ այսոքիկ, թէ արդարք կամ սուտք՝ ինձ ոչ է փոյթ, բայց միայն զի հաճեցուցից զմանկագունի քո մտացդ զտարփանս. վասն այսորիկ գրեմ քեզ զբնաւն». զայս կրկնեմ եւ ես ընդ Խորենացւոյն, որոյ ոճն յայտնուի այս գրուածէս:

Բայց թողլով հին ասորի աւանդութեանց նմանութիւնն ընդ այլոց սեմական աւանդութեանց՝ զոր յիշէ Եւսեբիոս ի ժամանակագրութեանն, յորմէ եւ Խորենացի եւ այլք, կարծեմք, թէ Հայոց Վիպասանից մատն այլ դպած է այս տեղ. ուր որ իրենց երգած մէկ մեծ դիւցազն՝ Այրաքաջ կոչեալ Սմբատն բագրատունի՝ սպարապետ Բ Արտաշիսի, որ այն կողմերէն Ալիկա անուամբ ասորի աղջիկ մի  առնըլով ի կնութիւն [8], անոր սիրոյն եւ անուան յիշատակ շինեց աւան մի գեղեցկադիր գետեզերքի վրայ, «ի ծառաւէտ ընկուզուտ տեղիս», մօտ մշկաբեր լերան մի եւ գետոյն կամուրջներուն, «ի կողմանս Տմորեաց»: — Այս նկարագրական եւ դիւցազնական տեղուանքն այլ սրբեցին հրաշագեղ Կուսանքն, որք ի Սողոփի ստորոտը բնակած ատեննին՝ աչաց ցաւի հիւանդութիւն ունեցան, «եւ կացեալ յաղօթս՝ երկու Աղբերք բղխեցան, որ է ժանգ ջրոյն կարմիր եւ սպիտակ եւ մինչեւ ցայսօր օգնէ աչացաւաց յանուն Սրբուհեացն»: Եթէ պատմական հարկ էր առասպելախառն ջուրերը յիշել, հոգեկան հարկ մ’այլ համարուի՝ յիշել այսպիսի անձանց իրենց վայել վարդագոյն եւ բիւրեղանման ջրեր բղխեցընելը: — Փոխան այս գոյնզգոյն ջրերու՝ հիմայ քրիստոնեայ Հայք տեսակ մի յարգութիւն կ’ընծայեն  Լուսաղբիւրաց, ուր որ սրբազան յիշատակ մի ըլլայ, կամ բժշկարար համարուի, Սրբոց արդեամբք:

Թէ եւ մեր գրուածոյ կարգն դեռ տարերաց պաշտաման վրայ է եւ ոչ կենդանեաց, այլ նորէն ջրերու վրայ չդառնալու համար, այս տեղ յիշենք եւ ինչ որ կ’աւանդուի ի մերայոց՝ ջրաբնակ պաշտելեաց համար, զոր երեւակայութիւն մտուցեր է ալեաց մէջ, քիչ քիչ հեռանալով նահապետական պարզ յարգութենէ՝ զոր ընծայէին անոնց, կամ բնութեան միւս մեծամեծ կերպարանաց համար, կամ պատմական յիշատակաւ մի, ինչպէս Ջրհեղեղին: — Մեր երկիրն ծովեզերեայ չըլլալով՝ չէր այլ կըրնար ծովային հաւատալիք կամ պաշտելիք հնարել, եւ ինչ որ այնպիսի բան նշանակէ առ մեզ` օտար լեզուաց անուններէն առած է՝ թարգմանութեան համար: Սակայն տեսանք որ շատ գետեր եւ լճեր ունի, երբ մոլար կարծիք զօրացան՝ ծնան եւ ջրային հրաշալիք կամ Հրէշք, որոց ամենէն սեփական ազգայինն կ’երեւի Ընգղայ ն` յատուկ բառիւ, որոյ ծագումն անյայտ է, եթէ ոչ ընկղմել բառէն ըլլայ, իսկ իմաստն՝ աւելի ծովու  հրէշ ցուցընէ, իբրեւ զ Ներեանս (Nereides) Յունաց, այլ եւ աւելի ահաւոր եւ վնասակար. այնպէս որ՝ ի թարգմանութեան (Ոսկիբերանի Մեկն. Մատթէի), փոխանակ Յունաց կատղած Երիննեայ՝ Ընգղայ դրուած է. եւ զի սա կին էր՝ կնոջադէմ կերպարանէին Յոյնք: — Ասոնց առասպելաց մէջ նշանաւոր եւ հանրածանօթ են եւ Սիկիլիոյ նեղուցի յորձանաց եւ քարափանց միջոց՝ կարծուած երկու կէսանձն կէսշուն կենդանիք, մին Սկիւլլա ՝ երբեմն գեղեցիկ Յաւերժահարսն մի, միւսն Կարիւպտիս (Scylla, Carybde) երբեմն կով գողցող կին, իրենց նաւորդաց հասուցած վախովն եւ վնասով: Առաջնոյն յոյն անունն յիշէ Բարսեղ Վ. Մաշկեւորցի (Մեկն. Մարկ. աւետ. ), ագահութիւնը նմանցընելով՝ «Գազանադէմ եւ Շընդռունգն երեսաց կնոջ, եւ Սիկիլն որ Շուն երեքգլխի ասեն (վեցգլխի է ըստ Յունաց), Հիդրէն ՝ (բազմագլուխ վիշապն) զոր այլք պատմեն»: — Ասոնց եւ Ընգղայի նման բան մ’այլ երեւակայած են Հայք, որք ի թարգմանութեան՝ Սկիւլլայն եւ Կարիւպտիսն միանգամայն Ապուռք կոչեն. սա՝ անունէն այլ գուշակուի յունականաց նման  ճապռով եւ ճանկով հրէշ գազան մ’եղած ըլլալ. — բայց Հայոց ո՞ր ջրոց կամ ո՞ր խորոց մէջ բնակէին, չեմ կըրնար գուշակել, բայց եթէ բառը հնարողին մտաց մէջ: — Որչափ այլ այս հրէշք չար եւ վնասող էին, չարագոյն եւս էին իրենց խաբուսիկ գեղեցկութեամբն եւ ձայնովը,  զոր մեր ոչ շատ հին վարդապետաց մէկն՝ այսպէս նկարագրէ. «Ասեն իմաստունք, թէ է կենդանի ինչ ի ծովն, որ ի միջոյն ի վեր ունի զկերպարանս գեղեցիկ կնոջ, եւ ի վայր կոյս՝ զճանկ արծւոյ, եւ ունի քաղցր ձայն, զի յորժամ լսեն նաւավարքն՝ ի քաղցրութենէն ննջեն. եւ յորժամ իմանայ գազանն, թէ ի քուն են, գայ եւ յափշտակէ զմարդն ի նաւէն, եւ տանի պատառէ եւ ուտէ, իսկ իմաստունքն խնուն զականջս իւրեանց, եւ կապեն զինքեանս ի գերան արմիոնին (կայմըն), եւ այնպէս փրկին»: Այսպէս ըրաւ Ոդիւսեւս՝ երբ Կապրի կղզւոյ եւ Իտալիոյ ափանց միջէն կ’անցնէր նաւով. եւ թէպէտ Սիրենեան քերց (Sirènes) անուշիկ ձայներն՝ իր ակընջաց թխած մեղրամոմն այլ հալեցին, բայց չի կըրցան անոր ձեռաց եւ ոտից կապանքն այլ կոտրել, որովք խորամանկ դիւցազն զինքը պնդապինդ կապել տուեր էր կայմին, որ չըլլայ, թէ այն կախարդաց երգերէն զմայլած՝ երթայ քովերնին, եւ ուրիշներուն պէս չուտելով չխմելով՝ մաշի մեռնի, իսկ Սիրենեայք ամըչնալով իրենց յաղթուելուն՝ նետուեցան ի ծով եւ ի քար դարձան, եւ նկարուին կէս կին կէս ձուկն:

Ծանօթ է առ մեզ եւ Նհանգ կամ՝ Նահանկ անունն, որով կ’իմացուին ջրաբնակ եւ մանաւանդ գետաբնակ հրէշք կամ գազանք: Խորենացւոյ կոչուած Աշխարհագրութեան օրինակի մի մէջ գրուած է. «Ասեն, թէ Նհանգ կայ յԱրածանի (Բագրեւանդայ եւ Տարօնոյ գետն, Մուրատ չայ), որպէս յԵփրատ. զոր` հաւաստի գիտեմք կենդանի Քարքաշամ ? զուգեալ, զարիւնն ծծեալ եւ թողեալ. զոր ոմանք ասեն, թէ գազան է եւ չէ դեւ, այլ գազան. զոր Յովհան (Ոսկիբերան) վասն դստերն Հերոդիադայ ասէ, թէ քան զՆհանգսն ծովայինս արիւնարբու էր»: Ասոնց համար այլ կ’ըսուէր, թէ Սիրենայց կերպարանքն ունէին, եւ լուղորդաց ոտից պլլըւելով՝ խեղդէին: Մեր թարգմանութեանց մէջ՝ տեղ տեղ Նհանգն՝  Ձիագետի կամ Կոկորդիլոս նշանակէ, եւ ստուգիւ յետինս է ըստ պարսիկ լեզուի, عانمذ: Մեր վերոյիշեալ գետոց մէջ վկայեն ինչուան հիմայ տեղացիք, որ գտուին մեծամեծ ձկունք մարդաչափ: Բայց hասարակօրէն այլ Յունաց Նայադ (Naïdes) կոչած ջրային Յաւերժահարսունքը նշանակէ Նհանգն, զոր՝ նոքա կերպարանէին եղեգներով պսակուած եւ սափորի մի վրայ ճկուած. ըստ աւանդութեան նոցա՝ ասոնք Դիոսի դստերք էին: Իսկ մենք արդեօք կըրնա՞նք առանց մեծ յանդըգնութեան ըսել, թէ մէկ հայկական չաստուածոյ դստերք կամ թոռնեայք եղած ըլլան, որովհետեւ մեր լեզուին մէջ արմատ բառն Նայ ՝ նշանակէ խոնաւ, թաց, եւ կ’ըսուի Նայ տեղեր (ի Բժշկարանի). «Նայական շոգւով խոնաւութիւն», (Ոսկիբ. Մեկն. Թղթոց, եր. 803): — Միջին կամ աւելի մօտ դարուց ազգային գուսան մի՝ ուրիշ անուամբ յիշէ զՍիրենայս՝ իր սիրելւոյն բաղդատելով.

«Չըկայ թռչուն ի յօդըս՝ քեզ նըմանակ,

Եւ ոչ Ծովուն դստերքըն քեզ օրինակ»: 

Դ. ՕԴԵՂԷՆ ԵՐԵՒՈՅԹՔ. — Արդ կակուղ տարրը թողլու ատեն՝ յիշենք աւելի կակղագոյն անգայտ եւ անշօշափելի տարրն այլ, որոյ հետ յիշուած է ի գիրս մեր, եթէ ազգային մտաց ծնունդ է եթէ օտար, չէ յայտ, բայց բառերն հայաձայն են: Այս նրբագոյն կամ անգայտ տարրն՝ է Օդ, (Աւդ) եւ Հով, որոց վրայօք (հաւանօրէն թարգմանեալ) գրուածոց մէջ կ’ըսուի. «Շտեմարան իմն (է) ի ջուրս, յորմէ օդք ելանեն ի դուրս, Հռասափն, Քառսափն, Սարսափն, Մազատն կամ Նազատն. ելք սոցա ի ծովէ են եւ գնացք սոցա յերկինս»: Եթէ ոչ ստոյգ՝ գեղեցիկ զրոյց: — Որոշակի եւս ոչ միայն ի ջրոց, այլ եւ ջուր համարուի « Հողմն. ջուր է լայնանիստ շտեմարանափակ, օդք անհանգիստք. ելք նոցա յարտաքին ծովէ, եւ գնացք նոցա ի ներքին ջուրց… ընդ մէջ ջուրց եւ երկնի՝ Օդք են, եւ բազում անգամ յօգուտ յաղբերաց եւ յերակս ջրոց յաճախեն. եւ են այսոքիկ, Յասոմն, Սուրհապ, Անագումն, Նեսփա. այսոքիկ են որ շարժմունս առնեն, եւ երկինք հաստատ լինի վասն երկրի»: — Այս անուանք հեռանան ի հայկականէ, յունարէն եւ արաբիկ լսուին: Առաջնոց մէջ յայտնի է Հողմոց պաշտօնն, եւ անոնց հայրն եւ չաստուած Եւոլոս. նոյնպէս եւ անուանքն, յորոց ոմանք հիմայ այլ իբրեւ սոսկ զանազան հովերու նշանակք եւ որոշիչք՝ գործածուին: Թէ մեր հին Հայք այլ յատուկ անուններ ունէին Հողմոց եւ պատուէին, յայտ չէ, բայց շատ հաւանական, թէ՛ վերոյիշեալ օդոց յիշատակներէն եւ թէ՛ հրոյ եւ ջրոյ եւ քարանց, բայց ի գիրս գործածուած անուանք Հողմոց՝ յունականք են, յետոյ քանի մ’այլ արաբականք, զորս յիշել մեր նպատակէն դուրս է: 

Բայց այս օդական երեւութից մէջ` մէկն եւ հզօրագոյնն՝ ազգային առասպել եւ հաւատք մի երեւցընէ. այն է հիմայ (Ս. Գրոց Եղիայի պատմութեան մէջ թաթ առն ՝ մարդու ափ ըսուածը սխալ կարդալով) Թաթառ կոչուածն, որ է փռ. Trombe marine կամ terrestre. նախնիք այսոր Վիշապ ըսած են, եւ ո՞ գիտէ ինչ աւանդութիւններով: Միջին դարու յիշատակարանաց մէջ Ձկնամբ կոչուած է. թէ ի հնուց այլ այսպէս լսուած եւ թէ ոչ՝ լաւ երեւակայութեամբ յարմարած է, որովհետեւ շատ հեղ ծովու վրայ կ’իջնէ սեւ  սիւնաձեւ, ամպատեսակ եւ ձկան պէս գալարելով շարժի, եւ վեր քաշէ զջուր եւ զձուկն, եւ ուրիշ նիւթեր եւ թափէ ի վերայ ցամաքի: Այսոր աւելի թեթեւն է Փոթորիկ ն. բառին նուազական մասնիկն այլ առասպելի նշան մի կու տայ: Վերոյիշեալ գրողն հողմոց վրայ՝ զայս բացատրէ. «Հատուած է պտուտեալ ներքուստ ի վեր փողելով» [9]: — Կըրնամք կասկածիլ, թէ Մրրիկ ն եւս իր աւանդութիւնն ունեցած ըլլայ. զոր նոյն հեղինակ աւելի բնաբանօրէն բացատրէ. «Մրրիկդ՝ հալ եւ հում հողմ արտադրեալ [10], հանդերձ ամպով շրջաբերեալ յընդդիմահարութենէ խիստ մարմնոց»: — Նոյնն՝ ի հրաբղխից ուժով ելած օդը Վհական կոչէ, «որ ի դուրս քար ընկենու կամ հող կամ կաւ», իսկ կրակ հանողը՝ կոչէ, « Լիպարեան, որ հուր հնչէ ի Սանդարամետէ ». յայտ է որ ի Յունաց առեալ, ըստ որոց՝ Լիպարոս հալածեալ յեղբարցն՝ գնաց այս անուամբ կոչուած կղզին՝ մին յԵւողեանց, ուր թագաւորէր Հողմոց չաստուածն: 

Հրապուրական անուն մի է եւ Շամանդաղ ն, ըստ հեղինակիս՝ «Աւելորդութիւն ամպոց զառ ի ջուր փոփոխմանց». եւ յիշեցնէ մեր Բ Արտաշիսի մահուան մօտ փափագը. «Բաղձայր մըղոյ մրրկեալ ծխոյ՝ շամանդաղեալ ի վերայ շինից եւ քաղաքաց. Ո՞ տայր ինձ զծուխ ծխանի, ասէր, եւ զառաւօտն Նաւասարդի. զվազելն եղանց եւ զվագելն եղջերուաց. (մինչ) Մեք փող հարուաք եւ թմբըկի հարկանէաք»: — Աւա՜ղ իրեն:

Ե. ԲՈՒՍԵՂԷՆՔ ԵՒ ԾԱՌԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ. — Ցամաք երկրի վրայ յետ լերանց ամենէն մեծ եւ վսեմական բնական առարկայք՝ են Ծառ երն, երբեմն եւ ահարկու, ուր թանձր Անտառ ձեւացընեն: «Կարծէին հեթանոսք, կ’ըսէ մեր մեկնիչ վարդապետաց մէկն, թէ ի ներքոյ անտառախիտ ծառոց են աստուածք, կամ ի Խորաձորս»: Ոչ միայն մեծութեամբ, այլ եւ գեղեցկութեամբ եւ պէսպէս օգուտներով՝ թիւրհաւատ մարդկան մտաց վրայ հզօր տպաւորութիւն ըրին եւ կ’ընեն. եւ աւելի քան զանգործարան եւ անշարժ արարածս (ինչպէս Լերինք եւ Քարինք), վասն զի ոչ միայն արտաքին եւ երեւելի մասեր ունին կերպ ու կերպ կազմութեամբք, գոյներով եւ յատկութեամբք, այլ եւ ներքին՝ թէ եւ պարզ՝ գործարաններ, որովք՝ յերեւան գան, աճին, սնանին՝ իրենց յատուկ բուսական կեանքով, եւ ըստ այնմ մեռնին եւս, ցամքելով եւ չորնալով, բայց դեռ դիակնին այլ (փայտերնին) շատ բանի պիտանի է, մանաւանդ շինութեան տանց եւ անոնց կահից, այլ եւ տաճարաց: Ապա զարմանք չէ թէ եւ Ծառք ՝ շատ ազգաց մէջ կերպով մի սրբազնացեալ են, եւ եղեր է Ծառապաշտութիւն, մանաւանդ որ ծառերն կերպով մ’այլ ինքնին հրաւիրէին զմարդիկ ի պաշտօն. ոչ անշարժ եւ անձայն մնալով քարանց նման, այլ հովերու հետ դաշնակցեալ՝ ըստ զօրութեան նոցա կամ աւելի եւ պակաս ուժով փչելուն, անոյշ կամ ահաւոր ձայներ կ’արձակեն, որպէս ամենքն գիտեն. եւ քիչ մ’այլ աւելի գիտցողաց միտք, ինչպէս ուրիշ շատ բաներու նկատմամբ՝ կու դիմեն յունական առասպելաց, եւ անոնց հռչակեալ պատգամախօս Կաղնեաց, որոց գլխաւորն էր յԵպիւռոս՝ Դոդոնի անտառն: 

Կաղնի ծառն իր մեծութեամբ եւ ընդարձակութեամբ, հնութեամբ, այսինքն՝ դարեր դիմանալով, տերեւոց եւ կորեանց (պտղոց) ձեւով՝ ոչ միայն Յունաց, այլ յատուկ եւ Կելտաց սրբազան էր. ասոնք այլ իրենց թաւ կաղնեաց մէջ ունէին պատգամախօս Դրուիդներն եւ Դրուիդուհիքն: Ս. Գրոց նահապետական պատմութեան մէջ այլ յիշուին ոչ միայն Կաղնին Մամբրէի, այլ եւ ուրիշ ծառեր, Սաբեկն եւ Բեւեկն, Տանձին եւ Մորենին, թող զՄայրսն Լիբանանու, որք ոչ միայն թիւրհաւատից, այլ տեղ տեղ եւ աստուածապաշտից, գէթ պատուելի յիշատակաց տեղիք էին, մանաւանդ որ շատ հեղ Աստուած այնպիսի տեղուանք կը ցուցընէր յայտնուելու նահապետաց եւ մարգարէից, իբրեւ աստուածային ժամադրութեան վայր. եւ երբ Դաւիթ կու հարցընէր Աստուծոյ, թէ ե՞րբ ելնէ թշնամւոյն դէմ ի պատերազմն, կ’ազդուէր իրեն, թէ երբ Տանձեաց կամ Լալօնից անտառին շշընկոցը լսէ:

Հայկազանց ականջն այլ խուլ չէր այսպիսի տերեւաշարժ քնարներու, եթէ իրենց բնավայրն չունէր յունական կամ գալլիական հսկայ կաղնիները, ունէր հսկայագոյն Սոսի ներ, որոցմէ ոմանք դեռ մինչեւ այսօր կեան եւ կենան այլ եւ այլ կողմեր (ինչպէս յՈրդուատ Գողթան, ի Վարդաշէն Գանձակայ, եւն), որոց մեծութիւնն գերազանցէ թերեւս քան զամեն իրենց ազգակիցս, ոչ ոտնաչափով այլ գրկաչափովք համրելով: Հին Հայոց Դոդոնն այլ էր յԱրմաւիր, ըստ աւանդութեան՝ շինուած Հայկայ թոռներէն, իսկ մօտի ծառերն՝ անոր անդրանկան՝ Արմենակայ ձեռատունկք էին. եւ իր ցեղին վերջին պայազատն՝ Անուշաւան ՝ նոյն իսկ ծառոցն անուամբ Սօս կոչուեցաւ, «Քանզի ձօնեալ էր կ’ըսէ պատմիչն (Խորեն. Ա. Ի. ) ի Սօսիսն Արամենակայ, որ «յԱրմաւիր. զորոց զսաղարթուցն սօսաւիւն, ըստ հանդարտ եւ կամ սաստիկ շնչելոյ օդոյն՝ ոստոց եւեթ շարժումն, սովորեցան ի հմայս յաշխարհիս Հայկազանց. եւ այս՝ ց բազում ժամանակս»: — Գրչագրաց տարբերութեամբ Անուշաւանի համար ըսածն է՝ Սօս անուանիւր կամ՝ Սօսանուէր, ինչպէս կարդացել է եւ Գր. Մագիստրոս. Սօսին յԱրմաւիր՝ առ դրան ապարանիցն արքունի, զոր Անուշաւանն պատուէր՝ Արայեանն մանուկ, վասն որոյ Սօսանուէրն կոչիւր»: — Ընթերցողք խորհրդածեն անշուշտ, որ այս ծառի անունն տուած պիտի ըլլայ ընդհանուր սաղարթաւոր ծառոց ձայնին անունը, Սօսիւն կամ Սօսաւիւն եւ կամ Սօսափիւն. ետքինս աւելի սաստիկ ձայնի նշանակ է, միանգամայն եւ ահարկու: — Լատինք՝ Պահապան Ոգւոց նուիրած էին այս ծառս. եւ իրենց ծննդեան աւուր յիշատակին՝ Սօսի ճիւղերով պսակներ նուիրէին անոր: Հայք՝ իրենք զիրենք նուիրէին. երեւի թէ եւ իրենց նախնեաց հոգիներուն ձայները լսէին Սօսեաց սօսափման մէջ, եւ աւելի կամ պակաս պաշտօն մատուցանէին: -— Կուռք եւ պատկերք չաստուածոց եւ նմանեաց՝ կոտրեցան կործանեցան անյայտ եղան. Սօսին՝ դեռ դալար եւ կենդանի մնայ, եւ իրեն պէս հազարամեայ սերունդներ արձըկէ, որովք մարդկան մտաց յիշատակներն այլ անջինջ մնան: Անցեալ դարու Ջուղայեցի վարդապետ մի գրէ թերամիտ ազգայնոց ոմանց համար, թէ «Մեծամեծ ծառոցն համբուրեն, եթէ Սուրբ կայ ի վերայ». կայ ըսող որ ինչուան հիմայ այլ այդ մեծամեծ ծառոց գտուած կողմերում՝ գտուին եւ չափէ աւելի պատուողք: 

Միայն Սօսին չէր պատուեալ եւ պաշտեալ ի Հայոց. կային անշուշտ եւ ուրիշ ծառք, որոց մէկ նշանաւորն եւ քրիստոնէութենէ շատ դար վերջն այլ, էր Բարտի. զոր յատուկ պատուէին Արեւորդիք կոչուած կէսկէսքն կրօնիւք, մինչեւ ց’ԺԲ դար, եւ այլ ետեւ. ինչուան հիմայ այլ գտուին այդ աղանդաւորք. եւ թէ Հայ չեն ճանչցուիր, բայց անոնց հայրերը կամ հօրեղբարքը՝ այնպէս ճանչնար մեր Ս. Շնորհալի Հայրապետն, առ որս եւ գրէր եւ վկայէր, թէ «Այդ ծառ, որ Բարտի անուանի՝ ի կռապաշտութեան ժամանակն ի պաշտօն առեալ էր, յորս՝ եւ Դեւք մտանէին, եւ ի մարդկանէ երկրպագութիւն ընդունէին» եւ այլն: Ի՞նչ մտօք հիներն կու պաշտէին զայն. — հաւանօրէն անոր գեղեցիկ սուլուլիկ եւ երկնաձիգ ձեւին համար, իսկ իրենց Արեւորդիքն՝ համարելով, թէ Քրիստոսի Խաչն Բարտի փայտէ եղած ըլլայ. Շնորհալին զգուշացընելով կ’ըսէ. «ԶԲարտի ծառն՝ մի՛ աւելի պատուէք քան զՈւռին եւ զԿաղամախին եւ զայլս ի ծառոց, եւ մի՛ կարծէք, թէ փայտ խաչին Քրիստոսի՝ Բարտի էր»: 

Այս ծառոց պաշտաման վրայօք աւելի վկայութիւնք չեն գտուիր ի գիրս մեր՝ ի յետին դարս, բայց շատ բան գրուած կայ քանի մի տեսակ փոքր բուսոց եւ ծաղկանց համար ի Բժշկարանս, յԱղթարս, յԵրազահանս եւ ի Գրապանակս, որոց դեռ հաւատացողք եւ փնտռողք գտուին. եւ թէպէտ այսպիսի սնոտի հաւատք եւ կարծիք գտուած են եւ գտուին դեռ ուրիշ ազգաց մէջ՝ եւ ինչուան մեծ գլուխ Գերմանացւոց, այլ յատուկ պնդութեամբ պատուած եւ պատուի ի Հայոց՝ Լօշտակ կոչուածն՝ ծանօթ շատերու, (Bryonia Alba կոչուած ի լատինաց, Bryone commune կամ Vigne blanche ի Փռանկաց), իր երկճիւղ արմատին՝ մարդոյ բարձից եւ սրօնից նմանութեանն համար, որոյ վրայ կ’աւելցընեն խաբեբայք ուրիշ նմանութիւններ այլ, տաշելով եւ կոկելով, (ինչպէս կ’ընեն նաեւ ի Գերմանիա). եւ այսոր համար կ’անուանեն Մարդատակ, Մարդախոտ, Մարդածաղիկ եւ այլն: Մերայնոց շատ թիւր եւ դիւրահաւատ գրածները թողլով, յիշենք պտղոցն համար ըսածնին, որ սեւ ու կարմիր են, եւ երեք, չորս կամ վեց մէկտեղ կ’ըլլան ճըղին վրայ. «Թէ մարդ գտնու յիրմէտ, (գրեն Աղթարք), չորս հատ՝ ոչ աւել եւ ոչ պակաս, եւ ի նոր կտաւ ծրարէ, եւ ի սարսափոտին (հիւանդի) վրայ կենայ՝ ողջանայ Աստուծով… Հանց շնորհք առնու ի սմանէ (մարդ) եւ բան եւ միտք, որ կարէ գիտել զերկնային եւ զերկրային յատկութիւնք». եւ պատուիրեն մայիս ամսու քաղել զտակն՝ սահմանեալ աղօթքով, Թագաւոր ամենայն խոտից կոչելով զնա. իբր «զի Աստուած ետ  քեզ զամենայն խոտից խասիաթն»: — Դարձեալ կ’աւելցընեն, թէ «Ասացել են (առաջին խելացիքն), թէ այս խոտս Սողոմոնի մատանած առնէ. եւ ասկից ամենայն գազանք եւ սողունք՝ ի հրաման կենան. եւ Աղեքսանդր թագաւորն այս խոտովս շատ բան եւ թագաւորութիւն վարէր» եւ այլն: — Լօշտակին՝ Մանրագոր ի հետ ունեցած կամ կարծուած յարնչութիւնը թողումք քննութեան բուսաբանից եւ բանասիրաց:

Թերեւս քան զԼօշտակն անուանի է Փեունայ ն(Pæonia կամ Betonica Orientalis), որ իր մեծ արժանաւորութեանն համար՝ տասնեակներով անուններ այլ ունի, որոցմէ է եւ Խաչափայտ եւ Քահանայուկ կամ Քահանայատակ. «զի երբ կտրես, կ’ըսեն վերոյիշեալ գրիչը, մէջն զէտ խաչ է». այսոր համար այլ սահմանեալ են աղօթք եւ աւետարան կարդալ՝ հանելու ատեն, իր շատ հրաշագործ օգուտներուն համար. զի, «Յորժամ ծխես (զայն) դեւն փախչի. թէ զարմատն տերեւովն ծխես, ոչ դեւ եւ ոչ չար չմերձենայ ի քեզ եւ ոչ ի տուն քո եւ այլն: Եւ թէ յիրք մի շարեն զայն(որ)  սեւ հունտն՝ եւ տղոցն ի վիզն կախեն, օգտէ ըխտաւորին (լուսնոտի)… եւ այնոց, որ յանվայր վայրիքն շուրջ գան՝ ի վիզն կախեն, շատ օգտէ»: Ըստ հին աւանդութեանց, մեր ԺԲ դարու գիտնական առակախօս Մխիթար Գոշ վարդապետն այլ իմացընէ, որ « Փեննա զանձն սրբասէր ասէր լինել», իսկ յաջորդ դարու Բժշկարանք եւ Աղթարք՝ կատարեալ Մաշտոցի ծիսից եւ աղօթից նման կանոն մի գրեն Փենունա հանելու եղանակին, խաչիւ, աւետարանաւ, խնկով, մոմով եւ այլն. աղօթից մէջ այլ սկսելով յիշել «զմարդն առաջին, զոր նախանձեալ չարն՝ խաբեաց զծաղրամիտ կինն՝ ճաշակմամբ պտղոյն. եւ ելեալ ի դրախտէն՝ անկաւ յերկիր անիծից եւ ցաւոց. եւ աղաղակեցին առ քեզ, Տէր, եւ ցուցեր նոցա ծաղիկս եւ պտուղս, խոտս եւ արմատս, ի բժշկութիւն մարդկան. ետուր եւ զզօրութիւն շնորհի քո ի Փենունայս յայս, ի ձեռն ծառայի քո մեծին Մովսիսի»: — Ստոյգ է բուսոց բժշկական զօրութիւնն, զոր դիպուածով կամ փորձով գտան մարդիկ, բայց ստուգութեանն վրայ ո՛րչափ անստոյգ եւ սուտումուտ բաներ  աւելցուցած են նանրահաւատք. եւ եթէ Հայք ծիսական կարգ կամ կանոն մի գրեր են, արեւմտեայց մէջ ամբողջ գիրք կայ գրուած իրենց սոյն Բետոնիկայի (Betonica) համար. իրաւ է որ շատ հեղ սուտն ճշմարտին, տգիտութիւնն գիտութեան ետեւէն կ’երթայ՝ իբրեւ անոր շուքն, եւ շուքի պէս այլ աւելի մեծ եւ երկայն կ’երեւի. արժէքն այլ անկէ աւելի չէ: 

Լօշտակի եւ Փենունայի հետ՝ երրորդ զարմանալի եւ սրբազան ծաղիկ մ’այլ ունեցեր են Հայք, եւ թերեւս սեփական հայկական, թէ եւ ոչ քաջածանօթ, այս է Համասփիւռ ն, որ եւ Համասպրամ, որ ըստ վերոյիշեալ Վարդապետին եւ ըստ իր անուանակից եւ գրեթէ ժամանակակից մեծ բժշկին Մխ. Հերացւոյ, «մի արմատ ունի եւ արձակէ բազուկս 12, եւ ունի ամէն մէկ գոյն մի ծաղիկ այլ եւ այլ, կապույտ եւ ծիրանի, շուշան, եւ այլ ամէն գունից զարդարեալ է» եւ այլն: Ամառը կու ծաղկի Համասփիւռ, բայց գտնելու համար՝ «պարտ է խնդրել զծաղիկն ի գիշերի, զի ի գիշերն պայծառագոյն երեւի ի յաչս խնդրողաց»: Բուսաբանութեան թողումք ծաղկան գոյներն եւ ուրիշ յատկութիւնները նկարագրել, գտուելու տեղուանքն, եւ ինչ ցեղի բոյս ըլլալը, որ հաւանօրէն է Lychnis կոչուածներէն, եւ յատկապէս Lych. Orientalis. զոր անցեալ դարուն սկիզբը տեսաւ եւ ստորագրեց հռչակաւոր Փռանկ բուսաբանն Տուռնըֆոր (Tournefort).