Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց

ԳԼՈՒԽ Զ.
ՀՐԷՇՔ

ՎԻՇԱՊ. ՎԻՐԱԳ. ՎԻՇԱՊԱՔԱՂ. ԵՂՋԵՐՈՒԱՔԱՂ. ԱՌԼԷԶ. ՀԱՄԲԱՐՈՒ. ՇԱՀԱՊԵՏՔ. ՇՈՒՈՏ. ՇԱՒԱԶ. ՊԱՅՔ. ՊԱՐԻԿՔ. ՅՈՒՇԿԱՊԱՐԻԿՔ. ՃԻՒԱՂՔ.

Հրէշ կոչուին մեր լեզուաւ յատկապէս կենդանական արարածք, որք կամ իրենց ծանօթ բնականէն դուրս կերպարանք մի ունին՝ մեծութեամբ կամ փոքրութեամբ, կամ անդամոց այլաձեւութեամբ, եւ կամ տարբեր տեսակ կենդանեաց խառնուրդ են. եւ կամ եւս՝ կէս անբան եւ կէս բանական կենդանակերպ: Եթէ որ եւ է պատճառաւ Կենդանեաց պաշտօն ծագած է, մարդկան երեւակայութիւնն պատճառներն աճեցուցած է անոնց վրայ. եւ զի երեւակայութեան չափ եւ կանոն չկայ, դիւրին էր եւ է Հրէշից ստեղծումն ի միտս, մանաւանդ ուր բնութեան սովորական չափէն եւ ձեւէն դուրս կենդանի մի տեսնուի, կամ օտար երկրի եւ անծանօթ բան մի լսուի: Շատ հեթանոսաց մէջ կար ուրիշ պատճառ մ’այլ կենդանեաց եւ հրէշից պաշտաման. — Հոգէփոխութեան հաւատքն. իբրու թէ հոգիք մարդկան յետ մահու՝ ոչ միայն ուրիշ մարդու հոգի կ’ըլլան, այլ եւ կենդանեաց, կամ որ նոյն է՝ փոխուին ի կենդանիս: Այս աղանդն չի յիշուիր մեր ազգի մէջ, այլ պէսպէս Հրէշից հաւատք՝ քրիստոնէութենէ վերջ այլ երեւան են, եւ դեռ նշմարուին: Ոչ միայն երեւակայեալ ձեւաւոր Հրէշք համարուած են, այլ կան եւս, որոց` երեւակայութիւնն չէ կըրցած որոշ կերպարանք մի տալ, եւ մտօք կ’ըմբռնուին իբրեւ ոգիք եւ զօրութիւնք, անտեսանելի ազդիչք: — Ամենայն սնոտի հաւատոց մէջ գլխաւոր պատճառն՝ տեսանք ի սկզբան՝ վախը, որ շատ աւելի ազդած է Հրէշից հաւատոյ մասին, այսինքն՝ Հրէշք՝ ընդհանրապէս ահարկու եւ վնասակար բաներ են. միայն մարդակերպից մէջ բարերարք եւ բարեբարոյք այլ կարծուած են, զորս յիշենք յետ պարզ անբան հրէշից:

Ինչպես պաշտեցեալ կենդանեաց մէջ նախ Օձն յիշուեցաւ, Հրէշից մէջ այլ Օձ ն եւ Վիշապ ն առաջնութիւն մի ցուցընեն. միթէ դրախտի՞ Օձին, սատանայի եւ Եւայի հեռաւոր յիշատակօք, որք շատ ազգաց սկզբնական աւանդութեանց մէջ գտուին: Գուցէ այս թեթեւ կարծեաց թեթեւ կշիռ մ’այլ տայ Վիրագ ն, որ սովորաբար կատաղի եւ անճոռնի (գազան) նշանակէ, բայց երբեմն գոյականապէս այլ գազանակերպ էակ մի կարծել տայ, եթէ զուտ հայերէն անուն ըլլար՝ կըրնայինք քննել, թէ Վիշ–ապ ի պէս Վիր–ագ բարդութիւն մը չըլլայ, Վիր ը համարելով վիհ, վասն զի սա Վիրհ այլ գրուի: Բայց հին օտար լեզուաց մէջ այլ կայ այսպիսի անուն եւ մերձաւոր իմաստ. առ Հնդիկն՝ Ուրակ նշանակէ մեծ անճոռնի օձ, ինչպէս մեր լեզուաւ այլ. առ Լատինս՝ Ուրագ, Uragus կոչուէր իրենց դժոխոց չաստուածն Պլուտոն, թերեւս՝ urere այրել բառին իմաստիւ. դարձեալ Վիրագ ՝ Virago կոչէին վիթխարի [1] այրասիրտ կինը. ընդ հակառակն Virgo ( Վիրգո ) զկոյս. ըստ Հնդկաց այլ Վիրաճա նշանակէ թէ կոյս եւ թէ առաջին կոյսն (Եւա). դիւցազն եւ մեծ զօրութիւնն այլ Վիրա կոչեն սոքա: — Մեր նախնի Հայոց եւ Հնդկաց լեզուք, ըստ այժմու լեզուագիտաց՝ քոյրք են, կրօնական շատ իմաստներ այլ՝ համաձայն, ուստի կ’ընդունիմք Վիրագն այլ նշանակիչ Վիշապ ի: 

Այս մեծ սողունը յիշեցինք ի կարգի բնական կենդանեաց պաշտուած. եւս առաւել պաշտելի կամ խորշելի էր հրէշ Վիշապն, որ ի միտս կամ առ աչս սնահաւատ Հայոց՝ թուէր ըստ Եզնըկայ՝ «կեղծս ի կեղծս լինել», այսինքն՝ երբեմն օձաձեւ կ’երեւէր, երբեմն մարդակերպ, երբեմն երկրիս վրայ, երբեմն այլ թեւաւորեալ վերանայր յօդս, եւ թերեւս մրրկելով զայն՝ պատճառէր նախայիշեալ Վիշապ հանելը (153). ցամաքի վրայ այլ մեծ վնաս կ’ընէր, արտորէից բերքը եւ հունձը յափշտակելով, եւ իրեն պէս կարծիական գրաստուց շալկելով՝ աներեւոյթ կ’ընէր. վախկոտ մշակք այլ զանոնք վախցնելու համար՝ կա՛լ կա՛լ պոռային, զորս ծաղրելով կ’ըսէ Եզնիկ. «Վիշապն, որ ինքն գրաստ է, այնու զի անասուն եւ անխօսուն է, զիա՞րդ որ ինքն գրաստ  է՝ զայլ գրաստ վարիցէ… ի զուր է Կա՛լ կա՛լ ասել ումեք ի կալս, եւ ոչ Ա՛ռ ա՛ռ»:

Բայց կ’երեւի, թէ վիշապքն երբեմն ուրիշ գրաստ չգտնելով՝ իրենք ի ջորի եւ ուղտ փոխուէին: Այս այլանդակ կարծիք ոչ միայն Ե դարու մէջ կար առ մերայինս, այլ եւ ԺԳ դարուն՝ Վահրամ Վ. գրէր առ Հեթում թագաւոր նմանապէս, միայն փոխանակ արտորէից բերոց՝ Վիշապք կովերու վրայ կպչելով կաթերնին ծծէին. նոյնպէս այլ լսեր էր, թէ «Յոլով մարդիկ տեսեալ են, զի վիշապ վերանայր յերկրէ յերկինս»: Թերեւս այս օդերեւոյթ յիշեալ ձկնամբը նշանակէ, որոյ նման մութ կերպով մի գրէ դարձեալ մեր Եզնիկն. «Եւս, եթէ բառնայցի ի վեր՝ այնպիսի Վիշապն, ոչ եթէ Եզամբ ք ինչ անուանելովք, այլ ծածուկ զօրութեամբ իւիք յԱստուծոյ հրամանէ, զի մի՛ շոգին՝ մարդոյ կամ անասնոյ մեղանչիցէ»: Արդեօք նախայիշեալ գրաստնե՞րն են այս եզինք, եթէ այլ ինչ առասպել: 

Ուրիշ ազգաց մէջ այլ գտուին այսպիսի բերքերու եւ համբարաց գող հրէշից յիշատակք, ինչպէս հին Գերմանացւոց Erntebock երեւակայեալն, որ նշանակէ Հնձաքաղ, այսինքն՝ հունձեր գողցող Քաղ կամ Նոխազ (եւ ոչ քաղող հնձոց): — Այսպէս այլ կրնայ իմացուիլ եւ առ մեզ Վիշապաքաղ բաղադրեալ հրէշն, որոյ պաշտօնն ի Հնդկաց մտած էր ի Հայս, եւ ըստ Ագաթանգելի՝ մերոց եօթն գլխաւոր չաստուածոց պաշտօնէն ետեւ, էր «Ութերորդ պաշտօնն հոչակեալ անուանեալն Վիշապաքաղն Վահագնի ի Յաշտից տեղիս թագաւորացն Հայոց Մեծաց, ի սնարս լերինն Քարքեայ», զոր ջնջեց Ս. Լուսաւորիչն, թէ եւ հասարակօրէն այս անուան քաղ ը՝ բուն քաղել ժողվել համարուի, այսինքն՝ օձերը ջնջել, կամ վիշապը սպաննել, ինչպէս ըրած էր Յունաց Վահագն՝ Հերակլէս. յունարէն Ագաթանգելն այլ այս բառս գրած է Δραχοντοπνίχτος, յորմէ լատինն Draconum suffocator, որ է՝ վիշապաhեղձոյց: 

Եթէ այս տեղ Վահագն էր վիշապաքաղն, սակայն Քաղ կենդանի առասպելեալ երեւի շատ տեղ, թուի, թէ իր բուռն եւ երագ բնաւորութեանն համար, եւ զուգուած ոչ միայն վիշապի հետ, այլ եւ ուրիշ կենդանեաց, որպէս, Եղջերուաքաղ ն եւ Վիշապառիւծն Քաղ: Յետինս թուի բաղադրեալ յերից. գլուխն Քաղի, մարմինն եւ ճիրանքն Առիւծու, տուտն՝ Վիշապի. եւ կամ ըստ Քիմեռի Յունաց՝ գլուխն առիւծու, մարմինն Քաղի, տուտն վիշապի. այս յոյն անուամբ գրէ Ս. Ոսկիբերան (ի Կողոսացւոց մեկն. տպ. Ա. 602), զոր մեր նախնիք թարգմանեն այսպես. «Զ Ձիացուլսն ՝ ի քմաց ստեղծանեն եւ զ Քիմառսն, այսինքն՝ որ զՎիշապառիւծ Քաղսն համբաւեն, եւ զայլսն նոյնպիսիս՝ Վիշապոտունս. եւ զոր Սկիւղսն անուանեն, որ թարգմանի Ապուռք (այս տեղ կ’աւելցընէ մեր թարգմանիչն). որպէս եւ Հայք Ծովացուլս իմն եւ Վիշապս մարդակերպս եւ Պայս եւ Առլեզս համբաւեն»: Քանի մի տող յետոյ դարձեալ յիշուին Ձիացուլքն, Ապուռքն եւ Վիշապառիւծքն, Քաղքն, որով հաստատուի, թէ Հայոց երեւակայեալն քիչ մի  տարբեր էր ի Քիմեռէ, եւ աւելի տարբեր մէկայլքն, զորս պիտի յիշեմք յետոյ: Մեր Օրացուցից մէջ Դեկտեմբեր ամսոյ կենդանակերպն՝ կերպով մի ամեն տարի ներկայացնէ մեզ այս Վիշապաքաղը կամ Վիշապառիւծն Քաղը: — Վիշապներէն հեռանալու ատեն յիշենք մէկ երկու ծանօթ եւ անծանօթ հրէշախառն կենդանիներ այլ, որ գրուած են Յովսիմիոսի առասպելեալ պատմութեան մէջ, իբրեւ ամայի տեղեր գտնուող «Օձք եւ վիշապք եւ Պիծակք … հանդիպի քեզ Ձորն Խեխմորթին եւ Սինկողին եւ Հիդրայն եւ Շունք երեքգլխեանք »:

Թէպէտ եւ հզօրագոյն կ’երեւի Վիշապաքաղն ի կարծիս, բայց աւելի յաճախ կամ հասարակաց ծանօթ թուի Եղջերուաքաղն, որ համարուէր «Կենդանի, որ յԵղջերուէ եւ ի Քաղէ է, կամ կէսն Եղջերուի եւ կէս Քաղի», կամ Քօշի, ինչպէս գրէ Սահմանաց գրոց մեկնիչն, եւ կ’աւելցընէ, «բայց ոչ է»: Ի խօսս սովորաբար այս բառն նշանակէ չեղած եւ չըլլալու անհեդեդ երեւակայական բան մի, որոյ տեղ արեւմտեայք Քիմեռ, քիմեռական կ’ըսեն, Chimère, Chimériզue, բայց նոյն մեր բառս այլ ունին իրենց լեզուով. Յ. Τραγέλαφος, Tragelaphus, միայն կենդանեաց անուանքն հակաշար են: Այս անունը Ս. Գրոց մէջ (Բ. Օրէնք, ԺԴ, 5) գրեն անոնք, ուր մեր թարգմանութեան մէջ մէկ երկու աւելի անուն կայ, եւ հաւանօրէն այս Եղջերուաքաղի տեղ՝ մերոց դրածն է Խարբուզ, որ ըստ պարսիկ բառից թարգմանուի էշայծեամն: Չգիտեմ ի՞նչ աւանդութեամբ մեր նոր բանասէր մի՝ զեղջերուաքաղս՝ հայկական դիցուհեաց հետեւող եւ սպասաւոր համարի, իբր նաժիշտս:

Հրէշացեալ Քաղի կարծիքն այնքան արմատացեալ էր առ մերայինս, որ գուցէ դեռ խլուած չէ ի մտաց. գոնէ անցեալ դարու վարդապետ մի գրէր մեր մամերու համար, թէ «Համբաւ հանեն, եթէ տանն՝ Դիւաց Քօչ է վայր եկել. մեծամեծ ղօնղայ? (ուտելիք) զատ շինեն, տներումն դնեն, որ դեւքն ուտեն. տանտէրն երթեալ ասէ. Բարեաւ եկայք, զինչ կամիք արարէք, մեզ մի՛ տաք վնաս»:

Քաղէն վերջ Ցլոյ խառնուրդ հրէշք յիշուին, ինչպէս Ոսկիբերանի թարգմանութեան մէջ տեսածնիս, Ձիացուլ եւ Ծովացուլ. կայ եւ Իշացուլ եւ Եզնախոյ, սակայն թարգմանութեանց մէջ գտնուելով այս անուանք՝ օտարածին երեւին: Միայն Ծովացուլ ը Հայոց մտացածին կ’ընծայէ հայ թարգմանիչն. Եզնիկ այլ կ’ըսէ. «Ծովացուլն՝ զոր ի Կովէ ելեալ ասեն». յարմարագոյն թուէր ի ծովէ կարդալ եւ ոչ ի կովէ, բայց դարձեալ կ’ըսէ. «Մին ասէ, թէ ի մերում գեօղ Ծովացուլ զԿով գործեաց, եւ զգոչիւնն հանապազ մեք ամենեքեան լսեմք». առջի ըսածին համեմատ պէտք էր ըսել, թէ Կով զՁիացուլ գործեաց. թէպէտ այնչափ սուտ մին, որչափ միւսն, բայց եթէ Հայոց երկրին լճերուն մէջ մեծամեծ ձկունք ըլլան:

Վերոյիշեալ թարգմանչին՝ Եզնկան, Խորենացւոյ եւ այլոց շատից յիշած՝ Հայոց ամենէն աւելի նշանաւոր հրէշ կենդանին՝ է Առլէզ կամ Յարալէզ, Արալէզ, քիչ շատ տարբերութեամբ գրուած, բայց ըստ իւրաքանչիւր գրուածին համեմատ մեկնուած: Առլէզն՝ իբր առnղ եւ լզող. Յարալէզն՝ իբր յար (միշտ) լիզող» Արալէզն լիզող զԱրայ [2], վասն զի նախ մեր Արայ գեղեցիկ  նահապետի աւանդութեան մէջ յիշուի, թէ երբ մեռաւ նա ի պատերազմին ընդդէմ իր չսիրուած սիրողին Շամիրամայ, սա վախնալով Հայոց վրէժխնդրութենէն՝ համբաւեց, թէ իր շունբերան չաստուածն լզելով Արայի վէրքերը՝ ողջացուցին. եւ այսոր յիշատակ՝ «կանգնէ եւ նոր իմն պատկեր դիւաց, եւ մեծապէս զոհիւք պատուէ, ցուցանելով ամենեցուն, իբր թէ այս զօրութիւն աստուածոց կենդանացուցին զԱրայ»: — Յետոյ ի՞նչ եղաւ նա, ո՜վ աղճատեալ: — Սահմանաց գրոց լուծիչն՝ քիչ մ’աւելի պարզելով՝ գրէ. «Ստաբանեաց այսպէս ասելով, թէ աստուածքն շնորհեցին մեզ՝ Կենդանիս ոմանս, որք լիզեալ զԱրա կենդանացուցին, լցուցանելով զփափագ մեր. անդուստ սկսեալ ասեն գոլ կենդանի Յարալէզ»: — Յարմարագոյն է այսպէս լզողէն համարիլ զանուն հրէշին, քան լզուողէն, թէ ստոյգ եւ թէ անստոյգ՝ Արայի  անունն՝ իրեն քաշէ զկարծիս: Շամիրամայ շնորհուած կենդանիք իրեն ոչ անպատշաճ շունք են, որոց լզողութիւնն ամենուն յայտնի է. նախնիք այլ շունէ ձեւացած կ’ըսէին զԱռլէզն, կամ շնակերպ, շնախառն: — Վանական վարդապետ Յարալէզ կոչէ եւ համարի մեր ուրիշ եւ նորագոյն առասպելաւանդ թագաւորի մի՝ Արտաւազդայ՝ երկու Շուներն, «Սեաւ եւ Սպիտակ, որ յար լեզուն զկապանս նորա»: Ինչ կերպարանք այլ ունէր՝ Առլէզի գործն այն էր, որ «Յորժամ վիրաւոր ոք անկեալ ի պատերազմի դնիցի, լիզիցէ եւ ողջացուցանիցէ»: — Եթէ ստոյգ է պատմածն Բուզանդայ (Ե, ԼԶ), նա եւ ի Դ. դարու քրիստոնէութեան, երբ քաջն Մուշեղ Մամիկոնեան սպանուեցաւ, «Ոչ հաւատային ընտանիք նորա մահու նորա… կէսք յառնելոյ նմա ակն ունէին, մինչեւ զգլուխն անդէն ի կոճեղն կարեալ՝ կցեցին, եւ հանին եդին ի տանիսն աշտարակի միոյ. ասէին, զի վասն զի այր քաջ էր` Առլէզք իջանեն եւ յարուցանեն զնա»: Դար մի վերջը պարզամիտ ռամիկն Հայոց կու հաւատար, թէ եղած ըլլան Առլէզք իրենց  նախնեաց ատեն, բայց անոնց հաւատոց հետ աներեւութացեր են: Բայց այս հայկական աւանդութիւնն պատուաւոր կերպով մի պահուած եւ պատուած է, քիչ մի այլափոխութեամբ, հին աշխարհի ամենէն խոհական եւ վայելչագիր հեղինակի քով, Պղատոնի, ինչպէս պիտի տեսնեմք յետոյ: — Վահրամ Վ. իր հարցմ. եւ պատասխանեաց մէջ՝ զուգէ զՅուշկապարիկ ընդ Համբարուի, երկուքն այլ՝ միայն անուն են ըսելով. «Է կենդանի մի, որ յար լեզու զմեռեալսն եւ կենդանանան, եւ կոչի Յարալէզ»: 

Յիշենք հիմայ այդ երկրորդ նշանաւոր հայկական հրէշն այլ. Համբարու, որոյ կերպարանքն անծանօթ է, այլ յիշատակութենէն ի Ս. Գիրս կ’իմացուի, որ անապատ ամայի տեղեաց մէջ գտուող կամ կարծուած կենդանւոյ մի նման էր, բայց աւելի երեւակայեալ քան բնական, եւ ոչ այլ ամենուն կարծեաց համեմատ, ինչպէս յայտնուի Ս. Գրոց այլ եւ այլ թարգմանութեանց մէջ՝ այլ եւ այլ նմանողութեամբք. մեր մեկնիչք (Մխ. Գոշ, ի Մեկն. Երեմ., Գէորգ Սկեւռացի ի Մեկն. Եսայ (ԺԳ, 21. ԼԴ, 13). Ս. Ոսկիբերանի հետ,  Համբարուք՝ միայն անուն են, իրօք չկան կ’ըսեն, կ’անցնին. հին մեկնիչն Յովբայ Իւսիքիոս՝ լատ. հայերէն թարգմանութեան կ’ըսէ. «ԶՀամբարու՝ այլք Յուշկապարիկ թարգմանեցին. եւ համբաւ է վասն սորա, թէ ծովային կենդանի է, ի միջոյն ի վայր ձուկն, եւ ի վեր՝ կնոջ կերպարան. եւ այնքան քաղցրաձայն, զի պակնուն լսողքն» եւ այլն. այս նկարագիրն Sirène ըսուած հրէշից յարմարի, բայց Յովբայ զինքն անոր եղբայր կոչած Համբարուն, Եսայեայ յիշածն (ԼԴ, 13) ընդ «Գազանք անապատի, Համբարուք եւ Դստերք Ջայլամանց», ցամաքային եւ ոչ ծովային էակ ցուցընեն, միանգամայն եւ իգական սեռիւ եւ կերպարանաւ, վասն զի ինչպէս այս տեղ Եսայի՝ Ջայլամանց դստերք յիշէ, ուրիշ մարգարէք այլ (Միքիա, Ա, 18, Երեմ. Ծ, 39), առաջինն՝ Վիշապն այլ Համբարեաց հետ մէկ տեղ յիշէ. «Արասցէ կոծ իբրեւ զՎիշապաց, եւ սուգ իբրեւ զդստերաց Համբարեաց ». անապատի մէջ ողբաձայն ճուացող թռչնոց եւ լալկան կանանց ձայնն միանգամայն խառնեն՝ այսպիսի բանք, որով եւ լալկաններու կերպարանքն: Յոյնն Սիրենէս  Ζειρηνες գրէ զՀամբարուս մեր. Լատին թարգմանութիւնն միշտ Ջայլամն, Struthion, կը գրէ Համբարուի տեղ. անկէ փոխուած նոր լեզուք՝ նոյնպէս, երբեմն այլ Բու, Կարապ, կամ առանց յատկութեան՝ ճչաձայն եւ դաժան թռչուն (Օiseaux lugubres sinistres). Անգղիացի թարգմանք համարին, թէ եբրայերէն Լիլիթ եւ Քիպպոզ բառերն նշանակեն բուերու տեսակներ: Մեր՝ մարգարէից հնագոյն մեկնիչն Դաւիթ քահանայ (ԺԲ. դարու), համարի ըստ կարծեաց՝ «Դեւս հերաւորս, խոզանեալք եւ աշտանակամազք. եւ թէ գազանք ինչ եւ թռչունք են յանապատի, սակաւուց տեսեալ եւ անծանօթ յոլովից»: Սա այլ այդ դիւակերպ հրէշից խռկած եւ ցցուած մազերով՝ կանացի կերպարանք կ’ընծայէ: Իսկ մեր հնագոյն յիշող հեղինակն՝ Եզնիկ, իրական կենդանի համարի, վասն զի կ’ըսէ. «Համբարուաց ծնունդք գոն եւ մեռանին»: Ուրիշ անանուն գրող մի եւ հին բառգիրք` մողիսաձեւ կենդանի ցուցընեն, ըսելով. «Համբարու` Քարաթոշն է. ի նմանէ ծնեալն, եթէ ի ցամաքի ծնանի՝ Քարթոշ կոչի, եւ եթէ ի ջուրս ծնանի՝ Կոկորդիլոս կոչի»: Յայտ է որ այս անճոռնի երկեկից կենդանին այլ մողիզաց ցեղէն է ըստ բնաբանից. — (աղէ՜կ զոյգ, կամ քոյր եւ եղբայր, Ջայլամունք եւ Տիտռունք, Կոկորդիլոսք), որոց տեղ մեր վերոյիշեալ գրողն (Դաւիթ) տեղ մ’այլ կ’ըսէ լոկ, «Համբարուս եւ Դստերս Վայրենեաց »:

Ինչ որ ըլլան ասոնք՝ մեր հին Հայոց ճանչցած Համբարուն չեն յայտներ, զոր հարկ էր իր անունէն ստուգել, եւ զայս չեմք կըրնար, որովհետեւ հաւանական չէ համբար բառին ծագումն՝ ըստ հիմայ գործածուած իմաստին, զի հիներէն ոչ ոք յիշած է, թէ Վիշապաքաղի պէս սա այլ համբարներ գողնայ, կամ ընդ հակառակն՝ պահպանէ զհամբարս, ինչպէս կարծէ Ջրպետ, մանաւանդ ամայութեանց մէջ ապրելով, եւ ոչ անոր պէս արտերու մէջ, ապա ուրիշ ծագումն ունի անունն կամ բառն, որոյ նշանական է եւ ու կակուղ վերջաւորութիւնն իգակերպ. եւ հոլովումն եւս, որ փոխանակ Համբարուաց գրելու, համբարեաց գրուի: — Արդեօք համաբարոյի շոշորդ մ’այլ կա՞յ այդ անուան մէջ:  — Տարբեր կերպով մ’այլ գրած է անծանօթ հեղինակ մի, որ բաւական հին  կարծուի, եւ հարցընէ. «Զի՞նչ են Համբարուկք եւ Յուշկապարիկք եւ Ծովացուլք (եւ այլ եօթն այսպիսիք, զորս կոչէ) սոսկ անուանք». եւ պատասխանէ, թէ բաց ի հրեշտակաց եւ ի մարդկանց՝ գործող արարած չկայ, զատ «ի Դիւաց, որք ապստամբեալ միշտ չարք են. եւ առ ի մոլորեցուցանել զմարդիկ, եւ անուամբ կերպս ի կերպս լինելով, զի որսասցեն զմեզ ի կորուստ. եւ անիմաստք ի մարդկանէ կարծեն, թէ են ինչ, այլ նոքա են դեւք անմարմինք, ոչ ծննդեան? ըստ որում կերպի երեւին եւ անուանեն զնոյն»: 

Կէս, կամ երբեմն անասնակերպ երբեմն մարդակերպ հրէշից մէկ գլխաւորքն այլ ի հաւատս Հայոց՝ էին Շահապետք վայրաց. իբրեւ պահապանք կամ բնակողք երկրի այլ եւ այլ դրից, անտառաց, ձորոց, լերանց եւ անապատ տեղեաց, այլ եւ գերեզմանաց, եւս եւ Վիշապաքաղից նման՝ ագարակաց եւ արտորէից մօտեցողք, բայց ոչ գիտեմ՝ ըստ իրենց անուան՝ անոնց աւելի շա՞հ տային, թէ վնաս. եւ ըստ այսմ՝ ոչ շահից պետ իմանալի են այլ Շահապ (իշխող, հոգցող), մանաւանդ որ շատ հեղ օձակերպ համարուին, եւ դժոխոց տիրողքն այլ Շահապետ կոչուին: Մեր երկրի վրայ՝ թուի, թէ այս Շահապետքն երբեմն կ’երեւէին «հեծեալք իբրեւ զմարդիկ», ըստ Եզնկայ, եւ վայրենի անասնոց ետեւէ կ’ինկնային՝ բռնելու զանոնք, նա եւ որսորդական ճարտարութեամբ եւ գործեօք: Նախայիշեալ հրէշից նման՝ մինչեւ հիմայ՝ կ’ըսուի յոմանց, թէ գտուին հաւատացողք Շահապետաց Շուազ կոչելով, եւ կարծեն թէ վարուցանի եւ բերոց խնամողք են, եւ տարին անգամ մի ի գարնան կ’երեւին մարդկան: 

Թերեւս այս անունէն փոխուած է եւ Շուոտ ն, որ շատ տեղ հիմայ լսուի, եւ աւելի վնասակար համարուի. մարտ ամսոյ նախընթաց օրն մշակք՝ լաշի ծառոյ ճիւղերով, կաշիով, փայտով՝ իրենց տան եւ գոմերուն պատերը կու զարնեն, «Շուոտն ի դուրս, Մարտն ի ներս», կանչելով, եւ այս գործս Շուոտահան կոչեն. նա եւ տղայքը վախցնելու համար կու սպառնան Շուոտը կանչելու, ինչպէս ուրիշ ազգաց մէջ այլ կայ այսպիսի կարծեալ էակներով վախցընել կամ վախնալ: — Այս անուանց մօտ է եւ Շուտիկ, զոր կարծեն  ոմանք Գրողի պէս բան մի, ոչ այնքան ահաւոր, բայց ըստ բժշկարանաց՝ տարաժամ Մահ նշանակէ. «Թէ անկանի Շուտիկ ի տեղ մի, որ է մահն, գրեն, եւ դու անդ պատահիս… ի մէջն մնաս» եւ այլն, աւագ թիրեաքով դեղ պատուիրէ:

Այս յիշեալ հրէշ էակներէն աւելի նշանաւոր եւ ծանօթ եղած են մեր հեթանոս հարց` Պայք եւ Պարիկք, (ىاﻴﺭﭘ ըստ հին Պարսից, ىﺭﭙ ըստ նորոց), եւ իրենց սեփականք, թէ եւ օտար ազգաց նմանեաց հետ նոյն համարուած, կամ անոնց անուանց տեղ՝ ասոնք դրուած: — Պայք՝ մարդակերպ գուշակուին, ինչպէս կ’իմացընէ Եզնիկ, թէ «զՊայն ի մարդկանէ ելեալ ասեն», բայց կարծեմ ոչ անխառն եւ յանասնոց մասանց, թերեւս եւ Նոխազոտունք կամ Մարդաքաղք իբրեւ զ Պան (Pan) եւ զՍատիռս (Satyres) Յունաց, եւ զՓաւնոս (Faunes) եւ Սիւլվանոս (Sylvanus) Լատինաց, անտառաբնակս եւ լեռնաբնակս: Ի թարգմանութեան ինչ գրուած կայ եւ Վարդապայն Քաղեայ, որ յիշեցընէ այդ յոյն եւ լատին Մարդաքաղ կոչուելիքն, զի մարդոյ մարմին ունէին, բայց այծու սրունք եւ եղջիւր, որով՝ կըրնայ մեր բառն այլ Մարդապայ կարդացուիլ, բայց հնդկաբնակ ազգային մի կ’ըսէր, թէ Հնդկաց ձայնարկութեան բառ մի է վարտապա՜յ կանչելն, չգիտեմ ի՛նչ նշանակութեամբ:

Պարիկք՝ թուին իգակերպ Պայք, եւ ըստ անուանն` պարողք եւ պարայածիկք, բնութեան գեղեցիկ տեղեաց մէջ, մանաւանդ յատուկ տեսակն Յուշկապարիկք, որ աւելի յաճախ յիշուին, եւ ըստ բարդեալ յուշիկ բառին՝ կարծեցընեն հանդարտ եւ նազելով պարող, անշուշտ ոչ հեռի ի Յաւերժահարսանց, բայց գրուած կայ նաեւ Վշկապարի. եւ ի Ս. Գիրս Համբարուաց եւ ամայի վայրուց Հրէշից հետ յիշուին, ինչպէս յԵսայի (ԺԳ, 21-22. ԻԳ, 11-4). «Անդ (ի Բաբիլոն) հանգիցեն Համբարուք. եւ Յուշկապարիկք բնակեսցեն ի նմա». — «Եղիցի բնակութիւն Համբարեաց եւ հանգիստ Ջայլամանց. եւ պատահեսցեն դեւք Յուշկապարկաց, եւ տայցեն ձայն միմեանց: Անդ հանգիցեն Յուշկապարիկք, զի գտին իւրեանց հանգիստ» [3]: Զայս յիշելով եւ Եզնիկ՝ գրէ. «Ս. Գրոց՝ ըստ մարդկան կարծեացն եկեալ՝ առ ի նշանակելոյ զսաստկութիւն աւերածին աշխարհին, Յուշկապարկաց ասեն բնակել յաւերակսն, զոր յոյն լեզու Իշացուլս ասէ»: Զնոյն վկայէ եւ Վահրամ Վ. «Ի Ցլոյ եւ յԻշոյ զՅուշկապարիկն», ասեն, եւ թէ անուանին լոկ ի մէջ մարդկան, եւ ոչ են: — Ըստ ձայնի հայ անուանն մտաբերելով՝ գրած է մէկն. «Գարշապարս Յուշկապարաց կանգնելոյ անգամ կարօտի»: թուի, թէ Յուշկապարկի նման իսկ՝ չեմ կարող թեթեւ մի գարշապարս շարժել, կ’ուզէ ըսել, իսկ անոր ամայի տեղ բնակութեանն համար՝ գուսան մի երգէ. 

«Յերերդ ես հասել՝ հոգեվարի պէս. 

Մէն ես մէնիկ Յուշկապարի պէս»:

Թլկուրանցի մեծ եւ սրբաստիճան գուսանն այլ՝ նոր յատկութիւն մի տայ ասոր, յիշելով նմանեաց հետ. 

«Արալէզ եւ Եղջերուաքաղն, Յուշկապար ն պղնձաբերան,

Ոմանք ասեն է եւ չէ, ոչ գիտեն թէ  կան կամ չըկան»:

Ծովային Հրէշից փոխան այլ Յուշկապարիկ ըսուած է երբեմն, որով կըրնան ըլլալ եւ Դստերք ծովու (տես եր. 60): — Փիլոնի գրոց մեկնիչն՝ Պարիկաց երգը, որ են Syrènes, այսպէս բացատրէ. «Յուշկապարիկն է, որ մինչեւ ի պորտն կնոջ պատկեր է, եւ անհնարին քաղցր ձայն ունի, եւ պատրէ զլսողսն»: Ուրիշ մի գրէ. «Յուշկապարիկ՝ Համբարու է. կէս անձինն կնոջ է եւ կէսն թռչնոց, եւ յոյժ քաղցրաձայն է, եւ ի ծովու բնակէ. ոմանք ասեն՝ հաւ է քաղցրաձայն անապատասէր, կամ դեւ մարդատեսիլ, ոմանք Յուշկապար, պորտի վերն մարդատեսիլ, ոմանք Յուշկապար, պորտի վերն մարդոյ է, անդի վայրն՝ իշոյ»: Եպիփանոս բարոյախօսն այլ կ’ըսէ, «Վասն Յուշկապարկաց, թէ մահաբերք են, եւ ի ծովու են, եւ երգեն երգս քաղցրաձայնս, եւ կերպարանք նոցա եւ այլն: Նոյնպէս եւ Իշացուլն, մի կողմն արու մարդոյ է, եւ վայր կողմն իշոյ»: — Այս ամենէն յայտնուի, որ Հայոց ծանօթ եւ բնիկ էր Յուշկապարն, եւ եթէ օտար լեզուաց մէջ քիչ շատ նման ճիւաղի մի հանդիպէին՝ իրենց ծանօթին անուամբ կոչէին:

Այս ետքի բառովս՝ Ճիւաղ որ եւ Ճեւեղիկ, իբրեւ ընդհանրական անուամբ՝ կըրնամք կոչել բոլոր վերոյիշեալ հրէշները, որ ռամկական խօսից մէջ՝ այլ ընդ այլոյ խառնակ այլանդակ կենդանի կամ երեւոյթ նշանակէ, նա եւ ոգեղէն էակ մի, զոր թողումք յիշել նմանեաց հետ, բայց մարմնաւոր Ճիւաղ ըլլալ կամ կարծուիլն այլ վկայուի ի մարգարէութեան Երեմիայ. «Ճիւաղք բնակեսցեն ի կղզիսն. եւ բնակեսցեն ի նմա դստերք Համբարեաց». ասոնց տեղ յոյնն կ’ըսէ Առ աչօք երեւոյթք. (’Іνδάλματα), եւ դստերք Սիրենայց (Θυγατέρες Σειρήνων) [4]. Լատին թարգմանութիւնն Վիշապ, Ջայլամն եւ թզակեր Փաւնոսք: — Միսայէլ եպիսկոպոս Մեծնունեաց, Թ դարու հեղինակ՝ ծովային հրէշ այլ երեւցընէ զՃիւաղ, ըսելով (ի ճառի Խաչին). «Ծով աշխարհիս՝ յորում որջացեալ գազանք մեծամեծքք եւ մանունք, Ճեւեղիկք եւ այլք, ընդ Այսս չարութեան»: