Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԱ
ՀՄԱՅՔ. — ԳՈՒՇԱԿՈՒԹԻՒՆՔ, ՀԱՐՑՈՒԿՔ,  ԿԱԽԱՐԴԱՆՔ:

Ինչ հաւատք որ օտար է ի կրօնից հին եւ նոր օրինաց՝ մոլար եւ սուտ է, ինչպէս տեսանք ինչուան հիմայ յիշած տեսակ տեսակ հաւատացեալ եւ պաշտեցեալ առարկաներէն, որք քիչ կամ շատ սկզբնական աստուածածանօթութեան գաղափարին խառնակելէն եւ աւրուելէն առաջ եկած էին. եւ եթէ այդ ծագմանէն յառաջ գալն, եւ պաշտելեաց երեւելի եւ ահաւոր կեպարանքն՝ կրնային մոլորութեան պատրուակ մ’ըլլալ պաշտողացն եւ խաբուելու  դիւրութիւն մի, սակայն նոյն իսկ կերպարանքն ըստ մեծ մասին յայտ յանդիման թանձր նիւթեր ըլլալով, շատ այլ կու մեծցընեն մարդկան մոլորութիւնը: Բայց ինձ աւելի մեծ կ’երեւի մոլորութիւնն՝ չնչին բանից մէջ, որ շատ հեղ իսկական բանէ մ’այլ ծագում չունին, այլ սոսկ երեւակայութիւն, կարծիք եւ ստութիւն են. կամ երեւած եւ պատահած բանէ մի՝ ուրիշ բան մի հետեւցնել մտօք կամ կամօք, այլ ոչ իրօք, զի չկայ ստոյգ ինչ որ իր ըսուի, այլ շատ շատ երեւոյթ մի՝ եւ այն խաբէական: Այսպիսի մտաւոր եւ կամաւոր կամ գործնական մոլորութիւնք, կամ խաբուելով, կամ խաբելով, մեր ինչուան հիմայ յիշած դից, ոգեաց, պաշտելեաց եւ հաւատալեաց շատութենէն՝ աւելի այլ շատ են, եւ ընդհանուր, այսինքն՝ ամեն երկիր եւ ամեն ազգաց մէջ գտուած, եւ դժբաղդաբար եւ մեծ ամօթով՝ ըսեմք, նաեւ քրիստոնեայ ազգաց կամ անձանց մէջ՝ մինչեւ հիմայ, աւելի կամ պակաս, մէկ կամ մէկայլ կերպով մնացած եւ շարունակուած: 

Այս տեսակ տեսակ կարծելիքն եւ հաւատալիք, որ երեւելի առարկայ մի չունին, իրարմէ զանազանելն անկարելի կամ դժար է, մէկ բառով Հմայք եւ Հմայութիւն կ’ուզենք անուանել, իբրեւ ընդարձակ եւ շատ տեսակ բովանդակող. զորս եթէ ջանամք քանի մի կամ հանրական ցեղի վերածել եւ բացատրել, ըսենք՝ Կախարդութիւն, Գուշակութիւն եւ Հարցուկ, թէ եւ չեմք համոզուած, թէ յաջողիմք այսպիսի բաժանմամբ. եւս առաւել, թէ կարենամք յիշել գոնէ մեր ազգի եւ լեզուի մէջ ծանօթ՝ լսուած տեսակները եւ բոլոր անունները. եւ շատ տժգոհ չեմք չգիտցածներուս կամ չըսածներուս վրայ, վասն զի ոչ միայն ստութիւնք են, այլ եւ ռամիկ եւ երբեմն չար խելագարութիւն, խելացնորութիւն, խելացնդութիւն. գրելս իսկ անհաճոյ եւ ցաւալի այնու, զի այսպիսի աղճատանք եւ ստութիւնք` ոչ որպէս դիք եւ կուռք յօտարաց մտեր են ի Հայս, այլ շատն իրենցմէ հնարած (ինչպէս ուրիշ ազգեր այլ իրենք իրենց), եւ յօտարաց այլ վկայուած են Հայկական հմայք, (ինչպէս պիտի յիշեմք յետոյ). եւ որ չարագոյն է՝ մեծ եռանդեամբ կամ յամառութեամբ պահուած, թէ եւ շատ Հարք եւ վարդապետք մեր հակառակած եւ մեղադրած են սկսեալ ի Լուսաւորչէ, յԵզնկայ, ի Խորենացւոյ եւ ի Մանդակունոյ, որ վշտացեալ գրէր, «Ոչ դիւական հմայիցն են պատժողք եւ ոչ Յուռթացն պահանջողք». եւ եթէ ինքն եւ իրմէ վերջն շատերն այլ պատժեր եւ խրատեր են, այլ ոչ է ջնջուած. եւ աւելի ցաւելի է ըսելն, թէ անջնջելի այլ երեւի, բայց եւ ըստ Յիսուսին մերոյ՝ «Այս ազգ (չարի) ոչ իւիք ելանէ, եթէ ոչ պահօք եւ աղօթիւք»: 

Արդ, ըսենք նախ, Հմայութեան անուամբ ի՛նչ կ’իմանամք՝ ընդհանրապէս եւ մասնաւոր: Ընդհանրապէս՝ ըստ նախագրելոյս՝ ամենայն սուտ հաւատալի բան, որ պարզ հետեւցընելով մի ըլլայ տեսնուած կամ չտեսնուած բանէ, դիպուածէ, երազէ, ձեւէ, շարուածքէ կամ գրուածքէ, կամ խօսքով, կամ գրով, կամ տեսակ տեսակ նիւթերով, դեղերով, կենդանիներով, շարժմամբք, շօշափմամբ եւ այլն: Իսկ ի մասնաւորի՝ Հմայք կամ Հմայութիւն բառի յատուկ նշանակութիւնն է, սնոտի ջանք եւ գործք իբր կրօնական սկզբամբ բան մի գիտնալու, մանաւանդ շատերու չգիտցածը, եւ ըստ այսմ գիտցողն քան զայլս կ’ըլլայ գէտ եւ հմուտ, եւ այս բառին արմատն կրնայ Հմայութեան այլ արմատ ըլլալ ըստ մեր լեզուի, եւ հմայք գործ հմտի: Օտարաց մէջ այլ փնտռելով նման անուն, նախ Զանդիկ Հոմայն յիշուի, եւ այնոր հետ պարսիկ Հոմն, որ իրենց մարգարէ մի համարուէր Ճէմշիտ թագաւորին ատեն, եւ մոգութեան վարդապետութիւններ գրեց: Զանդկի եւ Հնդկաց Հոմայի եւ Սոմայի մերձաւոր անուամբ Պուտհեանք այլ Մայա կոչեն Հրապոյրք ըսուածն առ մեզ, որ մոլորութեան շարժառիթ է: — Հայոց հին հմայութեան կամ հմայաuիրութեան վկայութիւն է՝ մէկ տեսակին (յետոյ յիշելի) լատին քերդողին (Յոբնաղ, Երգիծ. Զ, 550) անուանելն, Armenius vel Comagenus Aruspex: — Բարդածան աղանդաւոր ի սկիզբն Գ դարու (ըստ Խորեն. Բ. ԿԶ. ) գալով ի Հայս, քննեց ասոնց մեհենական պատմութիւնները եւ պաշտամունքը, եւ «արար բազում ասացուածս ընդդէմ Բաշխից եւ կռոց պաշտաման, որ յաշխարհիս մերում»: Ս. Սեղբեստրոսի եւ Կոստանդիանոսի վիճաբանեալ պատմութեան մէջ՝ յիշուի, որ կայսրն յառաջ քան զհաւատալն ի Քրիստոս, իր հիւանդութեան ճար ուզելով՝  խնդրեց եւ ի Տրդատայ՝ իբրեւ ի մերձաւորէ, որ իրեն Դիւթեր խաւրէ ի կողմանց Պարսից եւ Հնդկաց, որք թերեւս գտուէին եւ ի Հայս. թէպէտ այս պատմութիւնս շատ երկբայական է: — Յովհան Մանդակունի իր ժամանակի եւ առաջնոց հմայութեանց դէմ գրելով (ԻԶ ճառ), յիշէ այս տեսակները. Դիւթութիւն, Թովչութիւն, Հատահարցութիւն, Հաւահմայութիւն, Մաղաբախութիւն, Քուահարցութիւն, Հեղահարութիւն, Հմայութիւն, Միջագիտութիւն, Գրարարութիւն, Աստեղագիտութիւն, Դիւահարցութիւն, Օրահմայք, Լուսնախտիրք, Շեղջախտիրք, Ոզոտնահմայք, Գետահմայք, Սննիկոնք, Յուռութք, Բախտ, Ճակատագիր, Գիր Պահարանի, Շարժմակք բժժանաց: Ասոնց վրայ կրնան աւելցուիլ այլ եւ այլ հմայութիւններ ուրիշներէ յիշուած: 

Վանական Վ. հեթանոսութեան եւ Հմայից ծագման վրայ խօսելով, համարի, թէ «Յաւուրս Աբրահամու՝ Դիւթութիւնք գտան. Քաղդէացիքն՝ Աստղագիտութեամբ առնէին, եւ Մոգքն՝ Զենականօք, եւ այլք Վհկաւ ՝ զմեռեալսն ածելով. Փռիւգացիք՝ Լերդահմայութեամբ ՝ զչորքոտանեաց շրջմունս, զձայն թռչնոց, զփայտի եւ զքարի: Նախ Նինուէ սկսաւ զ Կախարդութիւն, վասն որոյ ասէ (Ս. Գիրք) Նինուէ՝ գլուխ կախարդաց: Ոմանք արմատովք առնեն զկախարդութիւնն. աման թաղելով ի հող, եւ երեք կենդանւոյ ձայն տան ածել, ձկան, թռչնոյ եւ մարդոյ»:

Ասոնց կարգին՝ հասարակօրէն լսուած Կախարդութիւնը չի յիշեր Մանդակունին, զի իբրեւ ընդհանուր անուն համարի մոլորութեանց, կամ Հմայութեան անուամբ զնոյն իմանայ, նոյնպէս եւ Դիւթութեամբ, զոր ամեն տեսակէ առաջ դրեր է. եւ հիմայ այլ այս երեք անուանք աւելի ընդհանրական եւ համանիշ համարուին: Կախարդ բառին ստուգաբանութիւնն անյայտ է ինձ. եւ հարկ է, որ յատուկ բան մի նշանակած ըլլայ ի սկզբան, տարբեր միւս երկու անուններէն: Ս. գրոց թարգմանութեան մէջ միշտ յոյն բնագրի բառին՝ նոյն հայ բառն չի փոխանակեր, եւ աւելի աչք խաբող, աճպարար մի ցուցընող համարուի: Մեր ոչ շատ հին վարդապետաց մէկն գրէ. «Կախարդն, որ անօթ ինչ թաղէ ի հող, կապս կամ մոմ կամ երկաթ. եւ պէսպէս բժժանօք յարմարեն զարուեստն». նոյն բան քիչ մի տարբեր գրուած է. «Կախարդք ասեն, որ անօթս թաղեն ի գետնի, բժժանօք ինչ պէսպէս ըստ արուեստին»: Իսկ Թովմաս Մեծոփեցի, «Կախարդք, որ յարմատս ծառոց եւ ի ձայնս թռչնոց դիւթէին»: — Կախարդն իր արուեստովն կամ գործիքներն այլ մէկտեղ իմանալով՝ կախարդասար կ’ըսուի, գործն այլ՝ կախարդանք, կախարդութիւն. յիշուի եւ Կախարդանոց, զոր տուն ուրացութեան կ’անուանէ Վարդան Վ. ի Խրատսն. ուրիշ խրատիչ մի յիշէ Կախարդսմարտ Դեղատուութիւն. Յովհաննէս Մամիկոնեան՝ իբր նախատական խօսք մի կ’ըսէ « Կախարդատեարք դուք»:

Հմայից համար այլ գրէ մէկն. «Հմայն, որ ի տես աչաց կամ զձայնն հմայէ, զթռիչս զկռիչ հաւուց, կամ զձայն կրակի եւ զաճառուց եւ զդրան, կամ աքիստ տեսեալ, կամ բէճ կամ մուճակ եւ այլ ինչ այսպիսի»: Այսպէս հմայութեան անունն աւելի ընդհանուր ըլլալով՝ այլեւայլ կերպերն բացատրուին հետը կցած բառերով, ինչպէս Լերդահմայութիւն, որ է մորթուած կամ զոհուած կենդանեաց լերդը եւ շարժմունքը զննել, եւ ըստ  այնմ գուշակութիւններ ընել. այս Լերդահմայն է Լատինաց եւ իրենց վերոյիշեալ քերդողին Aruspex կամ Haruspex կոչած՝ Հայ եւ Կոմագենացի հմայողն. նոյնն ուրիշ տեղ այլ կ’իմացընէ Հայոց այս այլանդակ հմայութիւնը, անմեղուկ Աղաւնեաց հետ աղտեղի Շանց աղիքները քննելնին: Սալուստիոս այլ իր հատուկտիր պատմութեանց մէջ յիշած է աշխարհակալ Տիգրանի հարցընելն կամ փորձելն, նախ զ Երազագէտս, յետոյ զԼերդահմայս եւ վերջը զ Հաւահմայս: Այս ետքի տեսակն այնքան յաճախեալ էր առ Հռովմայեցիս, որ հաւահմայ կոչումն, Augures (բառին սկիզբն նոյն է հաւ բառիս), որ ինչուան հիմայ առ արեւմտեայս՝ բարի մաղթանաց տեղ գործածուի, (Փռ. Augure, augurer). hմայողաց տեղն այլ կոչէին Auguraculum. Եթէ բառէն եւ եթէ բարդութիւններէն գուշակուի, որ Լերդահմայութեան պէս՝ Հայոց այլ սովորական էր, եւ այս, որ Հաւահարցութիւն այլ կ’ըսուի, յայտնելով, որ ոչ միայն աղիքներ քննելով կ’ըլլար, այլ եւ թռիչքն եւ կռիչքն, այսինքն՝ ձայները, որով կոչուին եւ Հաւակռիչք: Այս անուամբ յիշէ վարդապետ մի (ի ճառի Ծաղկազարդի) ուրիշ տեսակ հմայողաց հետ. իրմէ հին Դաւիթ Վ. Ալաւկայ որդին այլ (ԺԲ դարու) ուրիշ շատ տեսակ հմայից հետ. եւ իր ժամանակակից ազգակցաց համար կ’ըսէ. «Առ երեկս, թէ հաւ խօսի՝ հմայեն. եւ ի մարեաց, թէ ածէ ձայն աքաղաղի՝ հատանեն զգլուխն»: Ետրուսք (որոց յարեւելից եւ ըստ ոմանց ի Հայոց ծագումն յիշած եմք) մտուցին այս հմայութիւնս առ Լատինս, իսկ առաջին գտողն՝ շատ անյարմար՝ զՅաբեթ համարի՝ Վարդան պատմիչ, ուրիշի հետեւելով: — Լերդահմայութեան համար այլ կ’ըսէ Նոննոս (ինչպէս յիշած ենք եւ զայս, ) «Մոգքն ի Գամրաց են (որ է Ա. Հայք), ուստի եւ Լերդահմայութիւնն լինի». Տատիանոս հնագոյն գրիչ այլ՝ Փռիւգացւոց ազգակցաց Հայոց՝ եւ Իսաւրացւոց կ’ընծայէ այս գիւտս: — Կենդանիներով հմայող տեսակ մի է Օձակոչն, բայց մեր ազգի մէջ այսպիսին չի յիշուիր, այլ բառն՝ ի Ղազարայ Փարպեցւոյ:

Բ. Այլ եւ այլ նիւթոց կամ իրաց զննութիւնք՝ իրենց անուամբ հմայութիւն ըսուելնին յիշեցինք, իսկ ասոնց իրարմէ զանազանելով բաներ հետեւցընելն՝ Խտրել կ’ըսուի մեր լեզուով, ուսկից եղածն այլ Խտիրք, եւ տեսակն այլ այսոր հետ կցած, ինչպէս կ’ըսուի Խտրադիմայ, դէմքը զննելով հմայել, կամ անձին բնութեան եւ բարուց վրայ յարմար անյարմար բաներ ըսել, որք եւ երկարօրէն գրուած գտուին հայերէն այլ. ուրիշ տեսակ բաներու խտրողն՝ կոչուած է նաեւ Խտրադիւթ: Ըսածէն յայտնուի, որ խտրութիւնն ուրիշ բան չէ՝ հապա մասն այլեւայլ հմայութեանց, որոց շատ տեսակները յիշէ վերոյգրեալ Ալաւկայ որդին Դաւիթ Վ. «Ի ծննդեան (տղայոց) բազում հմայութիւնս առնեն. բազում եւ յորժամ զմեռեալն հանեն ի տանէն. նա եւ ի հարսանիսն. բազում հմայք եւ ի ճանապարհի. եւ յորժամ առաջի աւագաց երթայցեն. — եւ ի Հնձանս եւ ի Կարասի, ի վաճառել եւ ի գնել, եւ զ Հանդերձս է կտրելն, ի Զենուլ, զ Իւղարարութիւն. ի հանելն յամանէն. ի վերայ Որսոց. ի Նարօտաներկութիւնս, յՈստայնանկութիւնս, այլ եւ յամենայն օրինակ արուեստից: Եւ ի խնդրել ումեք ջուր ի գիշերի՝ անցուցեալ ընդ նա դանակ երեւքբեւեռի, եւ այնպէս տան ըմպել: Այլ եւ արգելուն ընդ երեկս տալ  մաղ խնդրողաց՝ եւ կրակ. նոյնպէս եւ յաւուրս Աւելեացն հինգ՝ տալ բան խնդրողաց: Եւ ի գալ Նորոյ տարւոյն՝ ընկենուն երկաթ ի կուժ, եւ քարշեն ծիր զերդբնակովն (տան չորս դին). եւ յառաւօտուն յղեն զաղջկունսն՝ շրջել քարինս ի բացեայ, եւ հայել ի ներքոյ նորա, թէ գտանի մազ սպիտակ, ասեն, թէ բախտի հասաւ, հարսնացուցանեն զնա առն ալեւորի. եւ թէ գտանիցեն սեաւ, ասեն, թէ բախտի հասաւ՝ տալ զօրիորդն երիտասարդի: … Եւ ամենայն արուեստաւորք ի մուտս տարւոյն յարուեստն իւր հմայեն. դարբին՝ կռանաւ մի հարկանէ զսալ. ոստայնանկն՝ թել մի քարշէ ի կկոցէ, եւ բիճաւն երիցս հարկանէ. մանոցն՝ թել մի ձգէ, եւ տայ զայլն զիլկաւ: — Նա եւ ի տարեկան տօնս եւ յեկեղեցական նուէրս՝ խառնեն բազում հմայութիւնս: Այլ եւ ի հարկանել ժամահարին ՝ զժամանակն հմայեն: Եւ ի յելանելն իւրեանց կամ օտարաց ընդ դուրս տանն ՝ հմայեն: — Այլ եւ ի լուանալ զհանդերձ կամ զգլուխ արանց կամ կանանց` հմայեն»: 

Այս յիշուածներուն մէջ (անցողաբար ըսենք) հետաքննական է մեզ Ժամահարն, իբր գործի արուեստական եւ ճարտարութեան հնար, վասն զի չեմ կարծեր ժամկոչ մարդ մի՝ տախտակով կամ ուրիշ նիւթով զարնող` յեկեղեցի հրաւիրելու համար, այլ զարնող կամ հնչող արուեստագործ ժամացոյց: — Ժամանակի եւ ժամանակաչափ Լուսաւորաց այլ հմայութիւնք կային. ինչպէս «Լուսնահմայ, որ զօրն չար եւ բարի ասէ Լուսնովն», ըստ Վարդանայ: Ախթարաց գրոց մէջ այլ կան երկար բանք ըստ փոփոխմանց Լուսնոյ: — Անպահմայք այլ նշանակուին ի տումարս. զոր օրինակ, «Սեպտեմբերի 16. այսօր յ Ամպն հայել ՝ առողջութիւն է մարդոյ»: Կ’ըսուին նա եւ Օրահմայք, կամ շաբթուն օրերէն չորեքշաբթին եւ շաբաթն չար համարիլ, ինչպէս իմացընէ Մանդակունին, թէ եւ հիմայ ուրբաթն այնպէս համարուի. կիրպ մի խտրանք կամ օրահմայութիւն է եւ Ծննաբաշխութիւն ն, որ էր տղայոց ծննդեան աւուր կենդանակերպէն եւ աստեղաց դիրքէն գուշակել, թէ ծնածն այս կամ այն օր՝ ինչ բաղդ պիտի ունենայ. եւ այսպէս իբրեւ առաջուց կու բաժնէին մարդկան իրենց վիճակը. այսոր համար  այս կերպ խտրութիւնք կոչուէին Բաշխք, որոց շատ հետամուտ եղած կ’երեւին Հայք, եւ իրենց մոգերն ու քուրմերն շատ բան գրած այսպիսի սնոտեաց վրայ, զորս Բարդածան Ասորի գտեր եւ կարդացեր էր անոնց մեհենից մէջ: Խտրութեան գործ մ’այլ է ամսոց այս ինչ եւ այն օրը՝ այս եւ այն բաները սահմանել ընելու. զոր օրինակ, նաւասարդի 21ին (օգոստ. 31) յարմարի Ակռայ խլել: Օդերեւութից ձեւերուն եւ ձայներուն այլ մանրամասն հմայութիւնք գրուած կան, որոց հեղինակ՝ Դանիէլ մարգարէն գրեն անիմաստք, աւելի զգոյշքն՝ ուրիշ Դանիէլ մի, «յԱսորոց գրոց ասացեալ», եւ թարգմանեալ հայերէն:

Այս կերպ դիտելով զտարերս կամ զդիպուածական դիրս եւ շարժուածս՝ հմայողքն են կամ պետք է համարուին Նշանագէտ կամ Նշանադէտ կոչուածքն, կամ սոսկ Գետ (գիտուն), եւ ըստ իրենց հանած հետեւութեան կամ խօսքին՝ Գուշակ, որոյ իմաստն յայտնի է: Բայց մեր մեկնողաց ոմն կամ ոմանք՝ Նշանադէտը համարին Մեռելահարցուկ, կամ Մեռելահմայ (բայց այս ետքի բառիս չեմ հանդիպած  ի գիրս). «Նշանադէտ (է կ’ըսէ մէկն) որ մեռելովք նշանաւոր առնէ». միւս ոմն. Նշանագէտն որ ի գերեզմանս ննջէ եւ մարդ կերպարան է, որպէս զՍամուէլ Սաւուղայ երեւեցոյց Հարցուկ կինն»: Այս կերպ հմայողն պէսպէս խաբէական գործերով եւ խօսքերով կարծեցնէր, թէ մէկուն ուզած մեռեալը կու կանչէ, խօսի եւ հարցընէ ուզած բանին վրայօք. եւ եթէ շատ ճարտար է մեռելահարցուկն՝ զմեռեալն այլ կու ցուցընէ, կամ ստուերակերպ բան մի տեսնել կարծեցընէ, որ Ուրուական կոչուի առ մեզ սովորաբար. եւ զի խնդրողքն այնպիսի առթից մէջ վախով այլ պաշարուած են` իրօք չտեսածնին այլ տեսնել կարծեն եւ հաւատան: Այսպիսի բան էր վերը յիշուած Սաւուղի ուզածն այլ՝ Հարցուկ կնկան ձեռքով. թէ եւ ըստ մեկնչաց Ս. Գրոց՝ անոնց ստութեամբ եւ մոլորութեամբ ուզածը, Աստուած՝ ի յանդիմանութիւն Սաւուղի` ստուգիւ երեւցուց կամ լսեցուց Սամուէլի ահաւոր եւ մահավճիռ ձայնը: 

Գալով այս անզգամ եւ չար հմայողաց տեսակին, որ Հարցուկք ըսուեցան, շատ հեղ զսատանայ իրենց յօգնութեան կանչելու կամ այնպէս կարծեցընելուն համար՝ կ’ըսուին եւ Դիւակոչ այլ եւ Վհուկ, որ սովորաբար՝ կանանց համար կ’ըսուի. եւ բառն կըրնար կարծուիլ ի Վեհ բառէ, իբր դիւցազանց ոգւոց վերաբերեալ, բայց հաւանագոյն է Վիհ բառէն, որ խոր տեղ եւ անդունդ նշանակէ, ինչպէս մեռեալքն եւ թաղեալքն այլ այնպիսի տեղւոյ պատշաճին: Վերոյիշեալ վկայութեանց գրող մէկն՝ գրէ եւ զայս. «Վհուկքն, որ ի վհաց եւ յանդընդոց մեռեալ կերպարանեն, դեւք` ի կերպ մարդոյն երեւին, զոր Դիւակոչ ասեն եւ Հազիմաթ [1] ». միւսն այլ գրէ. «Վհուկն, որ յանդընդոց մեռեալս հանէ, որպէս առ Սաւուղ՝ կինն Վհուկ, որ էր դեւ»: Հին բառգիրք գրեն. «Վհուկ, որ մեռելոյ ոսկերբ հարցանէ կամ Դեւ հարցուկ », իսկ Սկեւռացին (Գէորգ ի Մեկն. Եսայեայ) համարի «Դեւ իմն չար, որ յորովայնէ կանանցն խօսի, եւ նոր իրօքն ջանայ հաւանելի առնել զմոլութիւնն»: Ըստ այսմ` Վհուկ եւ Որովայնախօս նոյն են. ի Ս. Գիրս այլ այս բառս գրած են իրենց լեզուով մեր վհկի տեղ. (’Εγγαςτρίμυδος. Ventriloquus): Վհուկ բառն գրուի եւ Վոհուկ, գործն՝ վհկութիւն, հարցընողն՝ Վհկահարցուկ. թերեւս իրենց կանչած ոգւոց պէս՝ այս չարաճճիկ հարցուկք այլ՝ վհանման տեղուանք բնակէին: — Եթէ պատմութիւնն ստոյգ ըլլար, շատ հին համարելի է վհկութիւնն ի Հայս եւ առ մերձաւորս, զի Շամիրամ այսպիսի իմն հնարքով, կ’ըսեն, կ’ուզէր զԱրայ տեսնալ կամ տեսած կարծեցընել. «Ակն ունէր (կ’ըսէ Խորենացի) դիւթութեամբ վհկութեան իւրոյ կենդանացուցանել զԱրայ»: — Գրիգոր Մագիստրոս (թուղթ ԺԶ. ) մեղադրէ զորդին Աշոտոյ (հաւանօրէն Բ Գագիկ, վերջին թագաւոր Բագրատունի), զի տակաւին հնարի դիւթութեամբ կիւսոյ, եւ վհուկս ընդ ինքն խորհրդածուս յուս իւր բառնայ, ստանձնեալ որպէս Կենտուռոս Պիւռիթեայն»: Մագիստրոսի խօսքերն այլ շատ հեն իմանալու համար՝ տեսակ մի հարցուկի պէտք զգացուի. եւ չեմք իշխեր այնքան նանրահաւատ կարծել զԳագիկ, զոր այլք՝ Յունաց գիտուն եկեղեցականաց հետ աստուածաբանօրէն  վիճող ցուցած են: Ըստ առասպելաց Յունաց՝ Պիրիթովս կամ Պիւռիթոս ըստ Մագիստ. (Pirithous) թագաւոր Լեպիդեայց, իր հարսանեաց հրաւիրեր էր զԿենդաւրոսս (Ձիամարդս), որք հարսը յափշտակեցին, իրենք այլ յետոյ ջարդուեցան. Խորենացի ասոնց նմանցընէ Տրդատ Բագրատունւոյ ըրածը (Բ. ԿԳ), իսկ Մագիստրոս կիւս այլ մտցընէ Կենդաւրոսից հետ: — Վհուկ անունն եւ գործն, եթէ ի մեր լեզուէ ծագեալ եւ թէ ոչ՝ շատ էին երեւի, ոչ այնքան հեռաւոր նմանութեամբ ձայնին եւ իմաստին՝ Կելտաց եւ այժմու Փռանկաց Fée կոչածին, այլ աւելի Ficca, nր իսկապէս վհուկ, կախարդ նշանակէր [2]: 

Մենք այլ բանէ ի բան, անունէ անուն անցնելով, (թէ եւ ըսինք, որ չեմք կրնար զասոնք որոշակի զանազանել), Կիւս, յորմէ եւ Կիւսահմայ, բառին ծագումը եւ բուն նշանակութիւնը չեմք գիտեր, բայց ի թարգմանութեան գրոց՝ Նշանադէտի իմաստով յարմարի. ինչպէս ի մարգարէութեան Զաքարիայ (Գ, 8), Կիւսահմայն՝ յունարէնն Τερατοσχοτος, Հրաշադէտ ստուգաբանուած է, ինչպէս Վարդան Վ. այլ Ելից գրոց մեկնութեան մէջ գրէ. «Կիւսահմայք նշանախնդիրք եւ հրաշադէտք են»: Մագիստրոս նման իմաստով բառից հետ խառնէ Կիւսակերտող բառ մ’այլ, որ կըրնայ կարծուիլ կիւսի հնարած կախարդական բան մի, ինչպէս գրուածք կամ հմայեակ: Հայերէն բառիս նման կամ մօտ՝ լսուի առ Յոյնս Կոէս կամ Կոյէս, յորմէ լատինն Koes, Koies, որ Սամոթրակեան կղզեաց դից պաշտօնեայք էին, քաւիչի կամ խոստովանութեամբ մաքրիչք իրենց հետեւողաց: Երկրիս շատ հեռաւոր մէկ կողմի՝ (Ամերիկոյ Վիրգինիայ նահանգի) հին բնակիչք այլ գրեթէ համանուն չաստուած մի ունէին՝ Կիվոսա, Kivosa, խնամող եւ խորհրդատու:

Կիւսի պէս արմատական եւ աւելի հասարակ անուն մ’է առ մեզ Դիւթ, յորմէ Դիւթութիւն, եւ նոյնպէս սկզբնական իմաստն կամ ծագումն անծանօթ: Ըստ ձայնին եւ իրին՝ արժանի էր Դիւի եւ Դից լծորդել. մերձաձայն առ օտարս՝ Եգիպտացւոց հռչակաւոր Թոթ ն է, գիւտից եւ արուեստից հեղինակ չաստուած: Ըստ մեր վարդապետաց՝ «Դիւթ այն է, որ ձեռօք եւ նիւթովք գործէ. որպէս Գարի եւ Ալիւր եւ Աւազ եւ Ջուր եւ Քար, եւ Թզով չափէ »: Ուրիշ մ’այլ աւելի համառօտ. «Դիւթ, որ զգարի եւ զալիւր եւ զջուր դիւթէ», բայց բառը բայով բացատրելն (Դիւթ, դիւթէ) որոշ բան չիմացըներ: Սակայն յիշեալ նիւթերն եւ անոնցմով գործէ ըսելն՝ յայտնէ, որ ինչպէս հիմայ այլ կ’ընեն աճպարարք, նիւթերը կերպ-կերպ կու շարժեն, շարեն, բաժնեն, մէջը բան մի պահեն եւ այլն, եւ անոնց անուամբ բարդեալ հմայութիւնք այլ զանազանին, որոց գլխաւորն է Հատընկեցութիւն կամ Հատահմայութիւն, զոր Դաւիթն Ալաւկայ՝ «գլուխ դիւթութեանցս այսոցիկ է Հատահմայութիւն», կ’ըսէ: Հատ նշանակէ ընդեղէն սերմանքն, ինչպէս ցորեն, գարի եւ այլն. հասարակօրէն այս ետքինս գործածէին հմայողքն, որով եւ կ’ըսուէին Գարէդիւթք կամ Գարընկէցք. «որք ընկենուն հատս գարւոյ», կ’ըսէ գրուած մ’այլ: Դիւթն ափով գարին կու նետէ կամ ցրուէ, եւ ընկած հատերուն դիրքէն  գուշակութիւններ կ’ընէ: — Այսոր նման են եւ Ալիւրադիւթք, որք ալիւրը բերանով կու փչեն եւ գուշակեն. այս տեսակ դիւթիւթիւնը յիշէ քիչ մի մութ բանիւ Եսայի Վ. Նչեցի (ի մեկնութեան «Սիրեցից զքեզ Տէր» Սաղմոսի). Եգիպտացիք՝ կ’ըսէ՝ իրենց քահանաները եւ Երազագէտները մարգարէ կոչէին, եւ կ’աւելցընէ, «եւ այն, որ առ մեզ իսկ է, եւ ոչ եւ այլքն, որպէս ինչ Ալիւրադիւթքն, Գարէդիւթքն, Հարցուկքն եւ այլ այսպիսիք, որպէս Հնչել ականջացն եւ մարմնոյ խաղալ. այլ յայսմ ամենայնէ օգուտ ոչ ինչ է, այլ մանաւանդ զի ընդհարկէ զբնութիւնս, որպէս որք վարին աստեղօք»: — Ալիւր՝ յիշեցընէ զԽմոր. այսով այլ դիւթողք եղած են, զոր Խմորաթաղք կոչած է հին վարդապետ մի, Սիմոն Աղձնեաց եպիսկոպոս անուանեալ, բայց կարծեմ Սիոն կաթողիկոսն է յԸ դարու: — Հատընկեցութեան նման է եւ «Փայտ կամ Քար կամ Աւազ կամ այլ ինչ ձգելն», ըստ մեկնչի միոյ (ի Գիրս Լուծմանց). եւ ամենն այլ միով բանիւ Վիճակընկեցութիւն կ’ըսուին, որ հիմայ այլ յայտնի է յարեւելս եւ աւելի կանանց  գործ: — Ասոնց նման եւ նոյն պիտի ըլլան Քուէահարցութիւն եւ Քուէք հմայից, յիշեալն ի Կաղանկատուացի պատմչէն՝ Հոնաց վրայ գրած ատեն: — Ասոնց կարգին կըրնանք շարել կամ մօտեցընել Մանդակունւոյն յիշածներն այլ, « Աղ եւ Ածուղ, կամ Ասղենի առնուլ կարմիր, եւ Երկաթ եւ Ջուր, եւ Ուլունս Յուռթից »... Դարձեալ կըսէ, դիւթողն «Կոչեն զԴեւսն յԱղ, յԵրկաթ, ի Ջուր, ի Նարօտս, յ Իւղս, ի Գարի, ի յ Ուլունս, ի Մոմ, եւ ի Հեր գլխոյ, եւ յամենայն պղծութիւնս»:

Այս յիշեալ նիւթոց մէջ գլխաւոր կամ իբր զօրաւոր եւ ազդու երեւին հմայողաց՝ Երկաթն, Նարօտն, որ եւ Ասղանի, այսինքն՝ կարմիր եւ այլ գոյներով հիւսուած դերձանք կամ ժապաւէնք, բայց ամենէն աւելի Ջուրն, որոյ դիւթութիւնն կ’ըսուի Ջուրյուռութք կամ Ջուրյուռթոյցք, եւ պարզապէս Յուռութք, Յուռթութիւն. եւ գործն յուռթել, ըսել է՝ ջրով հմայել: Այս բառիս լծորդ է հասարակ բառն յուռթի, որ նշանակէ ջրով առատ, ջրարբի տեղի եւ ջրոտ բոյս: Ջրոյ հմայքն երկու կերպ էր. կամ պարզապէս ամանի մէջ ջուրը զննելով  եւ անոր մէջ երեւցած դէմքը. եւ զի սովորաբար տափակ ամանի մի, կոնքի մի, լականի մը մէջ լցած ջըրի վրայ կ’ըլլար դիւթութիւնն, դիւթողն կ’ըսուէր Լականագէտ, հարկ էր, որ գործն այլ ըսուէր Լականահմայութիւն, թէ եւ չեմ հանդիպած ի գիրս այս բառիս: Իսկ միւս կերպն՝ հատընկեցութեամբ էր, այսինքն՝ գարի կամ ուրիշ հատեր ձգելով ի ջուրն, կամ անոնց նման արուեստիւ շինուած հատեր, որ Ուլունք կ’ըսուին մեր լեզուաւ. ըստ աւանդութեան մեր հին պատմչաց՝ Շամիրամ նախ այս կերպով կու յուռթէր, կամ ըստ այլ աւանդութեան՝ յաղթուած ի պատերազմի՝ փախչելու ատեն իր պաճուճանաց ուլունքը նետեց ի ծովն Բզնունեաց (Վանայ), ուսկից ծագեց առակն «Ուլունք Շամիրամայ ի ծով», ըստ Խորեն. զոր այլաբանելով մեր օրերուս հռչակաւոր բանաստեղծ Պատկանեանի բանաստեղծ հայրն՝ Տէր Գաբրիէլ՝ գուսանօրէն երգած է: — Քրիստոնէութեան ատեն որ եւ է կերպով մնացեալ ջրոյ հմայքն՝ Ջուր աղoթել կոչուած է: — Տեսակ մի ջրոյ հմայից կրնայ համարուիլ եւ այն սուտ կամ աղթարաց հաւատքն, որ արգիլէ  դեկտ. ամսոյ 29 ^ին, «ի բաց ամանէ ջուր չի խմել ի գիշերիս, վասն զի դեւք կու փսխեն ի ջուրն, եւ որ խմէ՝ նա կու դիւահարի եւ կու խեւնայ, կամ կու առնուի», կամ զարնուի:

Յիշենք այս տեղ, որ Հմայից, դիւթութեան, կախարդութեան գործողութիւնները նշանակէ եւ Հեթեթանք բառն, իբրեւ հնարք հմայից, եւս առաւել Բժժանք բառն կամ Բժժագործութիւն, ինչպէս անուանէ Շնորհալի հայրն մեր ի թղթին առ Սամոսատացիս. բառին արմատն է բժիք եւ այսոր այլ՝ բիժ, գուցէ լծորդ եւ բոյժն, յորմէ՝ բժշկութիւն, վասն զի այս տեսակ հմայութեանց մէկ նպատակն այլ էր բժշկել, այսինքն՝ բժշկութիւն հաւտացնել, որ եւ շատ ուրիշ տեսակ հմայից այլ պատճառ է. եւ ըստ Պլինիոսի (Լ. Ա. )՝ ամեն տեսակ հմայք եւ խտրութիւնք՝ բժշկական դիտողութիւններէ եւ պատուէրներէ ծագած են: — Այս դիտմամբ յատուկ տեսակք հմայութեանց են՝ անձանց կամ մարդու մարմնոյ վրայ եղածքն, որ եւ է կերպով, եւ սովորաբար մասանց շարժմունքը զննելով. այս է Մարմնախաղ կամ Մարմնոյ խաղալ կոչուածն, որոյ վրայօք երկար գրուած եւ թարգմանուած սնոտի բաներ կան ձեռագիր եւ տպագրեալ, որոց մէջ, եթէ պիտանի բան մի կայ՝ մարդակազմութեան գիտելիք բառերն են: Ըստ գլխաւոր մասանց մարմնոյ՝ առանձին անուամբ այլ կոչուին հմայքն, ինչպէս Ակնախաղ: Այսպիսի սնոտիքը յիշէ մեր հին Եզնիկ Վ. այլ. «Յորժամ Ակն խաղայցէ բնական ազդեցութեամբ, վասն զնորոգ ոք տեսանելոյ լինի՝ ասեն՝ նշանակ, որք այնմ ստէպ միտ դնեն: Յորժամ յերանս կամ յայլ անդամս միս խաղայցէ, նշանակ հեծանելոյ ուրուք է, ասեն, կամ հանդերձս ազնիւս ագանելոյ, կամ սիրելւոյն պատահելոյ, կամ գան ըմպելոյ: Նոյնպէս եւ յորժամ Ոտն կծիցէ կամ Ձեռն, մին ասեն ճանապարհի գնալոյ նշանակ է կամ Անձրեւի, եւ միւսն՝ առնլոյ ինչ յումեքէ կամ տալոյ: Նոյնպէս եւ Փնչելն եւ Լեզուին կծել, եւ Ունկանն հարկանել, եւ Ըմբանին կծել (կոկորդ), ոչ թէ յԱյսոյ իմեքէ լինի, այլ ի բնական ազդեցութենէ անտի: — Եւ յօրանջելն եւ ձգտիլն՝ ոչ ի դիւէ լինի, այլ ի մեղկութենէն եւ ի թուլութենէ մարմնոյն… եւ ոչ փնչելն՝ ի հրեշտակէ, այլ կամ ի ցրտոյ կամ վասն այլ իրիք բնական ազդեցութեան: Նաեւ յ Ոգւոցն հանել ՝ երբեմն յիշատակաւ լինի եւ երբեմն առանց յիշելոյ զոք»: 

Մարմնախաղի նման կ’ըրնանք կոչել Մարմնակապ՝ պարզապէս Կապ կոչուածը, որ է ըստ հմայից արգիլել կամ արձկել որ եւ է մարմնոյ մասանց շարժումը. եւ այս այլ ըստ մասանց յատուկ անուններ ունի, ինչպէս Քնակապ, քունի մէջ թմրիլ տալ. իբրեւ բացատրութիւն՝ «Նոր փեսայ կապել», որ ուրիշ տգեղ բառով այլ կոչուած է, ինչպէս՝ անոր արձակման գրուածին մէջ. «Հաւբալն նստեալ ի յանհուր եւ յանջուր եւ յանեղեմն դաշտին, լայր զերդ զայրի եւ ողբայր զինչ զգերի, եւ ձայն ածէր զինչ զանեղբայր քոյր: — Հրամայեաց տէրն, թէ, Հաւբալ, է՞ր ես նստել ի յանհուր ի յանջուր եւ յանեղեմն դաշտին. է՞ր կու լաս զերդ զայրի եւ կ’ողբաս զերդ զգերի, եւ ձայն ածես զինչ զանեղբայր քոյր: — Հաւբալն արար պատասխանի, թէ ի՞նչ ցեղ չի նստիմ ի յանհուր ի յանջուր եւ յանեղեմն դաշտին. ի՞նչ ցեղ չիլամ զերդ այրի եւ չողբամ զերդ զգերի եւ ձայն ածեմ զերդ անեղբայր քոյր, երբ չիծնանին իմ յղիքն եւ չյղենան իմ երընճնիքն, եւ չի արձակեցան իմ գոզարգելքն: — Նա հրամայեաց տէրն, թէ մի՛ նստել ի յանհուր ի յանջուր եւ յանեղեմն դաշտիդ, եւ մի՛ լար զերդ այրի, եւ մի՛ ողբար զերդ զգերի, եւ ձայն ածել զերդ անեղբայր քոյր: Քո յղիքն ծնանեցան, եւ քո երընճնիքն յղեցան, եւ արձակեցան քո գոզարգելքն: — Արձակեցաւ երկինք եւ արձակեցաւ երկիր, եւ արձակեցաւ ծառայն Աստուծոյ այս անուն» եւ այլն: — Լեզուակապ, որ է հմայելով մէկուն լեզուն համրացընել կամ արձըկել, հմայողն այլ կ’ըսուի Չար լեզու. արձակման համար սնոտի աղօթք եւ բանք գտուին յաղթարաց գիրս, եւ առանձին թղթոց եւ ծրարից վրայ գրուած, որ Պահպանակք եւ Գրապանակք կ’ըսուին, զոր յետոյ պիտի յիշենք. օրինակ իմն. «Գայր երկինքն երկնաւորօքն, եւ գայր երկիր երկրաւորօքս. կու առնուր ի հրոյն սուր եւ ի սրոյ հուր. եւ դնեն ի ստորոտս բանք բերանոյն ամենայն չարկամաց եւ չարախօսաց, Հայի եւ Տաճկի եւ ամենայն միլաթի, թէ չկարեն խօսիլ... Կարկեսցին բերանք թշնամեաց եւ լեզուք չարախօսաց, անուամբն Աստուծոյ» եւ այլն: — Լեզուէն աւելի Աչքակապն, որ Աչխուփ այլ ըսուած է, եւ շատ յիշուած. ըստ գրոց է Յաչաղանք, ըստ ռամկաց՝ Աչքիլել. թշնամութեամբ կամ նախանձով ծուռ նայելով մէկու մը վրայ, մանաւանդ տղայոց, որ շատ ազգաց եւ մերոյն մէջ այլ ինչուան հիմայ լսուի, եւ այնոր դարման սնոտի հնարքներ ծանօթ են: Հմայողն կամ ծուռ նայողն կ’ըսուի Չարակն, որոյ դէմ այլ շատ սնոտի գրուածք գտուին. օրինակ իմն. «Անուամբ անեղին Աստուծոյ. գայր Չարակն, եւ որոտայր իբրեւ զամպ եւ զառիւծ, եւ գալարէր իբրեւ զօձ. տեսեալ զնա եւ ասէ. Ո՞ւր երթաս, պիղծ անիծեալ: Ասէ Չարակն. Երթամ զիւրեանց գործն խափանեմ. զեզն՝ ի լուծէն, զկովն՝ ի կըթէն, զմաքին՝ ի կաթէն, զաղէկ մանուկն՝ հալեմ, զտղայն՝ ի մօր գիրկն չարչարեմ եւ մաuեմ: Ասէ ողորմութեան հրեշտակն. Կապեմ զքեզ կաթամբ Ս. Կուսին եւ ամենազօր խաչին Քրիստոսի, չորեքկերպեան աթոռով եւ չորս գլուխ աւետարանաւն, չորս տարերաւն, չորս կողմն աշխարհիս, չորս  գետովն, տասն մասամբ արարածովս, որ ոչ մերձենաս ի ծառայս Աստուծոյ»: Աւելի զուարճալի. «Չարակն՝ ի չար փուշն. չար փուշն ի բարկ կրակն. բարկ կրակն՝ ի քարն. քարն՝ ի յանյատակ ծովն. ամենայն չար աչք եւ չար լեզուաւ չար խորհուրդ եւ չար զգայարանքն` պատառի եւ խաւար դառնայ ի դիմաց ծառայիս Աստուծոյ» եւ այլն: — Մեր պատմութեան մէջ առաջին Չարակն կըրնանք կոչել զԵրուանդ, զոր ուրիշ տեղ այլ յիշած եմք, որ «ըստ հմայից դժնեայ գոլով հայեցուածով, վասն որոյ ընդ այգանալ աչալրջացն՝ սովորութիւն ունել սպասաւորացն արքունի վէմս որձաքարեայս ունել ընդդէմ Երուանդայ, եւ ի հայեցուածոցն դժնէութենէ` ասեն պայթել որձաքար վիմացն»:

Մարմնոյ զննութեամբ հմայութեանց կարգին համարելու է եւ Թիզ բանալն կամ Թիզ չափել, ինչպէս հիմայ այլ կ’ընեն շաղակրատ հմայողք, ափի գծերը քննելով եւ անոնց իրարմէ հեռաւորութենէն կամ մօտութենէն, աւելի պակաս ըլլալէն՝ սուտումուտ գուշակութիւններ յարմարեն: — Ուրիշ կերպ մ’այլ ձեռօք եւ շարժմամբ 

հմայութիւն է Ձեռնածութիւն ն, զոր գործելն Ձեռն ածել կ’ըսուի, գործողն Ձեռնածու, որ սովորաբար տղոց վրայ պէսպէս ձեւեր կ’ընէ ձեռօքն, շօշափելով կամ ոչ, իբրեւ անոնց բժշկութեան կամ յաջողութեան համար. յիշէ զայս եւ աւելի այլ Ալաւկայ որդին. «Այլ եւ Ձեռնածութիւն առնեն մանկանց տղայոց իւրեանց. ասեն ոչ լինել ցաւ ի մարմինս նոցա: Այլ եւ թքով բերանոյ իւրեանց ձեռամբ մարձեն զայնոսիկ. ասեն, թէ յ’աչաղկոտէ հիւանդացեալ է, եւ մի՛ առցէ դարձեալ յաչաղումն: Այլ եւ պառաւունք անօրէնք յօրանջեն եւ ձգտումն առնեն զհիւանդացեալ մանկամբն»:

Յաչաղանաց եւ Ձեռնածութեան մէկ տեսակ հմայութիւն է եւ Փաթերակելն, որ պէսպէս գրուի, Փայթերակել, Փայթերակ առնուլ, Փայթերակ անկանել, բայց որոշ յայտնի չէ ինչ կերպ ընելն. հմայական նիւթոց մէջ Փաթեթանք այլ յիշուած ըլլալով՝ փաթերակելն այլ փաթթելով մի գուշակուի, բայց միայն այնով չէ. յիշուի եւ Փաթերակել զմանկունս, որ յայտնէ ձեռնածութեան նման ըլլալը. յիշուած է յ’աղթարս եւ «Փաթերակել է բարձր տեղւոյ»,  որ ցուցընէ իբրեւ վախցընելով, բայց անվնաս պահելով վերէն ի վայր գլորել, ինչպէս հիմայ այլ կ’ընեն աճպարարք: Նոյն գրոց մէջ յիշուած է եւ Փաթերակոտ օր, վնասակարի նշանակութեամբ, որ եւ բուն փաթերակի իմաստը կ’ընդարձակէ, եւ միշտ վտանգաւոր բան մ’ընել եւ վտանգէ պահել կ’երեւցընէ: 

Նիւթախառն հմայից կըրնայ վերաբերիլ եւ Խոտ հանելն, որ յիշուած է խրատական գրուածի մի մէջ, Գիր առնելոյ եւ Ձեռն ածելոյ հետ, եւ թուի խաբէական բժշկութեամբ խոտեր փնտռել, կամ խոտերով հմայել, մանաւանդ հրաշալի բուսեղինօք, զորս ի բնապաշտութեան յիշեցինք (ԾԲ. 107): Այսպիսի ինչ գրէ եւ Ալաւկայ որդին. «Ի բացուստ արմատս բուսոց հատանեն, եւ լիցս կապեն ի ծառս տանձոյ եւ յայլ թուփ, որ լինի զսենեկաւն, եւ ասեն, թէ դեղ է ջերմնոտի»: — Ազբնագող այլ յիշուի, եւ կարծուի իբրեւ տեսակ մի աճպարար հմայող, դերձան կամ թելեր իրարու խճըճելով եւ յետոյ անշփոթ եւ անխառնակ քաշելով. գուցէ ուրիշ խարդախանք այլ նշանակէ այս բանս: 

Ռամ կամ Ռամզարկութիւն այլ կէս աճպարարի [3], կէս հաշուով խաղի գործ մ’է. Ռամզարկ ն իբր դիւթական գաւազանով կու զարնէ կամ հասարակ նիւթոց կամ յատուկ ձեւաւոր շինուած խաղալկի գնտակաց նման բաներու, եւ կամ անյայտ կ’ընէ, կամ յանկարծ տեղափոխէ զանոնք, բայց իր գլխաւոր գործն է՝ այն փոքրիկ գնտակներուն, որ կէտ (Նօքտա) կոչուին, դիրքը եւ թիւը համրել, եւ մոլորակաց ու քանի մի ուրիշ աստեղաց դրից յարմարցնել՝ աստեղացոյցի մի վրայ, եւ պէսպէս գուշակութիւններ ընել, եւ ասոնց համար իբրու ստոյգ գիտութեան երկար գիրք այլ գրուած է, 16 գլուխ կամ տուն, այսինքն՝ Աստեղատուն բաժնուած: 

ԳՈՒՇԱԿՈՒԹԻՒՆՔ. — Մարդուս ինքզինքը ճանչնալէն ետեւ՝ ամենէն կարեւոր գիտելիք իր հանդերձեալ կամ ապագայ կեանքն է. եւ եթէ հաստատ հաւատք մ’այլ ունի հանդերձելոյն կամ երկրորդ կենաց  վրայ, ներկայիս տեւողութեան մէջ այլ երբեմն վերջի հանդիպելիքը, կամ դիպուածի մի ի՛նչպէս կատարուիլը, կամ որպիսի եւ է հոգ պատճառող կամ փափագած բանի մի յաջողելը կամ չյաջողիլը՝ կ’ուզէ գիտնալ. եւ ճանչնալով, որ այս բանս իր բնական խելքէն եւ կարողութենէն վեր է, գերագոյն գիտութիւն ունողի մի կու դիմէ, կամ լաւ եւս գերագոյն էակի եւ անոր պաշտօնէից, կամ կարծեցեալ հնարագիտաց՝ զապագայն իմանալու ո՛ր եւ է կերպով: Հասարակաց է այս փափագ եւ զգացումն, ամենայն ազգաց եւ ամենայն կրօնից մէջ, ճշմարիտ կրօնից մէջ, մանաւանդ հին օրինաց՝ շատ անգամ յայտնապէս եղած են այսպիսի գերմարդկային գիտութիւնք կամ յայտնութիւնք, աստուածային ազդեցութեամբ, պէսպէս օրինակաւ, որ Ս. Գրոց պատմածները գիտողաց ծանօթ է, եւ մեզի աւելորդ այս տեղ բացատրելն, բայց միայն յիշեցնել, որ ինչ որ ճշմարիտ կրօնից մէջ Աստուծոյ ազդեցութեամբ կ’ըլլար, սուտ կրօնից հետեւողքն այլ կ’ուզէին իրենց կարծեցեալ չաստուածներէն, ձեռամբ իրենց քրմաց, մոգուց կամ ուրիշ աստուածատես համարեալ անձանց ձեռքով: Ուղիղ կրօնից մէ այսպիսի բանից իմացողքն Աստուծոյ յաջ տուկ շնորհքով մի՝ Տեսանող կամ Մարգարէ կոչուէին. ինչպես այն կրօնից ամէն հանգամանաց՝ հեթանոսք այլ մոլորութեամբ, խարդախութեամբ եւ կեղծեօք՝ ուզեր են նմանիլ կամ խաբել մէկզմէկ, այսպէս ամեն ազգաց եւ կրօնից մէջ այլ եղած են յատուկ անձինք` մարգարէ կամ գուշակող կարծուած, որոնք այլ եւ այլ անուամբ կոչուին, իրենց գուշակած բանին կամ գուշակութեան կերպին համեմատ. եւ որ արդէն յիշուեցան տեսակ տեսակ հմայից վրայ գրուածովս, բայց այս տեղ կ’ուզեմք դարձեալ յիշել ամեն այս ցեղ՝ ըլլալիք բաներ առաջուց ըսողները, որ սովորաբար կոչուի Գուշակութիւն եւ յատկապէս Մարգարէութիւն:

Գուշակ ն՝ ըստ բառին նուազական մասնկամբ արմատը ցուցընէ գուշ կամ գոյշ, որ չի գտուիր առանձին ի գիրս, բայց եթէ գո՜յշ ըղձական մակբայ մի, եւ զգոյշ բառն, որոյ հոմանիշ է: Իսկ Մարգարէ շատ հետաքննական է մեր լեզուի մէջ, որովհետեւ չունի նմանութիւն զայն նշանակող Յունաց եւ ամեն արեւմտեայց գործածած բառին, Προφήτης, Propheta, որ կանխասաց ըսել է, այսինքն՝ առաջուց ըսող դեռ չեղած բանի մի, իսկ եբրայական բառն Նաբի ՝ [4] աստուածազդեցիկ, Աստուծմէ ներշնչուած նշանակէ, ուրիշ բառով այլ՝ Ռոէհ ՝ տեսանող: Արդ եթէ մեր բառն չէ նոյն ուրիշ լեզուի հետ (ինչպէս կարծեմ), ըսել է, որ ոչ միայն յատուկ է իրեն այս, այլ եւ հին եւ քրիստոնէութենէ առաջ լսուած, եւ անով ճանչցուած ուրիշ հեթանոսաց գուշակաց, կանխասացից պէս մէկ մի, (Divinus, Vates): Ըստ դիպաց կամ մեզ անծանօթ ինչ ստուգութեամբ` Մարգարէ բառն թէ ձայնիւ, թէ իմաստիւք նմանի միայն Լատինաց Mercuriusի [5], որ է ըստ Յունաց Հերմէս չաստուածն, որ թէ գուշակութեանց եւ պատգամաց չաստուած համարէր, թէ վաճառականութեան (Հայոց մէկ յատուկ բերմանց), արուեստից, գիտութեան, ճարտասանութեան եւ այլն. նոյնպէս էր եւ Եգիպտացւոց Եռամեծ կոչուածն՝ մեծագոյն չաստուծոյ Ոսիրիսին խորհրդականն:  — Մեր հին նախահարք ի՞նչ համարէին զՄարգարէ. ի՞նչպէս ասոնք գուշակէին, չեմք կըրնար գիտնալ ստուգութեամբ, մինչեւ բառին ծագումն ու ծուծն այլ չգիտնանք: Որպէս եւ ըլլայ՝ ինքն Մարգարէն, որ ուրիշնելու բան յայտնէր՝ հարկ է, որ գիտցող ըլլար. այսոր համար եւ կ’ըսուի Գէտ, գիտցող, որ եւ Գիտական, ըստ Յունաց γυώστης, ըստ Լատինաց Sciolus. — Տգէտք՝ անոնց կու հարցնէին, անոնք այլ իրենց չաստուածոց հարցնել կարծեցընէին. այսոր համար այլ ըսուեցան Հարցուկք (Յ. Μάντις, Լ. Hariolus, Vates). շատ հեղ այն կարծեցեալ չաստուածքն եւ անոնց տեղին (եթէ երեւելի պատկեր չունէին) նոյնպէս Հարցուկ կ’ըսուէր, ուր, ինչպէս հիմայ քրիստոնեայք յ’ուխտեղիս, կու դիմէին հեթանոսք՝ իրենց խնդիրները ստուգելու. եւ շատ հռչակ կ’ունենար այն տեղն, ուր աւելի ստոյգ եւ յաջող պատասխան եւ պատգամ կ’ընդունուէր, ինչպէս առ Յոյնս՝ Դելփիս, Դոդոն. հոս Արամազդն էր պատգամատու, հոն Ապոլոն, որոյ Հարցուկքն այլ կանայք էին, Պիւթիա կոչուած, հանդէսքն այլ Պիւթիականք, պատգամախօս ոգիքն Պիւթոնք, մեծ պատգամատուն (Ապոլոն) Պիւթիոս: — (Արդեօք մեր հին Հայոց յիշած պաշտօնատեղին Բութ (էջ 47-52) այլ այս անուան նմանութենէն զատ՝ յարընչութիւն այլ ունի՞). կամ անոնց գլխաւոր պատգամախօսն չէ՞ր Տիր չաստուածն, ինչպէս յիշած եմք ի կարգի գրուածիս (էջ 309 եւ այլն): — Խաբեբայ Պիւթիայքն, Հարցուկքն եւ քուրմք՝ իրենց եկողները հաւտացնելու համար՝ շատ հեղ վախցընելու կերպեր հնարէին, ձայներով, որոտմամբք, շարժմամբք եւ կերպարանքնին այլայելով, փրփրալով, թապըլտկելով եւ այլն, ինչպէս ստորագրեն Յոյնք եւ Լատինք իրենց համար. նոյնպիսի երեւոյթք նշմարեցինք մենք այլ ի Բութ եւ ի Պաշատոյզ (էջ 53. 278. 301). անշուշտ ուրիշ կողմեր այլ այսպէս էին. եւ թէ ոչ այնքան յայտնի եւ շատ ահաւոր կերպով եւ այլ մասամբ՝ խաբեբայք նա եւ ի քրիստոնէութեան դարս ըրած են իրենց հաւտացողներու, եւ ինչուան վերջի դարեր (գուցէ եւ հիմայ՝ գտուին ի Հայս պիւթիանման պառաւք անպիտանք, որք Ընկնաւոր կամ Ընկուոր կոչուին, այսահարաց եւ լուսնոտաց պէս գետնի վրայ ընկնալով եւ քաշքշուելով:  Այսպիսի անշնորհք եւ իրենց սեռին շատ անվայել գործ՝ առ հինս եւ օտարս այլ կանանց մէջ յաճախեալ է, հարցընողն այլ հարցուողն այլ շատ հեղ կանայք են: Հարցուկ արանց տեղ մի ցուցինք՝ Քաջաց վրայօք խօսած ատեն, Երուանդայ ի սահմանս վրահայոց հաստատած Քաջատունը յիշելով, եւ հարցկին այլ Քաջաց գիտուն կոչուիլն. (էջ 91–7 եւ այլն): — Եթէ աւելի հին մարգարէ փնտռել ուզէ մէկն մեր երկրին կողմերը, աւանդութիւնն կըրնայ յիշեցընել զ Բիւռոսեան Սիբիւլլայ ն, զոր ոմանք Հայկական Սիբիւլլա կ’անուանեն, ոմանք այլ առաջին Սիբիւլլա մարգարէուհեաց՝ զկինն Յաբեթի: 

Խաբէութեան եւ ստութեան չափ եւ սահման չկայ. բարի բան մի չգիտցող եւ չկըրցողն՝ շատ մի սուտ կըրնայ հնարել. հետեւի, որ շատ տեսակք այլ ըլլային ձեւացեալ եւ հաւատացեալ ստութեանց եւ անոնց պաշտօնէից, այսինքն՝ գուշակաց եւ հարցկաց: Մեր նախնի ընտիր գրիչք եւ թարգմանիչք կամ իրենց բնատուր ճոխաբանութեամբ կամ իրենց հնագոյն նախնեաց պէսպէս աղանդները եւ մոլորութիւնները գիտնալով՝ տեսակ տեսակ անուամբք  կոչեն զանոնք. Եսայի մարգարէ (Ը, 19) իր ազգը յանդիմանութեամբ խրատելով՝ ըսած է, ըստ մեր թարգմանչաց. «Եթէ ասիցեն ցձեզ, Խնդրեցէք զ Վհուկս եւ զ Գետնակոչս եւ զ Զրախօսս եւ զ Որովայնակոչս, ոչ իբրեւ զազգ, որ յԱստուծոյ իւրմէ խնդրիցէ. զի՞նչ խնդրիցեն վասն կենդանեաց` ի մեռելոց անտի»: Լատինն կ’ըսէ միայն՝ Պիւթոնք եւ հարցուկք, որք ճչեն ի հմայս իւրեանց, (Quærite a Pythonibus et a Divinis, qui strident in incantationibus suis), մերոց յոյն բնագիրն՝ Որովայնախօսս, գետնակոչս, նանրախօսս որք յորովայնէ գոչեն [6]. Գէորգ Սկեւռացի մեր հաւաքաբան մեկնիչն Եսայեայ՝ Ոսկիբերանէ եւ յայլոց, կու հարցընէ այստեղ. «Զի՞նչ է Վհուկ. դեւ իմն չար, որ յորովայնէ կանանց խօսի, եւ նոր իրօքն ջանայ հաւատալի առնել զխաբէութիւնն. եւ տգէտք հաւատան, թէ ճշմարիտ խօսի. յայսմանէ եւ Գետնակոչաց արուեստն հաւատալի թուի. եւ Զրախօսացն՝ ընդ վայր խօսողացն, որ յորովայնէն բարբառին: Իսկ Ակիղաս (հին թարգման Ս. Գրոց) զ Հաւագէտս ասէ փոխանակ վհկաց, իսկ Սիմաքոս՝ զԳէտս, որք ճճուիցեն. եւ Թէոդիտոն՝ զ Կանխագէտս ձագացեալս, այսինք` ձագուց պէս ճըռուողեալս (կամ ճըւճըւեալ). թուի, թէ եւ այս զՄեռելահարցուկսն նշանակէ, զի նոր բարբառովն զարմացուսցեն Դեւք իբրեւ զհաւս. զոր եօթանասունքն Զրախօս ասացին»: — Նոյն բանը՝ Գր. Տաթեւացի իր վարդապետին (Յովհ. Որոտն. ) մեկնութեամբ գրէ. «Ոմանք ասեն, թէ Վհուկն Հարցողք ն են, որք լինէին պաշտօնեայք կռոցն, եւ ի նոցանէ, այսինքն՝ ի կռոցն՝ հարցանէին զլինելեացն: Գէտնակոչ ն այն է, որ ի ներքոյ կռոցն կամ ի ներքոյ ծառոցն ծածուկ լինէր գետին, եւ յայնմանէ խօսէր դեւն. որպէս յորժամ եկն Աղեքսանդր թագաւոր ի մեհեանն արեգականն եւ լուսնին, եւ եհարց ի Գետնակոչէն: Իսկ Զրախօս ն՝ ընդվայրախօսն է որպէս Գարնկէցքն: Իսկ Որովայնակոչ ն՝ այն է՝ յորժամ սպանանեն զարջառ կամ զոչխար, ի սիրտն եւ ի թոքն եւ յայլսն՝ դիւթեն զշարժմունս նոցա:  Դարձեալ վհուկն այն է, որ չար դեւք ի կանայս մտանեն եւ խօսին ընդ որովայնս նոցա: Իսկ այլ թարգմանք փոխանակ վըհկացն՝ զ Հաւագէտ ն են գրեալ, այսինքն՝ որք զձայնս ձագուցն եւ ագռաւուց եւ զայլոցն դիւթեն: … Եւ Որովայնակոչն, որ դեւն մտանէ ի մեռեալն, եւ նովաւ ընդ վայր սուտ բարբառէր»: 

Ապագայն գիտնալ ուզողաց փափագին նայելով, որ իղձ այլ կ’ըսուի մեր լեզուաւ, գուշակողքն այլ Իղձք եւ Ըղձապատումք ըսուած են, ըրածնին եւ ըսածնին այլ Ըղձութիւն. եւ բառէն կարծուի, որ բարի կամ յաջող բաներու գուշակութիւնք էին, սակայն թէ Ս. Գրոց թարգմանութեան մէջ եւ թէ մեր վարդապետաց հեղինակօրէն գրուածոց մէջ՝ ամեն տեսակ հմայից եւ գուշակութեանց տեղ այլ այս բառս գործածուած է, ինչպէս ի գիրս Ա. Թգր. Զ. 2. «Կոչեցին այլազգիքն զքուրմսն եւ զիղձսն՝ զգէտս իւրեանց». — Դոդոնի Հարցկին համար այլ յԵւսեբիոսի թարգմանութեան. «Դոդովնէասաւ ըղձաւ վարէին Յոյնք»: Մագիստրոս՝ Սաւուղի եւ Սամուէլի պատմութեան մեջ՝ իր սովորական ճոխաբանութեամբ կ’ըսէ. «Իղձք Կիւսոյ հմայից դիւթութեան յարուցանեն զՍամուէլ»: Նմանապէս եւ Նարեկացին յԱղօթս (ՀԵ) եկեղեցւոյ համար. «Օտարութիւն է ամենայնիւ դիցն դրօշելոց. քակտումն է յայտնապէս Ուրուականաց Ըղձիցն անտառաց … Խորտակումն է համայն դիւապատիր Յուռթիցն արձանաց »: Երկու ետքի խօսքերն ակնարկեն ի բնապաշտութիւն: Յետին դարուց գրողներ են Թովմա Մեծոփեցի՝ իղձը Աղօթարան ստուգաբանէ, այնու մտօք, ինչպէս յիշուեցաւ Ջուր աղօթելն:

Հեթանոսաց հասարակաց շատ փափագելի գուշակութիւնն էր՝ իրենց երազոց ըլլալիքը խնդրել. սկսեալ ինք զինքը աշխարհիս տէր կարծող Նաբուգոդոնոսորէ՝ մինչեւ ի բանտարկեալ ներքինին Փարաւոնի, եւ մինչեւ ի յետին ռամիկն: Տիր դից վրայ խօսելով յիշեցինք անոր Երազմոյն եւ Երազացոյց մեհեանն եւ աւերելն. եթէ ուրիշ Հայոց երկիրներում այլ չկային այնպիսի մեհեանք, սակայն երազագէտք շատ, աւելի շատ երազոց հաւտացողք կամ խաբուողք շատութիւնն նոյնանիշ բառից պէսպէս զուգուելէն այլ կ’իմացուի. իրն կ’ըսուի Երազահանութիւն, Երազադիւթութիւն, Երազամեկնութիւն, Երազատու ձեռնածութիւն, Երազահմայ լինել. գուշակողն կամ հմայողն՝ Երազագէտ, Երազադատ, Երազադիւթ, Երազահան, Երազահմայ, Երազացոյց, Երազընդհան. այս ետքի երկու բառերս կարդացինք յԱգաթանգելոսի: Երազագէտք ոչ միայն խաբող էին, այլ երբեմն եւ իրենք խաբուած, շատ հեղ այսպէս հասկըցուի մէկ գրողի մի (յՈսկեփորիկս) ըսածն. «Երազահան, որ ի գիշերի տեսանէ զդեւս եւ մարգարէութիւն պատմէ, զի պատրաստեսցի»: — Յիշեցինք տեղ մի մեր աշխարհակալ Տիգրանայ դիւրահաւանութիւնը, պէսպէս հմայից դիմելով Նաբուգոդոնոսորի պէս. պատճառն էր երազ մի, յորում կարծէր, որ ընդարձակ դաշտի մէջ ոսկի կու ցանէ. երազահանք ի՛նչպէս մեկնեցին, չեմ գիտեր, բայց ստոյգն այս է, որ Լուկուլլոս եւ Պոմպէոս ժողվեցին իր ցանածները, եւ ինքնին Տիգրան անոնց զօրավարաց եւ զօրաց միլիոններ պարգեւեց. իր եւ իր քեռայր Միհրդատայ գանձերով՝ գուցէ աւելի հարըստացաւ Հռովմ, քան ուրիշ աշխարհաց աւարներով. վասնզի անոնցմէ  առաջ` ասոնք (Միհրդատ եւ Տիգրան) աւերեր եւ աւարէր էին զարեւմտեան եւ զհիւսիսային Ասիա, ինչպես իրենց հայրն եւ աներն Արտաշէս՝ զՅունաստան, որոյ նման երկուքն այլ, մէկն ինք զինքը սպաննելու ատեն, միւսն յաղթուելէն եւ տիրած երկիրներն ետ թողլէն ետեւ՝ կըրնային անոր պէս հառաչել, «Աւա՜ղ փառացս անցաւորի»: Այս խրոխտ եւ իր կառաց թագաւորներ լծող թագաւորաց թագաւոր (Տիգրան), չգիտեմ, որ հին պատմչի աւանդութեամբ, անգամ մ’այլ իր որդւոյն բժիշկներէն անճարակ հիւանդութեանն համար՝ դիմեց դարձեալ հմայողաց եւ գուշակաց. ասոնք ըստ սովորութեան պատգամախօսաց՝ մութ եւ երկդիմի խօսքերով՝ ըսին. «Բժիշկներէ յոյս չկայ. այլ թէ լուացուի տաք տաք առանց թրջուելու՝ կու բժըշկուի». այս պատգամն հասկընալու համար այլ՝ նոր գուշակութեան պէտք էր. Տիգրան՝ տաք ու չի թրջուիլ մտածելով՝ տաք մորթով պատել տուաւ որդին եւ այնպէս լուանալ, սակայն օգուտ չեղաւ. յետոյ արեգական տաք շողի տակ կեցուց եւ վրան տաքցուցած աւազ թափել տուաւ. այսով բժշկեցաւ: Գեղեցի՜կ  գիւտ, որոյ նման համարելով ուրիշ շատ հին հեղինակաց պատմածներ եւ դիւրահաւանից խնդրածներն ի խաբեբայից, հեռանալով մեր ոճէն՝ հաճոյ համարեցանք յիշելը. միանգամայն եւ ի հաւաստիս, բայց ոչ պարծելի, այլ պախարակելի հաւաստիս՝ մերազգեացս այլ զրախօսութեան եւ զրալրութեան երազական բանից, որոյ ուրիշ իրական հաւաստիք այլ են՝ ձեռագիր եւ տպագիր Երազահանք. այնչափ կարեւոր եւ պիտանի համարուածք, որ թերեւս ամեն հայերէն գրքէ առաջ տպագրուած են, ԺԶ դարուն սկիզբում, (ի Վենետիկ): Իսկ ձեռագիրք աւելի ընդարձակ գտուին, եւ իբր երկու թերթ` թարգմանուած յարաբերենէ, ռամկօրէն, յամի 1222, Անեցի Առաքէլ աբեղայէ մի, (օգնութեամբ Չեչկանց Մխիթարայ Շիրակվանեցւոյ). հեղինակքն Արաբացիք կոչուին Խալաւխան եւ Սուլթան. գրոցն համար կ’ըսեն, « Թուփառմուլք է անուն գրիս, որ թարգմանի Աղէկախօս, եւ ճշմարիտ վիճակն եւ աղէկ… 56 ցեղ երազ է, ու ամենուն մեկնութիւնն գրած է ի յայս գիրքս, բարի երազն ու չարն, եւ զամենայն մարդու, որ ինչ գալու է»: Անեցի գրաւորաց մեզի ծանօթ վերջին գրող եւ գրուած է սա, պիտանութեամբ այլ վերջին, բաց ի քանի մի բառերէն: Յաջորդ դարուց օրինակողք գրոցս՝ իրենց ժամանակին եւ տեղւոյն յարմարցուցեր են Առաքելի լեզուն, կամ բառերը պարզեր են, աւելի կամ պակաս փոփոխութեամբ: Կան նաեւ բառագրոց կարգաւ բաժնուած Համառօտ Երազահանք շատ անգամ տպագրուած Տոմարաց հետ, իբրեւ մասն գուշակութեանց օդոց, անոնց հետ իրենց արժանի Մարմնախաղացն այլ Իգնատիոսի մէկու մի, եւ Դանիէլի անուամբ գուշակութիւնք Լուսաւորաց երեւման, խաւարման, շրջանի օրերուն եւ այլն. եւ պէս պէս Աղթարք կամ Ախտարք, որ աստեղագիտութիւն կամ աստեղաց գուշակութիւն նշանակէ պարզապէս, բայց նոյն անուամբ կ’իմացուի եւ սնոտի բժշկական բանք եւ նուսխայք, որոց հեղինակ գրուի Ճալիանոս, այսինքն՝ Գալիենոս զգօն հին յոյն բժիշկն, եւ ոմանց՝ եւ Կպրիանոս ոմն կախարդ, իբր Ս. Յուստինեայ վարուց մէջ յիշուած Կիպրիանոսն:

Այսպիսի գրուածոց մասին կամ առանձին մէկ հիւանդութեան մի դարմանի համար՝ գրուածք, որ շատ գտուին, անոնց սուտ զօրութեան հաւտացողք իրենց ծոցում կամ ի գրպանի կրելնուն համար՝ Գրապանակք կ’ըսուին այլ եւ Պահարանք կամ Պահպանակք, իբր պահողք ի հիւանդութեանց եւ ի պատահարաց, վասն որոյ եւ Գիր պահապանութեան կամ օգնականութեան, կամ միայն Գիր, որոյ գրելն այլ՝ Գիր հանել կամ Գիր առնել, այլ լաւ եւս կոչէ մէկն՝ Այլախօս թուղթս: Մանդակունին կու զգուշացնէ ըսելով, « Պահարանք եւ Սիբնկոնք ի կռապաշտութիւն տանին». երկրորդ բառն ի յունարէն՝ Συβήνη բառէ՝ մանր նշխարի տփիկներ նշանակէ, որոց մէջ դնէին պահպանիչ նիւթերը կամ գիրերն, որք եւ պզտիկ ըլլալով՝ ըստ բանի Մանդակունւոյն, «կապէին ի ձեռին եւ ի յակին եւ ի պարանոցի»: Այսպիսի փոքր բաներն եթէ տփով ըլլան, եթէ քսակի մէջ, եւ թէ այլ կերպ՝ Հմայեկք կ’ըսուին, որ է հմայելու բան: Երկար գրուածքն սովորաբար նեղ եւ իրարու կպուցած թղթերու կամ մագաղաթի վրայ գրուած են, ինչուան 10, 20, 30 եւ աւելի չափ (մետր) երկայն. գրուածքն մասամբ Ս. գրոց եւ օրինաւոր աղօթից բանք են, մասամբ նման վերոյգրելոցն ափեղ ցփեղ. շատոնց վրայ մէջ ընդ մէջ նկարած են եւ պատկերք տէրունականք եւ ծանօթագոյն Սրբոց (Լուսաւորչի, Ս. Սարգսի, Գէորգայ եւ այլն), ընդդէմ պէսպէս հիւանդութեանց, պատահարաց եւ վտանգաց, կամ վնասակար կենդանեաց: Զոր օրինակ. «Երդմնեցուցանեմ զ666 ազգ Օձիցն, զգազանաց, զսողնոց, զեռնոց, որ զեռան ի վերայ երկրի, որք հարկանեն եւ տկարացուցանեն զմարդիկ. եւ երդմնեցուցանեմ զ304 ազգ Կորն (կարիճ). երդմնեցուցանեմ զԿորն եւ զՄուրն եւ զՓոյլախն եւ զԿարիճն, եւ զԿուրն, որ ունի ի թիւնից սատանայի: Երդմնեցուցանեմ զհայր օձիցն եւ զամենայն գազանաց, զԻժն եւ զՔարբն» եւ այլն. եւ առանց ձանձրանալու 30 կամ 40 տեսակ օձ յիշէ, հայ եւ օտար անուամբ, գուցէ զոմանս այլ գրողն ստեղծած է. այսպէս մանր ճիճիներ, միջատներ, սողուններ այլ: — Ընդդէմ, կամ ի պահպանութիւն ի պատահարաց. «Փրկեա զծառայս քո, եւ ամրածածուկ աջովդ քո պահեա զսա յամենայն որոգայթից երեւելի եւ աներեւոյթ թշնամւոյն ի սրոյ  եւ ի հրոյ եւ ի յօդոյ եւ ի ջրոյ, եւ ի հեղեղատէ, ի յընկղմանէ ծովու, ի յորդահոսան գետոց եւ յաղբիւրէ, եւ ի բքախեղդ ձիւնէ, ի լեռնատարափ թնդմանէ, ի վիմագլոր եւ ի թաւալագնաց քարէ. ի յորոտմանէ ամպոց, ի շառափնաթափ կարկըտէ, ի յանկարծակի փայլատակէ եւ ի հրաբորբոք կրակէ, ի շարժմանէ, ի ցասմանէ եւ ի պատերազմէ, փրկեա եւ պահեա» եւ այլն: 

Յայտնի է, որ մեր սուրբ կրօնքն այլ ներէ բարեպաշտից` վրանին կրել թէ՛ սրբազան բան մի, ինչպէս աւետարանի մաս մի, կամ քանի մի խօսք, կամ ուրիշ հոգեւոր գրուած, եւ թէ՛ սրբազան նիւթ, ինչպէս Սրբոց նշխարք, եթէ ոսկերքն ըլլան եւ եթէ հանդերձ եւ այլն, բայց միայն այսպիսիք անխառն ի սնոտի հմայեկան բանից. եւ ոչ բնաւ օտար նիւթ, նկար կամ ինքնահնար գրեր, ձեւեր, բառեր եւ անծանօթ ու անէակ անձեր եւ անուններ. եւս առաւել աղտեղի քուրջեր կամ նիւթեր, լաւագոյն նիւթերու մէջ փաթթած, որոյ համար կ’ըսուին Փաթեթայք, Հեթեթանք, Հանգուցակք եւ այլն, ինչպէս նախայիշեալ քարապաշտ եւ կրակապաշտքն  ի կողմանս Անձեւացեաց, եւ յետոյ եւս, տային եւ առնուին թարախածոր ծրարս եւ փաթեթանս, եւ «դեղս ախտականս, առ ի կատարել զպղծութիւնս ախտից… մարդիկ աշխարհին սովորեալք անդ առ քարին դեգերէին, առնուլ ի չաստուածոցն ծրարս թարախածորս՝ ի պատճառս ախտիցն, որպէս զծրարսն Կիպրիանոսի՝ առ ի պատիր Յուստիանեայ կուսին» եւ այլն: Զասոնք ջնջեց Ս. Բարդողիմէոս, եւ յետոյ Հռիփսիմեանք եւ Լուսաւորիչն, բայց ցաւալի եւ ամօթալի է, որ դեռ յետոյ այլ մնացած ըլլան այնպիսի Դեղատուք, ինչպէս կոչուին, (թէ եւ սովորաբար մահացու դեղ տուողք կ’իմացուին այս անուամբ): — Ալաւկայ որդին՝ իր ժամանակին սնահաւատներն այլ յիշէ, որ հմայեկաց վրայ գրէին խառն անուններ դիւաց եւ հրեշտակաց եւ Սրբոց, «եւ այլ բազում ոգեկորոյս եւ օտարացուցիչ յԱստուծոյ բանս յօդեն եւ գրեն ի մագաղաթի, խառն ընդ անուանսն եւ բանաքաղ լինին յաւետարանէն Քրիստոսի, եւ ի ներքս խառնեն գրովք, զի կենաց բանիւն՝ զմահացու բանն յօժարութեամբ առնուցուն. եւ զայսոսիկ գրեալ լի մագաղաթիւ ծածկեալ, կնքեն տէրունական խաչիւն. եւ առեալ դնեն ի դըրճի [7]. այլ եւ կապեն ի բազուկս եւ ի պարանոցս մանկանց իւրեանց, եւ անասնոց, ձիոց եւ եզանց եւ ոչխարաց. եւ Պահապանս կոչեն զայս» [8]: Իսկ Մանդակունին կոչէ « Ժաժմուկս մտացածին բանից… եւ զանուան որ ոչ լսի ի պատուիրանս՝ գրածս առնեն, եւ զանուն Քրիստոսի ընդ նոսին արկանեն, զի գրածն՝ աստուածական համարեսցի»:

Անցեալ դարու կիսում Իգնատիոս Վ. Ջաղատեան ջուղայեցի, իր վարուց պատմութեան մէջ գլուխ մի բան այլ գրած է, «Վասն սովորութեան կանանցն արեւելեան, մնացեալ ի հնոց ժամանակաց յօրէնս աշխարհական, բանք առասպելք եւ ծիծաղելիք». յորոց համրէ կարճ բացատրութեամք 44 տեսակ, եւ աւելցընէ, թէ կան «Այլ ինչ բանս ծիծաղելիք, որ  ոչ կամեցաք գրել վասն առասպելութեանն»: — Մենք այլ իրեն հետեւելով՝ թողունք իր գրածներն այլ, եւ ուրիշ շատեր, քան զորս աւելի գիտեն, գուցէ եւ հնարեն այդ Արեւելեան կանայք, — զի Կիպրիանոս յԱղթարս՝ «6672 աղանդս կանանց եւ կախարդաց», կ’ըսէ եղած կամ համրուած. — նոյնպէս թողլով յիշել եւ քննել ուրիշ աւելի անվնաս՝ այլ անօգուտ գրուածներ այլ, առանց հասկանալու պատուած եւ պահուած ի գիտնոց եւ յանգիտնոց, Եօթնագրեանք եւ Վեցհազարեակ կոչուած. եւս առաւել սնոտի եւ խտրական Ուրբաթագիրք ն, որոյ հետեւողք կ’ըսուին Ուրբաթատեսք եւ Ուրբաթալէզք, որ երդմնեցուցական եւ պահպանական աղօթք եւ աղճատանք են, եւ որ եւ է Բաղդ ճանչնալու կամ գտնելու ժաժմուկք եւ չնչմանք: