Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց

ԳԼՈՒԽ Թ.
ԴԻՔ. — ՊԱՇՏՕՆ ՉԱՍՏՈՒԱԾՈՑ

Որչափ այլ ողջամտաց անհնարին կ’երեւի, թէ մէկ եւ միայն գերագոյն էակէն զատ՝ կարենայ մարդ ուրիշ էակ այլ Աստուած անուանել, հարկ կ’ըլլայ զիջանիլ թէ՛ հեթանոսաց գրաւոր վկայութեամբ եւ թէ՛ դեռ մնացեալ հեթանոսաց ըսածէն եւ ըրածէն, որ կամ մոլորութեամբ, կամ սովորութեամբ՝ ընդունած եւ կոչած են այլ եւ այլ աստուածներ եւ աստուածուհիներ, ըստ մեզ՝ չաստուածներ, մեծ ու պզտիկ, որք հասարակօրէն մեր լեզուաւ յոգնակի ձեւով՝ Դիք կ’ըսուին, իգականքն՝ Դիցուհիք, գուցէ եւ Աղիճ [1].  անոնց պաշտօնն Դիցապաշտութիւն, անոնց պատկերներն այլ քարէ, կաւէ, պղնձէ կամ որ եւ է նիւթէ, շինութեան կերպին կամ արուեստին նկատմամբ՝ Դրօշեալ եւ Կուռք կոչուին, յորմէ՝ Կռապաշտութիւն: Ի Ս. Գիրս յիշուած Թերափք կամ Թերափիմք ՝ եբրայական բառք՝ տնական կամ պահապան չաստուածներ նշանակեն: Այս անկարծելի եւ դժբաղդաբար ստոյգ եւ շատ ընդհանուր եղած մարդկային ամենէն անարգ մոլորութեան, իրաւ որ զարմացմամբ հարցանելի է ծագումը, ինչպէս որ ըրաւ եւ մեր Վանական վարդապետն՝ հարց ու պատասխանով. շատ Ս. Հարք եւ բարոյագիրք եւս պէսպէս ըսած են: Մեր՝ հին մոլորութեանց դէմ գրող հեղինակն Եզնիկ իրմէ հիներուն հետեւելով՝ այսպէս կ’ըսէ. «Հեթանոսութեան սկիզբն ի Սերուքայ ժամանակաց անտի եղեւ, զի որ լաւ ոք եկեալ յաշխարհ՝ մեռանէր, վասն յիշատակի քաջութեանն՝ զպատկերն երանգօք նկարու հանէին. եւ անտի ուսեալ ախմարաց՝ տակաւ ի պաշտօն առնոյին. եւ Կռոց եւ Դրոշելոց հանգամանք՝ առ Թարայիւ հարբ Աբրահամու... եւ կարգեալ հասանէր յԵգիպտացիս եւ ի Բաբելոնացիս եւ ի Փռիւգացիս եւ ի Փիւնիկեցիս՝ գործ դրօշագործութեան եւ խորհուրդք նորին, ապա ի Հելլէնսդ, որ են Յոյնք՝ առ Կեկրոպաւ, եւ եւս յետոյ առաւել սաստիկ առ Կռոնաւն եւ Թէաւ եւ Դիաւ եւ Ապոլոնիւ, եւ առ այլովք բազմօք, զորս մի ըստ միոջէ աստուածս անուանէին»:

Ինչպէս առաջ յիշեցինք, թէ եւ ըստ Վանականի՝ օտարաց մէջ մտնելէն հարիւր տարի վերջը մտեր է դիցապաշտութիւնն ի Հայս, այլ շատ աւելի ուշ կարծեմ. Եզնըկայ պէս վարդապետ մ’այլ յիշելով այն ազգերն, որ մի ըստ միոջէ մոլորեցան, եւ առջիններուն վրայ աւելցնելով զՄարս եւ զՊարս, շատ ետքը կ’ըսէ Ասորիք, ասոնցմէ այլ շատ ետքը. «Յաւուրս Արտաշէսի (Ա) որդւոյ Արշակայ՝ ի Հայք կանգնեցաւ պատկերն Արամազդայ»: Անշուշտ, հետեւի սա Խորենացւոյ պատմութեան՝ այդ Արտաշիսի աշխարհակալութեամբ ի Յունաստանէ բերած կռոց, զորս իր որդին Տիգրան կանգնեց այլեւայլ քաղաքաց մեհենից մէջ: Բայց ասոնցմէ առաջ իրենց ցեղապետն Վաղարշակ, ըստ նոյն պատմութեան, գանգատելով առ եղբայր իւր Արշակ թագաւոր Պարթեւաց՝ գրէր, թէ ի Հայս չկային «եւ ոչ մեհենից պաշտամունք» օրինաւոր, իր խելքին յարմար. եւ ինքն նախ կանգնեց Արեգական եւ Լուսնի անձնակերպ կուռք, յետոյ եւ իրեն նախնեացը: Այս յիշատակէն շատ հաւանական է, որ Հայք թէ եւ Վեհեր ունէին եւ պէսպէս հաւատ ու պաշտօն, ինչպէս տեսանք, բայց Յունաց եւ այլոց ոմանց նման կուռք չունէին. եւ Արշակունիք եղան դից մտցնողք ի Հայս, մանաւանդ այդ երկուքն (Արտաշէս եւ Տիգրան) ոչ այնքան կրօնական, որքան գեղեցկական զգացմամբ, թանկ եւ ճարտար ձեռագործեր կողոպտելով ի Յունաստանէ եւ հարստացնելով իրենց գանձը եւ երկիրը, որոյ մեծ հաւատիքն է՝ կռոց հետ անոնց պաշտօնեայքն այլ, այսինքն՝ Քուրմերը՝ մէկտեղ բերելն:

Աւարառութեան եւ գերեվարութեան ոգւոյ հետ՝ Տիգրան եւ իր որդին Արտաւազդ՝ գեղարուեստից եւ գեղեցիկ դպրութեանց ճաշակ ունէին, նման ուրիշ բանի մի արեւելեան թագաւորաց՝ պարծանք համարելով Յունասէր (Ֆիլելլինոս) կոչուիլ. եւ յունարէն լեզուի հետ՝ յունարէն կրօնքն  այլ ծաւալեցին ի Հայս: Ասոնք ալ քիչ քիչ նորութենէ եւ հանդէսներէ դրդած՝ աւելի կամ պակաս ընդունեցան նոր կրօնք եւ նոր չաստուածք, մանաւանդ ուր անոնց վրայ իրենց հին հաւատոց նմանութիւն մի գտան, եւ աւելի չար, իրենց վրայ նոր տիրողներուն այլ ստիպուեցան գերագոյն պատիւ տալ, կամ սոքա կու պահանջէին այնպիսի պատիւ, ինչպէս, եթէ ստոյգ է գրուածն, նոյն ինքն Վաղարշակ՝ իր եղբայրը կ’անուանէր թղթին մէջ` «անձն եւ պատկեր մեր աստուծոց... (եւ) երեւելի բնակութեամբ ի մէջ դից»: Այդ եւ այդոր նման պատկերները կոտրտեց, փշրեց Արտաշիր Սասանեան, երբ նուաճեց զՀայս, յետ մահուան Ա Խոսրովու: Սորա որդին՝ Մեծն Տրդատ, իր հրովարտակին մէջ ի հեթանոսութեանն՝ յիշէր առ ազգ իւր՝ ողջունելով. «եւ ի մեր Դիւցախառն Պարթեւաց՝ հասցէ այցելութիւն ի փառաց թագաց»: 

Ըստ պատմութեան ազգիս մերոյ՝ նոյն Վաղարշակայ ժամանակ հանդիպած է եւ ազնուական Հնդկաց ոմանց փախստեամբ գալն ի Հայս, իրենց չաստուածովք եւ պաշտօնէիւք, եւ թագաւորին հրամանաւ  բնակիլն ի Տարօն, եւ իրենց աղանդը տարածելն. եւ այսպէս երկու-երեք նոր հաւատք՝ պարթեւական, յունական, հնդկական, խառնին հայկականին հետ, Քրիստոսէ առաջ Բ եւ Ա դարուց կիսուն միջոց. եւ եթէ ստոյգ ըլլար պատմուածն, նա եւ ասորականն կամ եդեսիական, եւ այն միջոցին կ’երեւին կամ աւելի շատ կ’երեւին՝ չաստուածք ի կռածոյս (Կուռք), որոց առաջ քիչ ըլլալն գուշակուի անոնց գլխաւոր պաշտօնարանն թագաւորանիստ քաղաքի մէջ ըլլալէն, եւ թագաւորին հետ քաղքէ քաղաք փոխադրուելէն. մէկ մ’այլ քանի յատուկ տեղերէ, ինչպէս Բագարան, Յաշտիշատ եւ այլն, ուր իբրեւ ուխտատեղեաց կ’երթար բազմութիւն ժողովրդեան՝ մեծ տօներու ատեն: Դարձեալ, իբրեւ յատուկ Եօթն Բագինք մեհենաց յիշուին, իբրեւ մեծ դից եւ պաշտամանց. եւ յետ Տրդատայ մինչեւ հիմայ՝ կռոց մնացուած մի չէ գտուած ի Հայս, բաց ի քանի մի տարի առաջ Սատաղայ քովերը գտուածէն:

Մեր նախնեաց դիցապաշտական կրօնից վրայ շատ աւանդութիւն չունիմք, բայց շատ հաւանական է, որ լեզուաւ մերձաւորաց հետ կրօնից այլ մերձաւորութիւն կար: Ստրաբոն վկայէ, թէ ինչ որ Պարսք կու պաշտէին՝ զնոյն եւ Մարք եւ Հայք, իսկ երբ յունական կուռքերն այլ մտան ի Հայս, մերոնք ոչ իբրեւ նոր աստուածներ ընդունեցան՝ այլ իրենց ճանչցածներուն յարմարցուցին, զոր օրինակ՝ Դիոսը՝ Արամազդայ, Արտեմիսը՝ Անահտայ, Ափրոդիտէն՝ Աստղկան, Հերակլն՝ Վահագնի եւ այլն: Բայց հարկ է, թէ նմանք, այլ ոչ համանմանք ըլլային, վասն զի իւրաքանչիւր ազգ իր առանձին հայրենի կարծիքն եւ ախորժակն ունէր, նոյն իսկ Յոյնք եւ Հռովմայեցիք, որ զնոյն չաստուածս պաշտէին. տարբեր գաղափար ունէին. նա եւ նոյն մէկ ազգի եւ լեզուի ժողովուրդ՝ այլ եւ այլ կողմեր՝ այլ եւ այլ: Այս անկէ այլ յայտ է, որ մի եւ նոյն չաստուածն զանազան անուններ կամ մականուններ ունէր, սկսեալ իրենց ամենամեծ Արամազդէն, որոյ համար մեր Խորենացին այլ կ’ըսէ (Ա, ԼԱ), թէ ուզողին համեմատ՝ ոչ մէկ, այլ չորս Արամազդ կայ, մէկն այլ Կունտ Արամազդ (ո՞րն է). չորսին վրայ չորս այլ կըրնայ աւելցուիլ կամ բազմապատկիլ: — Չուզելով երկարել այսպիսի խորհրդածութիւններ՝ յիշենք մեր նախնեաց բնիկ կամ օտար անուամբ պաշտած չաստուածները՝ սկսեալ վերջի յիշուածէն, որ է՝ 

ԱՐԱՄԱԶԴ. — Սովորաբար մեր նախնիք, երբ իբր յունական չաստուած յիշեն զսա՝ Դիոս կոչեն, այս անունս մօտ է բուն Աստուած նշանակող յունարէն Թէոս, Τεος, լատինարէն Դէուս, Deus անուանց: Երբեմն թարգմանութեանց մէջ յայտնեն զայս, ինչպէս Ոսկեբերանի Տիտոսի Թղթոյ Մեկն. «Դիոս, զոր Հայք Արամազդ ասեն... Զեւս՝ զոր եւ Դիոսն կոչեն, եւ հայերէն Արամազդ»: Զեւսն այլ ձայնակից է Դիոսի եւ Դէուսի, բայց Յոյնք այսպէս կոչեն զԱրամազդ, երբ կենաց տուող կամ պահապան իմանան իրենց Ζώή կեանք բառով: — Լատինք բոլորովին տարբեր անուն մի կու տան Արամազդայ, Jupiter, յորմէ եւ Փռ. եւ Իտալացիքն՝ Giove. յայտ է, որ Լատինք իրենց յատուկ մեծ չաստուածը յարմարցուցեր են Դիոսի, ինչպէս Հայք այլ զԱրամազդ: — Այս անունս հասարակ է Հայոց եւ Պարսից. սոքա համառօտելով Որմիզդ կ’ըսեն, ըստ մեր նախնեաց լսելու, իսկ իրենց նախնիքն կամ Զրադեշտականք՝ կ’ըսէին զանդկերէն՝ Ահուրամազտաոյ, զոր թարգմանեն մեծիմաստ [2], կամ իմաստնոց տէր. թէ՛ Պարսք, թէ՛ Յոյնք, թէ՛ Լատինք՝ Ժամանակի որդի կամ ծնունդ համարին զնա. ծնողը՝ իւրաքանչիւր ազգ իր լեզուով կոչէ. Յ. Կռոնոս, Լ. Սատուռնոս, Պ. Զարունա–ախերանա, որ նշանակէ Անսահման ժամանակ: 

Եթէ ի սկզբան Հայք համակարծիք էին Պարսից, երբ յունական չաստուածներն ընդունեցան, կարծիքն այլ խառնուեցան եւ հելլենացան, որչափ ինչ Ագաթանգեղոսի եւ Խորենացւոյ յիշածներէն կ’իմանամք, Արամազդ կ’ըլլայ եւ արարիչ երկնի եւ երկրի, եւ հայր Դիցն ամենայնի, իբր բացարձակ գերագոյն էակ եւ աստուած, եւ ըստ այսմ՝ հզօր եւ ամենազօր. Տրդատ երեք անգամ յիշելով զնա՝ միշտ Արին Արամազդ կ’ըսէ, միանգամայն եւ աստուածավայել խնամող աշխարհի՝ տալով լիութիւն պարարտութեան: Ըստ  այսմ՝ կըրնան նոյն ըլլալ տարբեր անուամբ, Ամանորայ դիքն այլ՝ ամենաբեր պտղոց, մանաւանդ որ այսոր հետ զուգին եւ Վանատուր Դիք, ինչպէս որ Արամազդ այլ այսպէս ճանչցուէր՝ ի Սպարտա եւ ուրիշ տեղ. եւ ինչպէս նախնիք մեր՝ Մակաբայեցւոց Բ գրոց (Զ, 2) յունական Դիոս  Քսենիոսը (Χενιος), թարգմաներ են «Հիւրասէր Որմզդական Դիցն Վանատրի»: Բայց թերեւս աւելի հաւանական է, թէ հին Հայք տարբեր չաստուած մի համարէին զԱմանորաբերն, իսկ թարգմանիչք զուգեցին Յունաց Վանատուրին հետ: Ասոնց աւանդութիւններն Արամազդայ վրայօք՝ ոչ հարկաւոր են մեզ, եւ ոչ արժանի յիշելու. շատ ըլլան մեզ Տրդատայ ցուցած Արին եւ Լիացուցիչն. թող մնան Յունաց իրենց առասպելքն, եւ ոչ մէկու՝ այնպիսի դիցահօր խայտառակութիւններն: 

Արամազդայ գլխաւոր մեհեանն ի Հայս՝ էր յամուրն Անի՝ ի Դարանաղեաց գաւառի Բարձր Հայոց, մօտ յԵզնկա. Արտաշէս Ա` այդ Յունաց ամենամեծ չաստուծոյն ամենաշքեղ կերպարանն, որ էր «Ոլոմպիական պատկերն», այսինքն՝ իր գերագոյն գահուն՝ Ոլիւմպոսի վրայէն հսկաները շանթահար ընելու արիական կերպիւ քանդակեալը, իսկական արութեամբ իջուց ղրկեց ի Հայս. իր որդին Տիգրան այլ կանգնեց յԱնի, մինչ ուրիշ չաստուածներն այլ սփռեց յայլեւայլ կողմ, եւ քուրմերն այլ դրաւ իրենց գերեալ դիցահօր պաշտօնեայ: Հայոց մեծագոյն աշխարհակալն՝ Հերակլի պատկերաց մէջ Սկիւլեայ եւ Դիպինոսի ճարտարագործեալն ընտրեց. արդեօք իր առած Արամազդն այլ Փիդիասայ հրաշակերտն չէ՞ր, կամ գոնէ Կիւպսելեայ ոսկեղէն ձեռագործն: — Իր անուանակիցն Բ Արտաշէս՝ իր Մաժան որդին քրմապետ կարգեց այստեղ: Լուսաւորիչ՝ յառաջ քան զերթալն ի Կեսարիա՝ ջախջախեց զայն՝ բագնին հետ, եւ իր տեղը կանգնեց զԽաչն, գետինն այլ՝ թագաւորական հրամանաւ սեփականեց եկեղեցւոյ: Այսոր համար կ’ըսէ Անանիա Վ. Եկեղեցւոյ դիմօք. «Դու եւ զԱրամազդական սուտանունն այն զդիւաբնակն պատկեր զ դիւանունն Դիոսի՝ կործանեցեր. եւ զառ ի նորայն բնակեալն բագնի զդիւացն բազմութիւն՝ արտահալածս արարեալ՝ անդր եւս քան զԿովկասեանն բնակեցուցեր զլերամբ»:

Ուրիշ տեղ ի Հայս չի յիշուիր Արամազդայ մեհեան, բայց ինչ որ յիշեցինք ի Պաշատոյ լերին (տ. յերէս 53). տուն Արամազդայ, ուրիշ չաստուածոց եւ աստուածացեալ Կրակի հետ, զորս խափանեցին Ս. Հռիփսիմեանք: — Ասոնց ընկերներէն մէկն, ծանօթն Ս. Նունէ, ի Վրաստան երթալու ատեն՝ Ջաւախաց գաւառի մէջ Փառաւան լճին քով՝ ձկնորսաց հանդիպեցաւ, որք կ’երդնուին յԱրամազդ եւ ի Զադեն, որով թուի, թէ կամ մօտ ի տեղն ասոնց մեհեան կար, կամ գոնէ հօն այլ կու պաշտուէին: Նոյն Ս. Հուսին համար կ’ըսուի, որ եւ ի Մծխիթայ քաղաքի՝ «կործանեաց զ Ամպրոպային պատկերն Արամազդայ, որ կայր մեկուսի ի քաղաքէն, գետոյն հզօրի (կուր) ընդ մէջ անցանելով. զոր սովոր էին երկրպագել այգուն այգուն ի տանեաց իւրաքանչիւր, զի հանդէպ նոցա երեւէր, իսկ եթէ ոք զոհել կամէր՝ անցեալ ընդ գետն՝ առաջի մեհենիցն զոհէր»: Այս յայտնէ, որ շատ մեծ պատկեր կամ անդրի մ’էր վերոյիշեալն շանթաձիգ Արամազդայ, հաւանօրէն նոյնպէս ի Յունաստանէ բերուած, եւ մեհենէն դուրս հրապարակի մէջ կանգնած.

Յունաց առասպելք` իրենց պիղծ Արամազդայ շատ զաւակներ կ’ընծայեն. մերոց դիցաբանութեան մէջ ծանօթ են՝ որդի մի, Միհր, եւ երկու դիցուհիք, Անահիտ եւ Նանե. միւս չաստուածոց ծնողք չեն յիշուիր, գուցէ սոյն ինքն ըլլայ, իսկ ասոնց մայր կամ կին Արամազդայ՝ բնաւ չի յիշուիր. գուցէ Որմզդայ պէս անմայր ծնան, զի սա այլ՝ ըստ Պարսից` անկին էր: Յայտնի սխալ կամ պակաս է ի Ճառընտիրս մեր Ս. Թադէի պատմութեան մէջ յիշուած սատանայի մեղադրանքն առ Հայս, զի թողին «զմեծ աստուածն Անահիտ եւ զմայր աստուածոցն Պիսիդովն: — Արամազդայ տօնն թուի, թէ Ամանորայ հանդիսից օրերուն կատարէին Հայք ի Նաւասարդի, Յոյնք՝ իրենց Թարկիլիոն ամսոյն եօթին:

ԱՆԱՀԻՏ ԴԻՑՈՒՀԻ. — Սեփականագոյն եւ սիրելագոյն ի դիս Հայոց, որոյ պատշաճեալն առ Յոյնս՝ է Արտեմիս, Αρτέμις, առ լատինս Դիանա, Diana. Թէ ի՞նչ համարմունք ունէին Հայք՝ այսոր վրայ, լաւ բացատրէ Տրդատայ ըսածն (ըստ Ագաթ. ) առ Լուսաւորիչն մեր. «Եթէ ոչ յանձն առնուցուս դիցն պաշտօն մատուցանել, մանաւանդ այսմ մեծի Անահտայ տիկնոջ, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց? որ է մայրն ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ է մեծին Արին Արամազդայ… Մեծն Անահիտ, որով կեայ եւ զկենդանութիւն կրէ երկիրս Հայոց»: Հրովարտակաւն այլ յետ լիութեան Արամազդայ՝ մաղթէր Հայոց « Խնամակալութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ»: Ուրեմն փոխանակ կնոջ Արամազդայ՝ այս դուստրն էր մեծ դիցուհին եւ Տիկին Հայոց, իբր տիրուհի եւ մայր նոցա. թերեւս իբրեւ Աթենասն Յունաց` Արամազդայ ուղեղէն ծագած եւ կոյս մնացած: Բայց արդեօք այսպէս կարծ էին ամենայն Հայք, թէ կնութեան կարծիք այլ ունէին, ինչպէս եւ քրիստոնեայ գրիչք Յայսմաւուրաց՝ փոխանակ տիկնոջ՝ գրեն: «Իգական պատկերն Անահտայ՝ Կնոչն Արամազդայ», սակայն Տրդատ միայն դուստր Արամազդայ կու ճանչնայ զնա, եւ բարոյական «Մայր` ամենայն զգաստութեանց», Արտեմեայ եւ Աթենասայ Յունuց միանգամայն հաւասարեալ՝ կուսութեամբ: Այս շնորհաց վրայ կ’աւելնայ եւ խնամակալութիւնն, բարերարութիւնն, եւ միով բանիւ կեանք եւ կեցուցիչ ըլլալն ազգին եւ երկրի, որով ոչ այն երկու յոյն դիցուհեաց, այլ եւ Կիւբելէի եւ այլոց բարի բարի շնորհքներով զարդարած էին Հայք իրենց մայրախնամ Անահիտը: Այսոր համար հիմայ քննիչք տարակուսին Անահտայ իսկապէս ի՛նչ ըլլալուն: Իր կենդանատուր զօրութեան հաւաստիք տայ պատմութիւնն, Բ Արտաշիսի հիւանդութեան ատեն ուխտաւոր մի (Աբեղ Աբեղեան) խաւրելն յԵրիզա, ուր դիցուհւոյն մեհեանն էր, առողջութիւն խնդրելու կենսասէր թագաւորին, բայց յառաջ քան դեսպանին դարձը՝ մեռաւ թագաւորն, Նաւասարդի օրերը, առաւօտեան բարակ մէգն ու մուխը եւ իր սիրական որսերն երազելով: 

Երոդոտոս պատմիչ՝ արեւելեան ազգաց դից մէջ՝ Անահիտ չի ճանչնար, գոնէ այս անուամբ, այլ յիշէ Ալիդդա կամ Ալիլադ, որ մօտ է Անահիտ անուան (լծորդութեամբ ն եւ լ տառից), եւ յԱրաբացւոց պաշտուած Ուրանիա–Աստղիկն է կ’ըսէ, զոր Պարսք Միտրա կոչեն. ոմանքը այս անունս Միհր կարծեցին, բայց հմտագոյնք համարին Մատէր, այսինքն՝ Մայր: Պարսք՝ Նսվիտ կոչէին եւ կոչեն Արուսեակը, որ Աստղկան նուիրուած լուսաւորն է, եւ երկրի պահապան կամ խնամակալ 28 ոգւոց կամ ազատաց մէկն համարուէր, եւ իրենց Ուշեղ Արտաշէս թագաւորին ժամանակ՝ անձնաւորեալ պատկերակերպ ընծայեցաւ, բայց անկէց շատ առաջ այլ (իբր 600 տարի քան զՔրիստոս) երբ Պարսք եւ Մարք եւ նիզակակիցքն՝ հալածեցին զՍկիւթացիս կամ զՍակս յարեւմտեան Ասիոյ, եւ Սակեան ըսուած տօները հաստատեցին, գլխաւոր պատիւ եւ պաշտօն ընծայեցին Անահտայ, զոր նոյն իսկ եւ Սակք պաշտէին. ըստ ոմանց եւ Անահիտն՝ Սակեան կոչուէր. կան եւ մեկնիչք Ս. Գրոց, որք Անահտայ համար կարծեն Երեմիայ մարգարէին ըսածը (ԾԱ. 41). «Զիա՞րդ ի պարտութիւն մատնեցար, Սիսակ, եւ անկար յորս, պարծանքդ ամենայն երկրի». որպէս թէ զԲաբելոն փոխանուանելով իր պաշտած չաստուածոյն կոչմամբ, բայց բաբելացւոց պաշտածն սովորաբար Միւլիտտա կոչուի, որ նոյն է Երոդոտեայ Ալիդդա ըսածին. նոյն եւ Ասորւոց ու Փիւնիկեցւոց Աստարտ ն. նոյն եւ Կիւբելէ՝ դուստրն երկնից եւ երկրի եւ կին Սատուռնոսի. միով բանիւ՝ ամենն այլ Բնութեան ոգի կամ չաստուած նշանակեն: Մեր Վանական Վ. այլ այսպէս համարի. «Աստարան՝ Սիդոնացւոց ամօթն է, զոր Քաղդէացիք Աստղիկ ասեն, Յոյնք՝ Ափրոդիտէս, Հայք՝ Անահիտ», երեք դիցուհիքն այլ միացընելով: 

Անահտայ անուանն եւ իմաստին զոյգ է եգիպտականն Նիիթ կամ Նայթ, որ կոչուի եւ յաւելուածով Դա–նաթ կամ Դա–նիթ, եւ համարուէր մեծ դիցուհի մի զգօնութեան, արիութեան, բեղմնաւորութեան եւ առատութեան նիւթոց. դարձեալ եւ գիշերային երկինք՝ մայր Ռայի, այսինքն՝ Արեւու` դիցահօր [3]: Հնդկաց հին գրոց (Վեդայից) մէջ այլ լսուի Նիյաթէ անուն, որով իմանան զ Ակնիս ՝ հրոյ չաստուածն ի վերայ երկրի (տ. երես 86), բայց Անահտայ յարմարագոյն համարին գիտնականք՝ անոնց Պհաւանի դիցուհին, որ եւ արդարեւ ըստ Տրդատայ ըսածին՝ Կեցուցիչ նշանակէ: Բայց շատ այլանդակ չափազանցութեամբ՝ գրեն զնա միանգամայն քոյր եւ կին եւ դուստր Սեւայ, իրենց երրորդութեան մի անձին. եւ Հայոց պէս իրեն երինջ նուիրէին: Քննաբանք ա՜յլ յառաջ երթալով՝ Անահտայ անունն Հնդկաց Անահուտ բառէն հանեն, որ նշանակէ եռանդն արեան. այլք յ Անասիգա բառէ, զոր մազդեզունք Անահիդա կ’ըսեն, եւ իրենց Արտուիզուր աղբեր յատկութիւն մի կիմանան, իբր հանդարտ, մաքուր եւ բեղնաւորիչ նշանակութեամբ [4]: Դարձեալ, ոմանք ի պարսկերէնէ ստուգաբանեն զանունն, իբր մանկամարդ բոլորակուրծք: Յիշենք որ Պարսից աղանդոյ մէջ կայ եւ Ահիտի դեւ մի, հակառակ Անահտայ:

Նշանաւոր է դարձեալ Լատինաց Տիանա անունն, որ հակառակ (աջ) կողմէ նայելով՝ Անաիտ կարդացուի: Հելլենական դիցաբանութեան քննիչք՝ կու ստիպուին իրենց շատ դիցուհեաց յատկութիւնները կեդրոնացեալ ճանչնալ յԱնահիտ (Կիւբելէ, Մայա, Լատոնա, Բելլոնա, Ափրոդիս), բայց լաւագոյն ճանչցած է զնա Պղատոն՝ ի Նիիթ եւ յԱթենաս՝ զգօն դիցուհիս: Ուրիշ շատ կարծիք այլ եղած են Անահտայ անուան եւ ծագման կամ իսկութեան վրայ. ոմանք նոյն համարած են ընդ Անամելէքի, զոր յիշեն Ս. Գիրք Ադրամելէքի հետ, իբրեւ չաստուած կրակի, արեգական, լուսնի, ինչպէս Պարսիկք այլ՝ աստեղաց եւ լուսնոյ պահապան մի. նոյնք ուրիշ արեւելեայց ոմանց հետ՝ Նահիտ անուանեն զԱրուսեակ պայծառ աստղն, ըստ որում եւ Յոյնն իրենց (Անահտայ) Արտեմեայ ճակատք՝ դնէին զմահիկ Լուսնի. հաւանօրէն Հայք այլ այսպիսի պսակ մի ընծայած են իրեն Տիկնոջ, մանաւանդ որ Արտեմեայ լուսնակիր պատկերն ընդունելով ի Յունաց՝ կանգներ էին յԵրէզ: — Յետ այս ամենայն եւ այլ եւս կարծեաց՝ հաւանագոյն է սկզբնական միութիւն Անահտայ Հայոց ընդ Նիիթայ Եգիպտացւոց, Նիյադեայ Հնդկանց, Դիանայ Լատինաց, Աթենայ Յունաց, (որք պեղծ Անայեդա մ’այլ ունէին), որոյ հետ թերեւս շփոթէ Ստրաբոն զհայն. նոյնպէս եւ հնութիւնն այս անուամբ չաստուծոյ: Այլ ուստի՞ կամ ո՞ր ազգէ ծագումն. անյայտ. միայն յայտնի է, որ ամեն ազգէ աւելի Հայք էին անահտապաշտք, եւ ըստ Քրայցէր հմուտ դիցաբանի, Հայոց Անահիտն է նախատիպ ամենայն Անահտաց, մինչ Պարսից Նահիտն սոսկ Ազատաց (իզէտ դասէն էր եւ ոչ աստուած. եւ թէպէտ իրենց երկրին մէջ այլ կար Անայիդ գաւառ մի, բայց ի մերս հռչակեալ էր Անահտական գաւառն, որ եւ Եկեղեաց. ուրիշ մ’այլ ի հիւսիսակողմն, Կուր գետոյ քովերը: Բայց եթէ մէկն ուզէ համանուն Անահտայ հին երկիր մի գտնել, պէտք է ընդունի զհնագոյն ամենայն գաւառաց երկրի եւ նախաջրհեղեղեանն, ուր առաջնածին մարդն (թշուառն) Կային «բընակեցաւ յերկրին Նայիդ, յանդիման Եդեմայ [5] »: Տատիանոս բազմահմուտն՝ այլ եւ մոլորեալն՝ յԲ դարու, զԱնահիտ համարէր մոգ մի ծանօթ Պարսից եւ Հայոց, ինչպէս զԱպոլոն՝ բժիշկ: Անահտայ անունը՝ վերոյիշեալներէն զատ՝ այլեւայլ հեղինակք գրած են եւս Անէայ, Անէիդ,  Անիի, Անի ըստ ոմանց եւ Նանէ կամ Նանա, զոր մենք տարբեր համարիմք [6]: 

Ինչպես պաշտօնն՝ այսպէս այլ պաշտօնատեղիք Անահտայ՝ նա եւ առ օտարազգիս հռչակեալ եւ մեծահանդէս էին, ինչպէս Եկբատանն Մարաց, երկու Կոմանայք սահմանակիցք Հայոց ի Փոքր Ասիա, Զիլէ ի Պոնտոս, եւ Գերմանիկուպոլիս կամ Մարաշ, որոյ դրամոց վրայ այլ երեւի Անահտայ պատկերն եւ այլն: Գալով առ մերայինս, զատ յԵրիզայն Եկեղեաց՝ երեւելի մեհեան մի էր Արմաւիր, հին մայրաքաղաք Հայոց, ուր Վահեւունի քուրմք, Արտաշիսի բերած Արտեմեայ պղնձաձոյլ ոսկէզօծ անդրին՝ կանգնեցին Ապոլոնի անդրոյն հետ, զորս յետոյ Երուանդ փոխադրեց ի Բագարան՝ ուրիշ չաստուածոց հետ, իբրեւ Լատինաց Պանթէոն մի ընելով այս աւանը, Ախուրեան գետոյ եզերքում. անկից այլ՝ իր օրինաւոր յաջորդն՝ Արտաշէս Բ՝ փոխադրեց յԱրտաշատ, ուր որ ընկաւ Լուսաւորչի եւ Տրդատայ կռակործան ձեռաց տակ: Յառաջ քան զայն, Ս. Առաքեալն Բարդողիմէ փոքրիկ խաչով մի կործաներ էր Անձեւացեաց երկրին Դարբընաքարի մէջ կանգնուած Անահտայ կուռքը, եւ այն խաչը հոն կանգներ: — Ծոփաց գաւառին մէջ յիշուի Անահտայ աթոռ լեռ մի, ըստ ոմանց՝ հիմայ Քէօշմէր կոչուածն, անշուշտ դիցուհւոյն մեհենի կամ պատկերի մի համար, այն տեղ Դ. դարուն վերջերը կու ճգնէր Եպիփան, Ս. Դանիէլ ծերոյն աշակերտն: Հիմակուան Հայոց անուանի Առաքելոց վանաց մօտ ի Տարօն դեռ ճանչցուի Տիրինկատար կամ Ծիրինկատար բերդատեղին՝ Տարոս լերանց մէջ, Արեգակնածագ բլուր կոչուած տեղում, ուր կայր Անահտայ պատկեր մի, զոր եւ «խորտակեցաք, գրէր Ս. Գրիգոր, եւ տուաք զԲերդն Տիրինկատարի՝ իւր քաղաքովն եւ ամենայն սահմանօքն՝ ընծայ Ս. Առաքելոցն»: Փոխան տիկնոջ՝ Տիրին ըսած է այս տեղ, իբրեւ Տիրուհի Հայոց: Այսոր նման հին Ետրուսացիք այլ, որք ի Հայոց գաղթեալ համարուին, Տուրան կոչէին իրենց Աստղիկ դիցուհին:

Բայց, ինչպէս առաջ յիշեցինք, Անահտայ եւ ամենայն Հայ դից հռչակագոյն մեհեանն էր յԵրէզ աւանի Եկեղեաց գաւառի, Գայլ գետոյ քով եւ մօտ յԵփրատ, Մեծ եւ Փոքր Հայոց միջոց, որով մերձաւոր եւ ծանօթ Փոքր Ասիոյ Յունաց: Այս տեղ պաշտուածն այլ՝ Արտաշէս բերէր էր յԵլլադայ. եւ իր անկարծական մահուան պատճառաւ ձգուած յԱնի բերդ, ուստի հանեց եւ կանգնեց` որդին Տիգրան՝ յաւանս այս, մօտ ի բերդն. եւ այնչափ հռչակեցան պաշտօնն եւ հանդէսք տեղւոյն՝ մինչեւ Անահտական գաւառ կոչուիլ, եւ երկիրն այլ՝ անոր եւ քրմացն ընծայեցաւ: Յիշեն զայս եւ օտար պատմիչք, զատ ի Ստրաբոնէ (Դիոն, ԼԶ. Ե. Պլին. Ե. ԻԴ. ), հանդերձ հարիւրաւ սորպասաւորներով դիցուհւոյն, զորս սրբանուէր կամ սրբապաշտ կոչեն (Երոտուլի, ήερόδοΰλος) թէ՛ արք եւ թէ՛ կանայք: Մեհենին կամ մեհենաց բով ընդարձակ անմշակ դաշտ ու մարգ թողուած էր՝ նուիրական երնջոց արածելու համար, որոց ճակատը ջատաձեւ խարանելով դրոշմէին, որպէս զի օտարք չմօտենան, եւ ըստ ժամանակին զոհուին: Տարին երկու անգամ՝ ի գարնան եւ յաշնան՝ մեծ տօնահանդէսք կատարուէին, իսկ ըստ մեր պատմչաց ի 15 Նաւասարդ ամսոյ  էր մեծ տօնական օրն, նմանութեամբ Սակեան տօնից, որ բարեկենդան իմն էր: Այն օր քրմապետն թագաւորակերպ հագուած՝ խոյր ի գլուխ կ’առաջնորդէր քրմաց եւ բազմաթիւ ուխտաւորաց, Անահտայ կուռքը վերցնելով՝ թափօրակերպ մեհենին շուրջը պտտէին, աղօթանման երգերով, յետոյ աշխարհական հանդէսք, պարք՝ ամենայն սարովք կատարուէին [7], զգեստնին այլ փոխելով ի ձեւ Սակաց՝ անխտիր տեարք եւ ծառայք, եւ երբ կերուխումն այլ յաջորդէր, ի հարկէ հեթանոսական անկարգութիւնք այլ կ’ըլլային, մինչեւ, ըստ Ստրաբոնի, ազնուականք իրենց դստերաց կուսութիւնն այլ նուիրէին Անահտայ եկամուտ պաշտօնասիրաց, եւ զայս սրբազան իմն համարելով՝ յետոյ կու հարսնացընէին զանոնք. զգաստութեան Տիկնոջ՝ այսպէս անզգաստ պաշտօն մի մատուցանելով, թէպէտ եւ յետոյ, կ’ըսեն,  շատ պարկեշտութեամբ կ’ապրէին այդ նուիրեալքն: Գուցէ այս բանիս մէկ կամ մեծ պատճառն էր՝ Անահտայ խնամակալութեան եւ բեղնաւորութեան պաշտպան համարուիլն: Փոքր Ասիոյ Յունաց արձակաբարոյ ցեղից մօտաւոր, Զիլէի եւ Կոմանայ, Անահտական գաւառին մէջ այլ մտած էր համարձակութիւն՝ ըստ Ստրաբոնի, բայց կամ՝ ոչ միշտ, կամ՝ ոչ ուրիշ կողմեր. Տրդատայ տուած գաղափարն եւ Մայր զգաստութեան կոչելն զԱնահիտ՝ շատ հեռու է Ստրաբոնի ստորագրութենէն. թէպէտ եւ անհնար այլ էր, որ չաստուած մի զգաստ եւ զգաստութեան ազդող ըլլար, քրիստոնէական զգացմամբ, որով Յայսմաւուրաց հեղինակն այլ պախարակէ զԱնահիտ՝ Արամազդայ կին կոչելով, եւ թէ Ս. Գրիգոր՝ «Խափանեաց զգարշելի անունն… այլ մի՛ յիշեսցին զազրալիքն եւ չարաչար գարշութիւնք իւրեանց»:

Հայոց մեծահարկի պաշտօնասիրութեան համեմատ՝ մեծայարգ էր եւ Անահտայ կռածոյն, ինչպէս որ կու վկայեն օտար պատմիչք (Պլինիոս ԼԳ, ԻԴ. — Դիոն, ԼԶ, Ե. — Ստրաբ. ԺԱ, Դ. ). եւ առաջին ոսկեղէն անդրի յիշեն զայս, որոյ խնայեց այն կողմերու առաջին տիրող Հռովմայեցին, Պոմպէոս, թերեւս եւ ընծաներով այլ պատուեց, ինչպէս որ ըրաւ ի Զելա, բայց ագահ եւ անգութն Մարկ. Անտոնիոս՝ կողոպտեց եւ զօրացը թողուց աւարել եւ աւերել, այլ առաջին ձեռք զարնողն յԱնահիտ՝ կուրացաւ եւ անդամալոյծ եղաւ, կ’ըսեն Հռովմայեցիք: Ընդ հակառակն, Բոլոնիացի հարուստ զօրական մի՝ Օգոստոս կայսեր մեծ հարկինք մ’ընելով՝ կ’ըսէր, թէ ինքն նախ զարկաւ եւ կոտրեց ոսկեղէն անդրիին սրունքը, եւ անոր փշրանքէն էր այս օրուան պատրաստած կոչունքն, բայց գուցէ այս Զելայի Անահիտն ըլլայ: Սակայն Հայոց Անահտայ պաշտօնասէրքն՝ նորէն ոսկեղէն կուռք մի շինեցին եւ կանգնեցին յԵրէց, որուն համար Տրդատ կու հրամայէր Գրիգորի, «զի պսակս եւ թաւ ոստս ծառոց՝ նուէրս տարցի բագնին Անահտական պատկերին», իսկ Գրիգոր կ’ըսէր. «Զոր դուդ կոչես Մեծ Անահիտ Տիկին, լեալ իցեն արդեօք մարդիկ, ոք յայնժամ երբեմն ժամանակի, քանզի դիցապաշտ կախարդութեամբ զմարդիկն, որ յայնժամ էին՝ ցնորիւք կերպս կերպս  լինելով դիւացն, հաւանեցուցին զմեհեանս շինել եւ պատկերս կանգնել եւ երկիր պագանել, որ ոչ իսկ են» եւ այլն: Այս եւ այսպիսի բանք շատ օտարոտի լսուեցան Տրդատայ՝ այն ատեն, ինչպէս ամենք գիտեն ի պատմութենէ, այլ յետ տասներեք տարւոյ ուրիշ կերպ ազդեցին իրեն, որ «զգաստացեալ զօրօքն՝ փշրէին զոսկի պատկերն Անահտականաց դիցն, եւ ամենեւին զտեղին քանդեալ վատնէին, եւ զոսկին եւ զարծաթն աւար առեալ», ոչ միայն կռոցն, այլ եւ մեհենին նուիրաց, սեփականեցին եկեղեցւոյ՝ զայս դրուատելով Անանիա Վ. «Օրհնեալ ես դու լուսանկար առագաստ, կ’ըսէ, որ շքեղաճոխ նազանօք զօրացար ի վերայ պատկերացն դրօշելոց, եւ հարեալ, խորտակեցեր զսնոտի պաճուճանս դիւանուէր եւ քաջապերճ պանծանաց Անահիտն տիկնոջ [8] »: 

Ինչպէս ի վերն յիշեցինք, Փոքր Հայոց սահմանակից Պոնտոսի՝ Զիլէ եւ Կոմանա քաղաքաց մէջ այլ կային մեծաժողով ուխտատեղիք եւ մեհեանք Անահտայ (Ստրաբ. ԺԲ, Գ, 36-7). ըստ Պրոկոպիոսի՝ Ովրեստէս շինեց նախ Կոմանայի մեհեանը, յետոյ փոխադրեց յԵրէզ, բայց Հայք բազմութեամբ կու գային եւ ի Կոմանա, այլ եւ ի Զիլէ, ուր յաղթուեցան եւ ջարդուեցան Սակք, եւ յաղթողքն հողաբլուր մի ձեւացնելով՝ վրան կանգնեցրին մեհեան եւ բագինս Անահտայ, Օմանայ եւ Անդատայ, եւ Սակեան տօները հաստատելով՝ մեծ հանդիսիւ կատարէին զայն բնակիչք տեղւոյն. Պոմպէոս այլ ընդարձակեց զտեղին եւ քաղաքացուց զԶիլէ, որ եւ յետոյ քրմաց սրբազան եւ ազատ քաղաք մի համարեցաւ, քրմապետն այլ իբրեւ թագաւոր: Ասկէ վար չէր մնար եւ Կոմանա (Կիւմենէ) մօտ յԵւդոկիա (Թօքադ), այլ զեղխութեամբ այլ աւելի, մինչեւ Կորնթոսի Աստղկան նմանցնէին զայն: Նոյնպէս եւ միւս Կոմանա Կապադովկիոյ՝ Ջահանայ կողմերում, որոյ չաստուածն Մա կամ Ենիոս կոչուէր, եւ 6000 պաշտօնեայ ունէր՝ ընդ այր եւ ընդ կին, քրմապետին իշխանութեան տակ, որ ընդարձակ երկիրներ ունէր մեհենին շուրջակայ, եւ թագաւորին երկրորդ կամ փոխանորդ համարուէր, քուրմքն այլ՝ իբր արքայազունք:

Այս տեղւոյ Անահիտն էր Տաւրիական կոչուածն, ուր Եփիգենի՝ հաստատողն՝ իր սգոյ մազերը նուիրեց. անոր համար Կոմանա ըսուեցան, որ յունարէն նշանակէ գիսակ, գլխոյ մազեր (χομιον, յորմէ եւ Կոմիտաս, վարսաւոր, Comète գիսաւոր): Զասոնք աչօք տեսաւ Ամասիացի մեծ աշխարհագիրն Ստրաբոն, եւ ստորագրէ հաւատարմութեամբ, բայց մեհենից հիմնարկողն ո՞վ կրնայ հաւաստել, թէ կէս առասպելեալ Ագամեմնոնի դուստրն ըլլայ: Նոր ատեններս հին կրօնից վրայօք գրողն Մորի (Գ, 183), իբր անտարակոյս համարի, որ Հայք մտուցին Անահտայ պաշտօնը ոչ միայն ի Կապադովկիա, այլ եւ ի Լիւդիա: 

Այսքան իրենց բնիկ սամաններէն հեռու զԱնահիտ փայլեցընող Հայք, անկարելի է, որ իրենց կեդրոնին մէջ այլ նոյնպէս եւ գուցէ աւելի չփայլեցընէին. եւ ինձ շատ հաւանական երեւի, որ Աշտիշատայ երկրորդ մեհեանն Ոսկէմօր Ոսկէծին դից, որոյ եւ բագինն Ոսկէհատ. ըլլայ Անահտայ. թէ եւ հին վարդապետ մի (Սիմէոն)՝ կարծէ Դեմետրի եւ Գիսանեայ. կուռքն եւ բագինն, թէ ոսկեղէն ձոյլ չէին, գոնէ ոսկէպատ էին. Ագաթանգեզի յոյն բնագիրն՝ χρυσοκόκκος ըսելով՝ կ’իմացընէ, որ Ոսկեհատն՝ ոսկեղէն հատիկներ են, զորս թուի, թէ ինքն դիցուհին թափէր կամ որպէս երբեմն ի հարսնութեան Սաթինկան՝ «տեղ ոսկի տեղայր» (Խոր. Բ. Ծ. ): Այս Հայոց Ոսկէմօր նման՝ Բուլղարք այլ իրենց լուսաւորաց ծնողը՝ Ոսկէմայր անուանէին (Զլոթնա–մայիքա): Այս բագինը եւ վրայինն այլ՝ կործանեց Ս. Լուսաւորիչն ի դառնալն ի Կեսարիոյ, եւ հոն կանգնեց առաջին եկեղեցին, տօնի օր սահմանելով Սահմի ամսոյ եօթներորդն (հոկտեմբեր 15): 

Անահտայ Մեհենից տեղեր, կուռքն եւ նիւթն բաւական յայտնի են, իսկ իր ձեւն եւ նշանքն ոչ նոյնպէս, այլ որովհետեւ Յունաց Արտեմիսեայ պատշաճի՝ այնոր այլ նման կարծուի: Հիմկու հնագէտք՝ արեւելեան գլանաձեւ քարանց կամ ականց վրայ տեսնելով դիցուհի մի` երկու կապարճ ուսոց վրայ, սուր եւ մանկան ի ձեռքին, համարեցան Անահիտ, վասն զի եւ Եգիպտացւոց Նիյիթն աղեղնաւոր եւ նետաւոր կերպարանուած է. յայտնի է Յունաց աղեղնաւոր կամ որսորդ Արտեմիսն, որոյ համար եւ Եղջերուահար կոչուէր, իսկ Պարսից քանդակներուն վրայ կ’երեւի գունտ եւ մահիկ ի գլուխն, ի ձեռքն այլ ծաղիկ: Պարսկադեն գիրք այլ ստորագրեն զԱնահիտ լանջագեղ, ոսկեպաճոյճ, ոսկեղէն վերարկուաւ, քայռամանեկաւ, գօտւով, ոսկէթիթեղն բոլորաձեւ գլխանոցաւ, իսկ պատմուճանն՝ 30 քառածին ջըրշանց մորթովք ձեւացած: Այս ետքի աւանդութեան պատճառ՝ կ’ըսեն, որ ջրշունն կամ կուղբ՝ չորս ձագ բերէ կամ չորս ամիս յղենայ ( Չադուրէ – ծիծանդամ ). եւ դարձեալ, Նահիտ՝ ջրոց դիցուհի կամ ոգի էր, կուղբն այլ ի ջուրս բնակի, եւ ջրասոյզ դիւաց թշնամի է: Ոմանք այլ այս կենդանւոյն մորթոյ փայլունութեան համար Անահտայ վայելուչ զգեստ յարմարած համարին: — Անահտայ՝ ուրիշ աշխարհաց մէջ մեծ պաշտօնն այլ յիշել՝ աւելորդ է մեզ, բայց չեմք կըրնար զանց ընել Ս. Գրոց նշանաւոր յիշատակն՝ ի վկայութիւն Եփեսոսի աշխարհահռչակ տաճարին, որոյ մանր մեհեաններ շինող արծաթագործ մի, վախնալով որ Պօղոս Առաքելոյ քարոզութեամբ՝ իր արուեստն խափանի, գրգռեց ժողովուրդն անոր դէմ, եւ բոլոր քաղաքն  յոտք ելաւ, հազիւ կըրցաւ քաղաքապետաց մէկն հանդարտեցընել զանոնք՝ ըսելով. «Ո՞վ է ի մարդկանէ, որ ոչ գիտէ զԵփեսացւոց քաղաքն՝ մեհենազարդ՝ մեծին Արտեմեայ դիցն, զոր արծաթագործն այլ կ’ըսէր, թէ ամենայն Ասիա եւ տիեզերք պաշտեն»: Այս ձայներս կըրնան արձագանգ ըլլալ Հայոց Անահտայ ջերմեռանդն պաշտամանց: 

ՆԱՆԷ. — Այս անուամբ Յոյնք կ’առասպելեն յաւերժահարս մի, դուստր Սանգարիս գետոյ, եւ ոգի կամ զօրութիւն ծննդաբերութեան, Սկանտինաւեան ազգերն այլ ունէին դիցուհի մի՝ Նաննա ՝ կին Բալտերայ, որդւոյ Ոդինոսի, որ իրենց Ապոլոնն համարուէր. եւ ըստ այսմ՝ մերձաւոր յունական Աթենասայ, որ Արամազդայ ուղեղէն ծնած կոյս էր, իմաստութեան եւ գիտութեանց եւ արիութեան 

ազդող, յառաջ երբեմն այլ՝ ջրոց եւ շոգեաց չաստուած համարեալ: Հայք այլ Արամազդայ դուստր համարէին զՆանէ, եւ Աթենասայ փոխանակ, վասն զի այսոր ճարտարարուեստ անդրին, զոր Արտաշէս բերաւ եւ Տիգրան դրաւ ի Թիլն աւան, Ագաթանգելոս՝ Նանէական կ’անուանէ. Գր. Լուսաւորիչ յառաջ քան զերթալն ի Կեսարիա՝ կործանեց զսա, իրեն մերձաւոր Անահիտ քրոջ հետ, եւ զտեղին՝ գանձերովը սեփականեց կանգնելի եկեղեցւոյ: — Նանէ կամ Նանա ծանօթ էր ուրիշ Ասիացւոց այլ, իբրեւ մայր չաստուածոց, nրոց լեզուաւ մայր կամ մամ նշանակէ անունն այլ (Նանա, Նինէ): — Թիլ աւանէն զատ տեղ չի յիշուիր ի Հայս մեհեան Նանէի: Երէզի Անահտէն տարբեր ըլլալն անտարակոյս է, բայց օտարք շփոթեն զսա՝ երբեմն Արտեմեայ, երբեմն Կիւբելէի հետ, մանաւանդ ուր Ս. Գրոց մէջ յիշուին չաստուածք, ինչպէս (Ա. Մակաբ. Զ. 1) յիշուի Ելիմայիսայ կամ ըստ մեզ Լիմնեայ մեհեանն, որ էր «մեծագանձ յոյժ, եւ կուռք ոսկեղէնք ձուլածոյք մեծամեծք ի նմա». եւ յիրաւի, ասոնց գլխաւորն էր Անահիտ, իսկ Բ Մակաբ. (Ա, 13. Թ, 12) յիշածն ի Պարսս՝ ըստ մեր թարգմանութեան, է Նանէ, որոյ գանձերը կողոպտել կ’ուզէր Անտիոքոս, բայց իր «անհամար զօրքն անկան կործանեցան շուրջ զՆանեայ տաճարաւն», ի մայրաքաղաքին Պարսից, որ էր Պասարգատ: Ասոնց Նանէն, ըստ վկայութեան Պլուտարքոսի, յաղթութեան չաստուած էր, եւ իր տաճարին մէջ պսակուէին թագաւորք. եւ ըստ այսմ եւս զուգուի Աթենաս–Պալլասայ Յունաց:

ԱՍՏՂԻԿ. — Երրորդ դիցուհի Հայոց, մեծարեալ քան զերկրորդն (Նանէ), եւ թերեւս քան զամենքն սիրելի, ինչպէս եւ քան զամենքն աւելի ազգային, վասն զի թէ եւ ոմանք զսա այլ Արամազդայ դուստր կ’ըսեն, բայց շփոթելով ընդ Անահտայ, ազգային աւանդութիւնն համարի զԱստղիկ՝ սեփական հայ անուամբ եւ աննման օտարաց՝ դուստր Նոյի, ջրհեղեղէն վերջը ծնուած, ինչպէս իր եղբայրն այլ Մանիտոն, որոց հայրն ի՞նչ անուամբ կոչուէր յառասպելս Հայոց՝ յայտնի չէ. եւ եթէ նոյնպէս անյայտ կամ ընդունելի չէ Նոյի դուստր ըլլալն, հաւանական է հին նահապետի մի դուստր ըլլալ, իրական անձն եւ ոչ մտացածին: Բերոսոսեան Սիբիլլայն (Խորեն. Ա., Զ. ) գրէ զԱստղիկ դուստր դստեր Քսիսութրոսի, որ է Նոյ, եւ հաշտարար նկարագրէ իր եղբարց՝ Տիտանայ եւ Յապետի կռուոյ ատեն ընդ Զրուանայ, եւ ասոր զաւակներէն քանի մի ապրեցնելով տանիլ ձգելն յՈլիւմպոս լեռ, որ եւ ասոր համար Դիցընկէց կոչում: Բայց Հայք աւելի դաշտ ցուցընեն զեղբարքն եւ զքոյրն, որ անոնց հաւասար ժառանգեց երկիր մի ի հարաւակողմն, ըստ ոմանց՝ Երջանիկն Արաբիա: Սակայն այդքան հեռու երթալու չեն թողած իրենց Աստղիկը, այլ պահած են Տարօնոյ կողմերում, ուր առաջ բնակէին եղբարքն այլ. հօն է Աստղնաբերդն կամ Աստղկան բերդն, համառօտելով Ասղնբերդ կոչուած, զոր նոյն ինքն Աստղիկ շինել տուած է, կ’ըսեն, իր Զրուան եղբօր ապահովութեան համար, յետոյ իր պատմական ժամանակս՝ Մոկաց բերդ կոչուեցաւ. եւ է յարեւելեան կողմն Մշոյ, յարեւմտեան կողմն այլ կայ ուրիշ Աստղբերդ մի Հաշտենից գաւառին մօտ. անշուշտ Անահտայ պէս եւ սա այլեւայլ աթոռներ ունէր լերանց վրայ: — Յիշուեցաւ իր կուռքն կամ պատկերն է Պաշատոյ լերին, Արամազդայ կռոց քով, որոյ հետ եւ կու տօնուէր յամանորն Նաւասարդի: Արտաշէս Բ Վանայ կողմերում իրեն զբօսարաններ շինելով՝ Արտամետի քովերը կանգնեց Աստղկան տաճար, որոյ շատ պաշտօնասէր կ’երեւին՝ ինք այլ, իր ընտանիքն այլ, եւ իր Սաթենիկ տիկնոջ համար կ’ըսուի, թէ յետ լսելու իր ազգակից Սուքիասանց քրիստոնէական քարոզութիւնը, չկարցաւ բաժնուիլ Աստղկայ պաշտամանէն: 

Գլխաւոր մեհեան դիցուհւոյս էր ի յԱշտիշատ, մի երից, որք մէկ անուամբ Վահեվահեան կոչուէին, եւ որոց մին այլ էր նախայիշեալ Ոսկէծին Ոսկէմօրն Անահտայ, իսկ Աստղկանն կոչուէր յատուկ Սենեակ Վահագնի, որոյ նուիրուած էր երրորդն: Այս երկուքին պատկերքն այլ Յունաստանէն բերուած ըլլալով՝ անոնց Հերակլէսն համարեցաւ Վահագն ի Հայոց. Ափրոդիտեայ անդրին այլ՝ Աստղիկ, զասոնք` Տիգրան՝ իբր իրարու սիրելիս քովէ քով կանգնել տուաւ (Խոր. Բ. ԺԴ. ). եւ այնուհետեւ այս երկու դիցուհեաց գաղափարն միանալով՝ Աստղիկ համարեցաւ հեշտութեանց գարշելի չաստուածն, զոր իր սիրականին եւ Անահտայ հետ՝ փճացուց անհետ ըրաւ Ս. Գրիգոր, եւ անոնց տեղ կանգնեց Աշխարհամատրան տաճարը: Ագաթանգելոսի խօսքն այսպէս բնաջինջ եւ իբր աներեւոյթ եղած ցուցընէ այս մեհեանը. որպէս գուշակուի, այն տեղ կատարուած անառակ պաշտամունքն եւ հանդէսները մոռցընել տալու համար, ինչպէս Վարդան Վ-ի ներբողի Լուսաւորչի՝ երգիծաբանելով կ’ըսէ. «Աստղիկ զբոզութիւնն առեալ փախչէր առ նմանիս իւր»: Լամբրունեցին այլ ի մեկնութեան (ԿԷ)  Սաղմոսի՝ «Որպէս պակասի ծուխ» եւ այլն, այսպէս Քրիստոսի հրոյ զօրութեամբ ջնջուած համարի. «զի թէ ոչ էր պակասեալ, զբազում ամաց մեհեանն շինեալ Վահեւանեան Դիցն, եւ դիւօքն ի մարդկային հնարից պարսպեալ, Ս. Գրիգոր՝ ո՞րպէս մի տեառնագրելովն՝ կործանեալ անհետ արար»: Ուրիշ տեղ այլ (Ձ, 14). «Ս. Գրիգոր՝ զի ձգեաց զձեռն ի Վահեւանեանն մեհեան, եւ իբրեւ զոչինչ՝ զամենայն զդեւսն ցրուեաց»:

Յառաջ քան յունական խայտառակ անդրեաց բերուիլն՝ Աստղկան գաղափարն աւելի պարկեշտ կ’երեւի, եւ ըստ անուանն՝  լուսաւոր եւ պայծառ էակ կամ իր մի, հաւանօրէն Արուսեակն, եւ նման իմն Լատինաց Venus-Urania կոչածին, յետոյ՝ ուրախութեան, փափկութեան, հեշտութեան յորդորիչ մի դարձաւ, որոց յայտարար են եւ իրեն նկարագիրն՝ Ոսկէծղի եւ Վարդամատն, որպիսի էին եւ Յունաց Արշալոյսն եւ Հերա, եւ Ափրոդիտեայ նուիրեալ վարդն, զոր եւ Հայք նուիրէին իրենց Աստղկան՝ Վարդավառ ըսելով եւ ընելով եւ մեծամեծ հանդէսներ կատարելով իրենց բարեկենդանին տարւոյն վերջը, Աւելեաց օրերուն, որ է սկիզբն օգոստոս ամսեան, երբ Հայոց բարձրաւանդակաց վրայ դեռ գարնանային զովութիւն գտուի: Վանական Վ. շփոթութեամբ իմն (ըստ գրուածոյն սխալ օրինակուելէն), այս տօնը Քրիստոսի Խաչելութեան յիշատակէն 40 օր առաջ էր կ’ըսէ, իսկ քրիստոնեայք 40 օր վերջը դրին յԱյլակերպութեան տօնին՝ խափանելով Աստղկան եւ Հեփեստոսի կամ Միհրայ պիղծ տօները եւ անոնց հետ մէկտեղ Արեգական եւ Լուսնի կրօնական յիշատակներն այլ: Ս. Գր. Լուսաւորիչ ինքն պատուիրեց, կ’ըսուի, այս հեթանոսական մեծապայծառ տօնը փոխանակել յամենապայծառ երեւումն Քրիստոսի ի Թաբոր լերին:

ՄԻՀՐ, ՄԻԹՐԱ. — Այս անունս պարսկական լսուի. վերջի մասն հայերէն հուր ը յիշեցընէ, ինչպէս ինքն այլ հրոյ եւ արեգական չաստուած համարուէր, նոյնպէս եւ ի Յունաց՝ Հեփեստոս կոչմամբ. եւ առաւել քան շատ չաստուածոց իր պաշտօնն տարածուած էր յարեւելս եւ յարեւմուտս: Այս ետքի (եւրոպական) մասին մէջ՝ ոչ միայն Յունաց եւ Լատինաց կողմերում, այլ եւ ի Գերմանիա գտուին Միհրական կոչուած քանդակք, եւ ինչուան Իսլանտացւոց գերագոյն չաստուածն՝ կոչուէր Մաէդր—աս: Յարեւելս՝ Միհրայ պաշտաման նշանք կան ի Փոքր Ասիոյ մինչեւ ի Հնդկաստան: Այս մեծ աշխարհիս մէջ Միդրա անուանէր Արեգակն, կամ մին 12 արեգակնազանց, որ Ատիդիյաս կոչուէին: Մեր Ե. դարու մատենագրաց՝ Եզնըկայ, Եղիշէի, Խորենացւոյ ընթերցողք յիշեն ասոնց գրածները եւ Պարսից Միհրայ ինչ ըլլալուն բացատրութիւնը, անոնցմէ առաջ Ս. Հարք այլ յիշեն, մանաւանդ Գր. Աստուածաբան, որոյ ճառից մեկնիչն Նոննոս գրէ. «Միթրոս կարծի ի Պարսիցն՝ Արեգակն գոլ, եւ զոհս առնէին նմա եւ կատարէին. արդ ոչ կարէ ոք ձօնել նմա, եթէ ոչ յառաջագոյն ընդ աշտիճանսն տանջանաց անցանիցէ, եւ աշտիճանքն են թուով ութսուն»: Աշտիճաններն՝ յայտ է, թէ ինչպէս ուրիշ կրօնից եւ աղանդոց մէջ այլ կան, նոր ժամանակաց աշակերտութեան կամ նուիրապետութեան կարգաց զուգուին, մի քան զմի բարձրագոյն՝ ըստ կրթութեան եւ գիտութեան հետեւողացն: Նոյն հեղինակ ուրիշ տեղ այլ կ’ըսէ. «ԶՄիթրոսէ այլեւայլ տան կարծիս, քանզի Արեգակն զնա գոլ ասէին, եւ ոմանք վերատեսուչ Հրոյ, եւ այլ յատուկ ինչ գոլ զօրութիւն. լինէին եւ Միթրոսի տելեդք ոմանք (պաշտօնասէրք), եւ մանաւանդ առ ի Քաղդէացւոցն, քանզի որք սովաւ կատարեալ կամէին լինել` տանջանաց կարօտանային՝ ըստ աստիճանաց ի վեր ելեալք, ի թեթեւագունիցն տանջանացն սկսեալ՝ ի դժնդակագոյնսն կատարէին, յառաջագոյն՝ սովով ճնշել զանձինս՝ իբրեւ աւուրս 50, եւ յայնմ ժուժկալք՝ ի քերանս արկանէին աւուրս երկու, ապա ի ձեան կացուցանէին աւուրս 20, յետոյ ի հուր անցուցանէին… եւ զչարմբերն, որ կատարեալն եղեւ, հատուցեալն այնուհետեւ ի կատարելագոյն տելետն» (կարգէին): — Վերոյիշեալ Միհրական քանդակք (Mithriaque) կերպարանեն զՄիհր՝ երիտասարդ հայագդակ կամ փռիւգագդակ` ցուլի մի վրայ հեծած կամ ծնկով կռթընած, զոր կ’ուզէ փողոտել, քարայրի մի մէջ. օձք, կարիճք, մրջիւնք՝ ցըլոյ ներքին անդամոց վրայ փակչին. քովը կայ շուն մի, վերը՝ Քաջ մի՝ երկու ջահ ի ձեռին. մէկն՝ վերամբարձ, միւսն՝ դէպ ի վայր. այս ամենքն այլ յայտնեն տարւոյ եղանակներն՝ արեւու շրջանով, գիշերն ու ցորեկը:

Զրադաշտական կրօնից մէջ՝ Միհր՝ Որմըզդի ծնունդ էր՝ ոչ չաստուած, այլ Ազատ մի եւ գլխաւորն՝ Ազատաց, միջնորդ Որմըզդի եւ Ահրմէնի, բայց յետոյ ոչ միայն չաստուած մի համարեցաւ, այլ գրեթէ եւ բոլոր աստուածութիւն, բայց այլանդակ կերպով աստուածացեալ, ինչպէս ծաղրելով կ’ըսէին Հարք մեր ի պատասխանելն առ Միհրներսեհ վզրուկ Պարսից. «Եւ ոմն քաջ ի ձերոց իմաստնոցն ասաց, եթէ Միհրն աստուած մայրածին է ի մարդկանէ եւ թագաւոր աստուածազաւակ է եւ համհարզ քաջ եօթներորդաց» եւ այլն: Աւելորդ համարիմ այս առասպելաց առասպելները քննել, վասն զի ասոնք հին Պարսից եւ Հայոց հաւատքն չէին, այլ՝ Սասանեանց, իսկ հիներն, ինչպէս վերն ըսինք, արեգական, կրակի, եղանակաց տեսուչ ոգի մի համարէին զՄիհր, որոյ նուիրեալ էր մարտ ամիսն, նա եւ ամսոց ԺԶ. օրն եւ ուրիշ բանի մի տօնական օրեր:

Ինչպէս նախայիշեալ չաստուածոց հաւատքն եւ կերպարանքն այլայլեցան կամ խառնուեցան ընդ յունականաց, երբ ասոնց կուռքերն բերուեցան ի Հայս, Հեփեստոսն այլ զուգեցաւ ընդ Միհրայ եւ ընդ Վուլկանի Լատինաց, եւ եղաւ որդի Արամազդայ. գուցէ «ոչ բնութեամբ՝ այլ կոչմամբ», ինչպէս Նոննոս կ’ըսէ Միհրայ տելետաց համար: Այս արեգակնային հրային չաստուածոյ կուռքն կանգնեցաւ ի Բագառիճ՝ ի Դերջան գաւառի սահմանակցի Եկեղեաց եւ Դարանաղեաց, ուր՝ գիւղին անունէն գուշակուի, թէ ուրիշ կռոց բագիններ այլ կային. եւ Ս. Գրիգոր «Գայր հասանէր ի Մրհական մեհեանն անուանեալ որդւոյն Արամազդայ, եւ.. ի հիմանց բրեալ խլէին, եւ զգանձս մթերեալս աւար հարկանէին, եւ աղքատաց բաշխէին, եւ զտեղիսն նուիրէին եկեղեցւոյ»: Այս մեհենին տեղն հիմայ կարծուի, թէ ըլլայ նոյն անունը պահող գիւղին մէջ բարձրացած քարաբլրոյն արեւելակողմը, ուր երեք փոքր քարանձաւք փորուած են, դուրսն այլ գաւիթ. ի գագաթն բլրոյն կ’երեւան հիմանց նշանք, ուր որ բուն բագինն եղած համարուի: — Միհրայ տօնին ժամանակն չի յիշուիր ի մերայոց, բաց թուի յԱրեգ ամսեան, որ պատշաճի Պարսից Միհր ամսոյ. յարեւմուտս, գոնէ յԻտալիա, ի 25 դեկտեմբերի կատարուէր, որոյ փոխան ուղղահաւատք՝ Քրիստոսի ծննդեան նուիրեցին այն օրը, որոյ եւ մարդեղութեան օրն՝ հանդիպի գարնանամտի օրերուն: — Միհրայ պաշտօնասիրութեան մէկ նշանակն, մնացեալ եւ յետ անոր հաւատոց, է նոյն անուամբ բարդեալ յատուկ անձանց անուններն ի Հայս, ի Վիրս եւ ի Պարսս. որպէս, Միհրան, Միհր–Ներսեհ, Միհրանշապուհ, Միհր–Արտաշէս, Միհրազատ, Միհրիշատ, Միհրհորիկ եւ այլն:

ՏԻՐ. — Սա՝ թէպէտ նախայիշեալ չաստուածոց պէս յաճախ յիշուած չէ, բայց եւ ոչ աննշան, թէ առ արեւելեայս եւ թէ առ հիւսիսայինս, թէ եւ այլեւայլ կերպով ճանչցուած ըլլայ: Յունաց՝ Հերմէս եւ Ապոլոն դից պատշաճի. Կելտաց եւ Սկանդինաւեանց՝ Տիր կամ (Tyr) Տիւր ՝ պատերազմի ոգի է, ինչպէս եւ Տի ՝ Ֆրիզոնաց, Զիոյ ՝ Սուետաց. մեր լեզուաւ այլ Տիր՝ ոյժ, պնդութիւն, քաջութիւն նշանակէ: Պարսք՝ Տիր կոչեն նետը, եւ ըստ աստեղաբաշխութեան՝ Փայլածու մոլորակը եւ Դաշդէր աստղը, եւ երկրիս արեւելեան կողմի պահապան ոգին. դարձեալ, պաշտպան ամսոց ԺԳ աւուր, որ հանդերձ տօներով՝ Տիրական կ’ըսուէր. եւ ամբողջ դեկտեմբեր ամսոյ, ինչպէս առ Հայս այլ՝ Դ ամիս տարւոյն Տրէ կամ Տրեայ կոչուի: Մեր դրացիքն՝ ամպոց եւ անձրեւաց հոգացող այլ ճանչնային զՏիր: Բաց յանուանէ ամսոյն՝ առ մեզ գտուի եւ Տրեայ գեօղ, Տիր–առիճ գիւղ, Տիրինկատար լեռն՝ զոր յիշեցինք՝ իբր Անահտայ նուիրեալ, եւ շատ յատուկ անուանք մարդկան, Տիրան, Տիրոց, Տրդատ, Տիրատուր եւ այլն: Այս ամեն յայտնէ, որ Տիր ունէր բաւական սերտ պաշտօն ի Հայս, եւ համարէր՝ գիտութեանց, դպրութեան, պերճախօսութեան ազդեցող կամ պաշտպան: Յունաստանէ բերուած Ապոլոնի պղնձաձոյլ ոսկէզօծ անդրին յԱրմաւիր կանգնած եւ յետոյ յԱրտաշատ, Ագաթանգելոս Տիր կամ Տիւր կոչէ, տեղն այլ քաղքէն դուրս՝ դրանը մօտ ճամբուն վրայ. եւ յատկութիւնն այլ՝ «Դիք դպրի գիտութեան քրմաց», մեհեանն այլ՝ «անուանեալ դիւան գրչի Որմզգի ուսման ճարտարութեան մեհեան»: Որչափ այլ այս բառերուս շարքն քիչ մի շփոթեն իմաստը, այլ բան էական են յայտնելու, որ գիտութեանց խնամակալ էր եւ Արամազդայ դպիր, որպէս Հերմէսն Յունաց եւ Մերկուռ Լատինաց, պատգամաւոր եւ դպիր էին Դիոսի, եւ Դիր–ֆէլէքն ﺪﻳﻯ ﻓﺎﻕ Պարսից՝ բաղդի եւ երկնագնտի ոստիկան եւ գիտնոց: — Գործոց Առաքելոց սրբազան գրոց մէջ այլ, ուր յիշուի Հերմէս (որուն նմանցուցին հեթանոսք զառաքեալն Պօղոս՝ ճարտարխօսութեանը համար), մեր ձեռագրաց ոմանց լուսանցքը գրուած է Տիր դիք, — Հերմէս ոչ միայն ճարտարախօս էր, այլ եւ հնարախօս կամ պատգամախօս, ամենուն պիտոյից յարմար բան ըսող, միով բանիւ Հարցուկ, եւ տարակոյսներ ու երազներ լուծող, որոյ համար եւ յունարէն կոչուէր ’Ονειρόπομος կամ Ιγήτωρ ονείρων, զոր բացատրէ Ագաթանգելոս Տրի hամար ըսելով. « Երազացոյց երազ–ընդհան պաշտօն Տիւր դից»: Այս բանիս համար մեհենատեղին այլ կոչուեցաւ Երազմոյն. եւ զի մայրաքաղքին դրան քով էր, ի հաւատալն Հայոց յԱստուած ճշմարիտ, նախ ի սա «արկեալ ձեռն՝ քակեալ այրեալ աւերեալ քանդեցին.. ուր եւ երեւեալ կերպարանօք դիւացն ի նմանութեան առն եւ ձիոյ բազմութեան եւ կազմութիւն գնդի եւ հետեւակազօր մկնդաւորք եւ սունաւորք, առաջի ընթացեալք ի կերպարանս մարդկան նմանութեան, նիզակօք եւ նշանօք ի զէն եւ ի զարդ վառեալք, մեծաւ գոչելով զաղաղակ հարեալք՝ փախստեայք յԱնահտական ի մեհեանն անկանէին, ուստի՝ ընդ հասեալսն մարտ եդեալ կռուէին, նետս անոյժս եւ քարավէժս թանձրաթափ ի վերուստ ի շինուածոցն ի խոնարհ զմարդկաւն ցնդէին. զոր փոքր սակաւ մի զարհուրեցուցեալ զնորահաւատս մարդկանն: Իսկ Ս. Գրիգոր իբրեւ տեսեալ զայն՝ նշան տէրունական առնէր, եւ դիմեալ ի դուռն մեհենին, եւ ամենայն շինուածք մեհենին ի հիմանց դղրդեալ տապալեցան... եւ ամենայն դեւքն ի փախուստ դարձեալ առաջի մարդկանն՝ երեւեցան զօձիս արկեալ եւ զճակատս հարեալ, եւ զճիկ բարձեալ՝ մեծաձայն գոչելով ասէին, թէ վա՜յ մեզ, զի յամենայն երկրէ փախստական արար զմեզ Յիսուս՝ որդին Մարիամու. արդ ի յո՞ դիմեալ փախիցուք. երթամք մեք ի բնակիչս լերինն Կաւկաս: Եւ զայս ասացեալ… սեւագունդ դիւացն՝ աներեւոյթք եղեալ չքոտեալք ի տեղւոյն՝ իբրեւ զծուխ պակասեցան» եւ այլն: Փոխանակ մարդակերպ դիւաց՝ դիւակերպ մարդիկ խաբեբայ քուրմեր ըսելու է փախչողներն, որոց դիզած գանձերն՝ աղքատաց եւ եկեղեցւոյ տրուեցան. Երազացոյցն այլ երազի պէս ցնդեցաւ:

Նշանաւոր է մեր եւ Պարսից մէջ Տրի գիտութեան դիք համարուելուն նման՝ Սաքսոնաց այլ Տրի կամ Տրայ անուանելն զմոգս. արդեօք կելտաց Դրուիդ Druide [9], Սկանտինաւեանց Derot այլ, որ քահանայ եւ գիտուն նշանակեն, չե՞ն ծագեալ ի Տրեայ: 

ՎԱՀԱԳՆ. — Ինչուան հիմայ մեր յիշած Հայոց պաշտելի չաստուածոց մէջ միայն Աստղիկն էր զուտ հայկական անուամբ կոչուած, եւ հայ դիցաբանութեան ծնունդ. այսպէս համարելի է եւ Վահագն, թէ եւ ինքն այլ ունենայ Աստղկան եւ ուրիշներու պէս՝ իրեն օտար զուգակից կամ փոխանակ, ինչպէս Հերակլէս մի, եւ թէպէտ պատմութիւնն իբրեւ իրական անձ մի երեւցընէ մեզ զնա եւ դիւցազանց մէջ դասելի, սակայն պաշտօնն եւ մեհեանք հաւասարած են չաստուածոց, եւ Հայոց եօթն գլխաւոր դից եւ մեհենաց մին գրուած:

Վահագն՝ ըստ պատմութեան, որդի կամ մանաւանդ թոռն է Երուանդեան Տիգրանայ Հայկազնոյ, անոր հետ պատերազմած եւ յաղթած Մարաց հռչակաւոր Աժդահակ թագաւորին, որոյ անունը հայերէն թարգմանելով Վիպասանք Հայոց, զնա՝ վիշապ, իրենները՝ Վիշապազունք կոչէին, ըստ Խորենացւոյ, եւ «ընդ Վիշապաց ասէին յ Երգ ն՝ կռուել նմա եւ յաղթել. եւ կարի իմն նմանագոյնս զՀերակլեայ նահատակութեանցն՝ նմա երգէին»: Մարաց եւ Պարսից մեծ հակառակութիւնն եւ կռիւն յայտ է եւ յօտար պատմչաց, թէ եւ ոմանք բարեկամ եւ ոչ թշնամի համարին զասոնք, բայց պատմահայրն Յունաց (Երոդոտ) եւ մեր պատմահայրս (Մ. Խորեն. ) զՀայս եւ զՊարսս դաշնակիցս եւ թշնամիս Մարաց ցուցընեն, եւ ինչպէս Պարսք իրենց Կիւրոսը Աժդահակայ հակառակորդ եւ յաղթող հռչակեն, այսպէս եւ Հայք իրենց սիրելի Տիգրանը, որոյ վրայ երգուած յիշատակաց մաս մի աւանդէ Խորենացի (Ա. ԻԵ–Լ. ) ըստ հին վիպասանութեան Հայոց, որոյ մէջ խառնուած կամ յաւելուած էին եւ Վահագնի քաջութիւնք, եւ անկէ դուրս այլ պէսպէս աւանդութիւնք: Այսպէս է եւ Անանիա Շիրակացւոյ յիշածն յԷ դարու. «Ի խիստ ձմերանի՝ Վահագն նախնի Հայոց՝ գողացաւ զյարդ Բարշամայ Ասորեստանեայց նախնոյն, զոր եւ մենք սովորեցաք բնախօսութեամբ՝ Յարդգողի հետ անուանել [10] »: Այս յիշատակս շատ աւելի հին ցուցընէ զՎահագն, քան զՏիգրան, եւ իբր Արամայ ժամանակակից: Հնդիկք այլ նման իմն աւանդութիւն ունին. Պոնիս կամ Վալա անուամբ Ասորի մի կու գողանայ չաստուածոց նախիրը եւ կու փակէ քարայրի մի մէջ. Ինդրոս չաստուած օգնութեամբ Մրրկաց (Մարուտ) եւ առաջնորդութեամբ Սարամայ եղնիկին՝ կու բանայ քարայրը եւ կ’արձըկէ անասունները: 

Վահագնի՝ հնդկային առասպելաց հետ ուրիշ նմանութիւնները յիշեցինք արեգական պաշտաման մէջ, եւ նոյն իսկ անունն այլ Վահու-Ակնի. մեր հին գրուածի մի մէջ Վահանգն կոչուի մեր դիւցազն. եւ մէկ հին վարդապետի վկայութիւնն, թէ. «Ոմանք զարեգակն պաշտեցին եւ Վահագն կոչեցին». եւ այսոր յարմարի վիպասանից երգածն՝ Երկնէր երկին, եւ Կարմրիկ եղեգնիկն, որոյ նման դարձեալ ուրիշ ազգաց, ինչուան Չինաց, աւանդութեանց մէջ այլ գտուին՝ եղեգէ, լոտոսէ կամ ուրիշ բոյսէ մի ընծայուած չաստուածներ: Շատ դարեր վերջը Վաղարշակայ ատեն Հնդկաց քուրմերու գալն ի Հայս նոր չաստուածներով, փաստ մ’այլ կ’աւելցընեն Վահագնի հնդկային յարընչութեան, որուն մեհեանքն այլ նոյն Հնդիկ անուամբ Վահեվահեան կոչուէին, պաշտօնեայքն՝ Վահեւունիք (Βαβηίος ըստ յոյն Ագաթանգելոսի):

Մեր աշխարհակալ Արշակունիք, որ աւելի չաստուածակալք կոչուելի են, ի Յունաստանէ բերած կռոց եւ Հայոց աւանդութիւններն այլայլելու համար, Վահագնին այլ նոյնպէս ընել տուին. այսոր սեփականեցաւ Հերակլի անդրին, հռչակաւոր Սկիւլասայ եւ Կրետացի Դիպինոսի [11] պղնձաձոյլ ոսկէզօծ ձեռագործն, զոր Վահեւունիք, իրենց Վիշապաքաղ Վահագն համարելով կամ յարմարելով, կանգնեցին ի Յաշտիշատ Տարօնոյ, Անահտայ եւ Աստղկան մեհենից քով՝ այսոր այլ նուիրելով երրորդ մի (Վահեվահեան կամ Վահեւվահեան ), «մեհեան մեծագանձ՝ լի ոսկւով եւ արծաթով, եւ բազում նուէրք մեծամեծ թագաւորաց ձօնեալ անդ, ութերորդ պաշտօն [12] հռչակեալ»: Շատ  դժարութեամբ կործանեց Լուսաւորիչն այս կուռքս, վասն զի Հնդկաց սերունդ քուրմք յամառեալ պաշտպանէին: Բայց եթէ Հնդիկք իրենց Ակնին համարելով պատուէին զսա, եւ թէ Վիրք նախ սկսան պաշտել բնական մեծութեամբ մարդոյ՝ արձան մի կանգնելով, ըստ Խորենացւոյ, եւ թէ հին Պարսք այլ ըստ գիտնականի միոյ՝ Վերեթրակնա? կոչելով ի զէնտ հին գիրս, սակայն Հայք իրենց սիրելագոյն եւ մեծագոյն դից մէկն ճանչնային զսա, ինչպէս յայտնէ եւ հրովարտակն Տրդատայ, յետ Արամազդայ եւ Անահտայ մաղթելով ազգին՝ «քաջութիւն հասցէ ձեզ ի Քաջն Վահագնէ», զոր հարկ է եւ Արիսի փոխան համարիլ, վասն զի ուրիշ պատերազմի չաստուած չի յիշուիր Հայոց: 

Տարօնէ դուրս՝ Վահագնի մեհեան մ’այլ յիշուի յԱհեւական գիւղ Տոսպայ, որ նոյն Վահեվահեան անունը լսեցընէ, ինչպէս եւ որոշակի կ’ըսէ Թովմ. Արծրունի. «Քանզի էր եւ տեղին այն յառաջագոյն տեղի մեհենից Վահեվահեանի»: Այս պատ միչս յիշէ եւ ի Փոքր Աղբակ գաւառի մեհեան մի Հերակլի, Բ Արտաշիսէ կանգնած, եւ համարելի է Վահագն: Հերակլի  դիք յիշուին եւ ի Սալահունիս Դերջան գաւառի, Տրդատայ օրերում, Ասկլեպեայ դից հետ, որոց մեծահանդէս տօնք կատարուէին այն տեղ, բայց այսոնք թերեւս բուն յունական դիք էին: 

Վահագնի բնիկ պաշտօնեայ քուրմք՝ իւր ցեղէն կամ ի Հնդկաց սերուած կարծուին, Վահունիք, Վահեւունիք կամ Վահնունիք կոչուած, որոց յանձնեց Վաղարշակ այդ պաշտօնը, եւ իրենց ցեղն այլ նախարարաց կարգին բարձրացուց, թէպէտ առ ժամանակ մի զրկուեցան պատուէն՝ հրամանաւ Տիգրանայ, որուն չհարցնելով՝ Հերակլի անդրին կանգներ էին ի յԱշտիշատ, եւ իրենց գեղն այլ գրաւեց նա յարքունիս: Իսկ Ս. Գրիգոր բագինները վերցընելով՝ առաջին եկեղեցւոյ տեղ ըրաւ, եւ քրմաց տեղ վերակացու դրաւ զU. Դանիէլ ծերունին, իբրեւ իր փոխանորդ, եւ փոխան Վահագնի տօնից՝ սահմանեց Յովհ. Կարապետի եւ Ս. Աթենոգինեայ եպիսկոպոսի տօն՝ Սահմի ամսոյ եօթին, որոց նշխարաց մասն դրաւ ի հիմն եկեղեցւոյն:

Յետ ջնջուելու Վահագնի պաշտաման՝ դեռ իր վրայ հին վիպասանից հիւսած  երգերն կու լսուէին ինչուան մեր Թարգմանչաց օրերում. եւ սոքա համարձակ Վահագն գրէին զՀերակլ, նա եւ Ս. Գրոց թարգմանութեան մէջ: Անմոռաց մնաց եւ Ծրի կաթին համաստեղութեան՝ Յարդգողի հետ կոչելն, որ կ’ըսուի առ մեզ եւ Հեծանոց, իբր թէ հեծանոց փայտիւն շալկած էր զյարդն. այս առասպելս օտար ազգաց եւ ինչուան Թուրքաց մէջ մտած ըլլալն յայտնի է. ասոնք այլ նոյնպէս կոչեն զհամաստեղութիւնն այն, Սաման եօլու: — Ժամանակի վերաբերեալ հաւատոց վրայ խօսելով՝ յիշեցինք որ ամսոց 27դ օրն նուիրեալ էր Վահագնի, կամ այն օրուան պահապանն էր Վահագն:

Վահագնի պատճառաւ թէ այս տեղ, թէ յառաջ՝ շատ անգամ յիշելով Հնդկային դիցաբանութեան այլ հայկականին հետ խառնուրդը, հարկ է որ յիշեմք հիմայ եւ ինչ որ իբր ստոյգ աւանդեն պատմիչք մեր այն կողմէ եկած զոյգ մի դից կամ դիւցազնացելոց համար, եւ հասարակօրէն Դեմետր եւ Գիսան է կոչուելոց, թէ եւ անուննին այլայլած է, եւ չեն յիշուած ոչ ի Խորենացւոյ եւ ոչ յԱգաթանգելոսէ, այլ ի յատուկ պատմչէ Տարօնոյ (Զենովբայ),  ուր որ պաշտուէին այս եկամուտ դիք. եւ ըստ պատմութեան կամ զրուցաց՝ եղբարք էին եւ ազնուազարմք ի Հնդիկս, որոց Դինաքսէ թագաւորը սպաննել կ’ուզէին, այլ երբ իրենց խորհուրդն յայտնուեցաւ, փախան եկան ի Հայս, մինչ Վաղարշակ նոր հաստատէր Հայ–Արշակունեաց թագաւորութիւնը: Սա ընդունեցաւ զանոնք եւ իրենց երկիրներ տուաւ Ապահունեաց եւ Տարօնոյ գաւառաց մէջ, ուր, բաց ուրիշներէ, շինեցին Օձ կամ Վիշապ քաղաքը կամ աւանը, եւ օձակերպ կուռք մի կանգնեցին, ուրիշ կուռքեր այլ յԱշտիշատ, եւ իրենց հայրենի ծիսով պաշտէին: Քանի մի տարի վերջ, Վաղարշակ, կամ Հնդկաց թագաւորին դրդմամբ, կամ ուրիշ պատճառաւ յանցաւոր գտնելով զանոնք, սպաննեց, բայց երկիրնին թողուց անոնց որդւոց: Ասոնք՝ Կուառս եւ Մեղտի ՝ որդիք Գիսանեայ, եւ Հոռեան կամ Հռեմ որդի Դեմետրի՝ մէկ-մէկ գեղ շինեցին եւ կոչեցին իրենց անուամբ, ինչպէս ինչուան, հիմայ այլ ստոյգ այսպէս կոչուին (բայց ինչ պատճառաւ կոչուիլն չէ ստոյգ), իսկ ի յիշատակ իրենց հօր՝ Աշտիշատի քով Քարքէ լեռան վրայ անոնց քարեղէն արձաններ կանգնեցին, Տարօնոյ եւ Պալունեաց գաւառաց միջոցում. դարձեալ՝ երկու պղնձէ անդրիներ այլ, Գիսանէի ՝ 30 կանգուն բարձր, Դեմետրին 15 կանգուն, եւ անոնց մեհեանները պահողաց եւ պանդըխտից համար՝ 12 գեղ նուիրեցին, իրենց որդիք եւ ցեղն այլ քուրմ եւ պաշտօնեայ դրին իրենց աստուածացուցեալ նախնեաց, որք եւ յորդւոց յորդի յաջորդաբար պահէին եւ պատուէին այդ տեղուանքը: Այս է պատմական աւանդութիւնն. պատմական կ’ըսեմ՝ գրաւոր եւ յանուն պատմչի ըլլալով, բայց շատ անհաւանական եւ անյարմար մասամբք, եթէ եւ ստոյգ հիմ մի կայ: Յետ 400 եւ աւելի տարիներու՝ ուրիշ Հայոց կռոց հետ զասոնք այլ կու գայ կործանելու Ս. Գրիգոր, բայց շատ դժարութեամբ եւ պատերազմելով, Տրդատայ զօրաց օգնութեամբ, ինչպէս մանրամասն պատմուի յանուն Զենոբայ՝ ժամանակակից Ասորւոյ, եւ անոնց փոխան կանգնի Մշոյ պարծանք Ս. Կարապետն, բայց յամառ կռապաշտ եւ հայրենապաշտ քրմորդիքն դժարաւ ընդունեցան զքրիստոնէութիւն, եւ երկար ատեն՝ գոնէ իրենց նախնեաց յիշատակ մի պահել ջանային, ինչպէս, Գիսանէի սերունդքն՝  անոր շատ գիսաւոր (մազոտ) ըլլալուն համար, չէին ուզեր իրենց մազերն այլ կտրել, եւ երբ ստիպուեցան կտրելու, մէկ-երկու փունջ թողուին երկայն, գոյներնին այլ սեւկակ՝ դեռ զիրենք կ’որոշէր ի բնիկ Հայոց: 

Այս աւանդութիւնները հետաքննելով՝ կու յայտնուին հնդկային հետք. Գիսանեայ անունն եւ իմաստն այլ զուգուի, վասն զի հնդկերէնն այլ գէս զնոյն հայերէնը նշանակէ. անոնց Քրիշնա չաստուածն այլ Գեսաւա անուանի, որ է ըսել գիսաւէտ, գիսաւոր: Գեսին անուամբ չար Քաջ մ’այլ կար ի Հնդիկս, որ երբեմն մարդակերպ, երբեմն ձիամարդ կամ ձիացուլ երեւնալով` շատ վնաս կ’ընէր, մինչեւ սպաննեց զնա չաստուածն Վիշնու: Հաւանօրէն այս չաստուածք էին պաշտուածքն ի Տարօն, քան թէ առ Վաղարշակ փախստեայ եկողքն. թերեւս եւ Վիշնու անունն այլ խառնուած է ի պաշտեցեալ վիշապս տեղւոյն: — Իսկ Դեմետրի անունն, զոր հիմայ Դրմետր գեղն պահէ, հաւանօրէն լսեցընէ Հնդկաց երրորդութեան Բրահմա, Վիշնու եւ Սեւա Տրիմուտրի չաստուածքը: Դեմետրի որդւոյն անունն այլ, որ Հռեմ գրուած կայ,  յիշեցընէ զ Հռամա կամ Ռամա չաստուածն, որ նոյն ինքն Վիշնու է եօթն անգամ մարմնացեալ:

Ասոնց հետ հարկ կ’ըլլայ անգամ մ’այլ յիշել քանի մ’անգամ արդէն յիշուած եւ Վահագնի լծորդ հնդկային Ակնին ՝ հրոյ չաստուածն, եւ արեւակերպ վիպասանեալն ի Հայոց (տես երես 86–7): Մեր ոչ շատ ծանօթ, այլ բաւական հին՝ Սիմէոն անուն վարդապետ մի, քրմաց եւ իրենց նիզակակցաց պատերազմը յիշելով Տրդատայ զօրաց հետ, այսպիսի մթնկեկ բան մի զրուցէ. «Ուստի եւ Գեղեցիկն Ագնիս ՝ կրկին, ասեն, զերիս աւուրս (ի) մարտ պատերազմին կացեալ». կարծեմ ըսել է, թէ քուրմերն կ’ըսէին, որ իրենց գեղեցիկ Ագնիսն երեք կամ վեց օր պատերազմեցաւ Հայոց զօրաց հետ. եւ թէ սա էր պաշտուածն ի Տարօն, քան Յունաց համանուն Աղնոս ’Αγνός կոչուած Արտեմիսն ողջախոհ, կամ սրբասէրն (άγνή) Իսիս: Միթէ եւ այն աղբերաբուղխ տեղին, որոյ համար կ’ըսէ պատմիչն (Զենոբ), թէ «Իննակնեան կոչեն տեղոյն Հնդիկք եւ Պարսիկք», Ակնի անունը չի բովանդակեր՝ այս կոչմամբ: — Հնդկաց դիցաբանութիւնն եւ լեզուն  մաղելով՝ գուցէ նոր լոյս ծագէ այս Տարօնոյ կողմերուն պաշտուած կռոց եւ Գիսանէի ու Դեմետրի վրայ: 

ԴԻՔ ՎԱՆԱՏՐԻ ԵՒ ԱՄԱՆՈՐԱՅ. — Այրարատայ ընդարձակ եւ գեղեցիկ Բագրեւանդ գաւառի եւ դաշտի մէջ էր Հայոց գլխաւոր դիցապաշտութեան կեդրոն մի, ըստ պատշաճին Բագաւան կոչուած, իբրեւ Դիոսպոլիս (աստուածաքաղաք) յունական, ուր, եթէ եւ մեծագոյն չաստուածոց բագինք կային, բայց յատուկն եւ յաճախեալ էր Վանատրի դից, որոյ անունն միշտ այսպէս սեռական հոլովով հանդիպի ի գիրս, ուստի կրնար կարծուիլ, թէ Տրի (Տիր դից) եւ Վանի բարդութիւն մի ըլլայ, բայց հասարակօրէն համարուած է Վանատուր, իբրեւ հիւրընկալ, հիւրասէր, օտարաց եւ պանդըխտոց ընդունող. միով բանիւ ըստ բանի Ս. Գրոց (Բ Մակ. Զ. 2. ) նման Յունաց «Հիւրասէր Որմզդական դիցն Վանատրի», այսինքն՝ Արամազդայ (Ξένιος՝ ըստ Յունաց, Hospitalis` Լատինաց). եւ զի իր տօնն կատարուէր ի տարեգլխի Հայոց ի Նաւասարդի, եւ երկրին ամեն կողմէն մեծ բազմութիւն  մարդկան հոն կ’երթար, հարկ էր շատ  իջեվաններ գտնել, եւ ըստ այսմ յարմարի չաստուածոյն այդ անուն, եւ թուի, թէ ուրիշ շատ կողմեր՝ դժուար եւ լեռնոտ ճամբաներու վրայ շինուած իջեվանքն այլ, նուիրեալ ըլլան այս դից, որք եւ ի յետին ժամանակս Փուտկայ կամ Փութկա կոչուին՝ կարաւանատուն եւ կրպակ նշանակելով. այլ ծագումն բառին անծանօթ է ինձ, եթէ չէ պարսկերէն Պիւթքէտէ, ﺑﺗﮑﺗﻪ, որ միանգամայն կռատուն եւ պանդոկ նշանակէ. եւ ոչ միայն ի կռապաշտութեան ժամանակս, այլ աւելի ի քրիստոնէութեան հաստատուած են այսպիսի շէնք, եւ հարիւրաւորք ի Մեծէն Ներսիսէ՝ ըստ պատմչաց իր վարուցն: —Նո՞յն եւ մի, թէ տարբե՞ր էին Ամանորայ դիք ն այլ, հաւաստի չէ. եւ ոչ անոնց կամ անոր կերպարանքն եւ նշանակք. Ագաթանգելոս՝ քանի մի տողերով յիշէ, բայց ոչ պարզաբան (ըստ հայ թարգմանութեան), «ի ժամանակի Դիցն Ամանորայ ՝ ամենաբեր նորոց պտղոց տօնից Հիւրընկալ դիցն Վանատրի, զոր յառաջագոյն իսկ ի նմին տեղւոջ պաշտէին՝ յուրախութեան Նաւասարդ աւուր », որ է առաջին օր տարւոյ, կաղանդն Հայոց, եւ յայտ է, որ այս տարին հաստատուն արեգական շրջանաւ էր, որպէս զի միշտ գարնան կամ մանաւանդ ամառուան եղանակին հանդիպի, երբ պտուղք այլ հասունացեալ կ’ըլլան. եւ ըստ այսմ կու վայլէր, որ այդ Ամանորաբեր չաստուածն՝ Լատինաց Պոմոնա (Pomona) դիցուհւոյն փոխանն ըլլայ, կամ իր փեսային՝ Վերտումնոսի (Vertumnus), որ էր պարտիազաց եւ պահիզաց պահապան, եւ կերպարանէր գեղեցիկ ծաղկապսակ երիտասարդ մի, պտուղներ եւ եղջիւր առատութեան ի ձեռին, նոյնպէս եւ Պոմոնա՝ գեղեցիկ յաւերժահարսն՝ որթով եւ ողկուզներով պսակեալ եւ նոյն առատութեան կամ ամենաբեր եղջիւրն ի ձեռին: Եթէ չեմք կրնար հաստատել, գոնէ կրնամք վայելուչ ըսել, որ Վանատուրն եւ Ամանորայ դիք այլ հարսն ու փեսայ ըլլան Հայոց այգեաց եւ պարտիզաց, եւ գուցէ միւս յունական կռոց հետ՝ ասոնց այլ պատկերքն գերուած բերուած այս տեղ: Յիշեալ յետին չաստուածքն՝ սիրելիք Լատինաց՝ յԵտրուսաց առնուած էին, իսկ Ետրուսք, անտարակոյս, յարեւելեայց, եւ որպիսի՞ արեւելեայց: — Հասարակ է, գրեթէ ամենայն ազգաց եւ ռամկաց մինչեւ հիմայ՝ ըստ եղանակի իրենց երկրին՝ այսպիսի ծաղկանց եւ պտղոց տօն եւ ուրախութիւն կատարել, եւ հիմայ այլ ի Հայս տեղ-տեղ տարւոյն վերջի օրը Ծաղկամուտ կոչեն, որ ըստ այժմու գործածուած տումարի՝ անյարմար է, եւ ոչ միայն յարմար Հայոց Նաւասարդին, այլ եւ հաստատող այն աւանդութեան:

Այս տարեգլխոյ եւ առաջին ամսոյ անունն, ինչպէս շատ անգամ բացատրուած է, ոմանք կարծէին, թէ Քաղդէից տօմարը նորոգող Նաբուսարդի մ’անուամբ ըլլայ (թողունք Նաւ բառէն տրուած մեկնութիւնը), բայց լեզուագէտք ստուգեն, կամ ըստ զանդիկ Պարսից Նաւա–Սէրհատա, որ ճիշդ Ամանոր, նոր տարի ըսել է, եւ կամ, մանաւանդ, ըստ Հնդկաց Նաւա–Սարատայ, Նոր ջրոց տօն: Գիտեն ազգայինք ինչ որ Վարդավառի տօնին արտաքին հանդէսք կատարուին ջրոց սրսկմամբ` առ մեզ, նոյնպէս եւ ի Պարսս՝ իրենց նոր տարւոյն. յայտ է եւս, զի Վարդավառն՝ այժմ տօն Այլակերպութեան Քրիստոսի, Նաւասարդ ամսոյ առջի օրերուն հանդիպի:

Սարատա անուամբ դիցուհի մ’այլ ունէին Հնդիկք` աղբերականց եւ գետոց առատութեան պահապան, միանգամայն եւ առատ ճարտասանութեան, զոր սովորութիւն է յորդահոս ջրոց եւ գետոց նմանցնել: Ըստ ոմանց՝ նոյն է եւ Սարասուադի դիցուհի նոցա, քոյր եւ կին Բրահմայ՝ իմաստութեան մայր որպէս Անահիտն Հայոց: — Նաւասարդի տօները աւելի հանդիuացուցին Բ Արտաշիսի որդիքն, թէ եւ անդրանիկն Արտաւազդ՝ յետոյ հակառակեցաւ, ըստ առասպելաց, երբ ի վերջ տարւոյն կ’ուզէր ելնել աւերել զաշխարհ. իր եղբարց մէկն՝ Մաժան՝ քրմապետ էր այս տեղի մեհենից, եւ նախանձով սպանուեցաւ, որոյ յիշատակին միւս եղբայրն՝ Տիգրան Բ, անոր գերեզմանին վրայ բագին կանգնեց, ուր շատ եւ առատ կենդանեաց զոհեր կատարել կու տար, եւ բաժնել եկող-գացողի, պատուիրելով այլ, որ ճամբորդ հիւրերու հանգչելու տեղ տան գիշերը. «ընդունիցին հիւրք երեկօթիւք». եւ այս հաստատէ Վանատրի վրայ ըսուածն: Տիգրանայ որդին այլ՝ «Վաղարշ՝ տօն աշխարհախումբ կարգեաց ի սկզբան ամի նորոյ՝ ի մուտն Նաւասարդի». (Խոր. Բ. ԿԶ): — Այս ամենայն հեթանոսական տօնից տեղ` Ս. Լուսաւորիչն կարգեց Ս.  Կարապետի եւ Աթենագինեայ յիշատակը. «տօն մեծ հռչակել... յայնմ աւուր խմբեսցին ի նմին աւանի», ի Բագաւան: — Ամանորաբեր Պտղոց հանդիսէն անբաժան էր Ծաղկանցն, որոյ թագաւորն կամ թագուհին Վարդ՝ կերպով մի բոլորովին գրաւեց զայն՝ Վարդավառ անուանել տալով, որ եւ ինչպես շատ հեղ ըսուած է, սեփականեցաւ ի քրիստոնէութեան ազգիս՝ Քրիստոսի լուսապայծառ երեւմանն, եւ քան զայլ ազգս մեծահանդէս տօնէր, անջինջ թողլով եւ հին Հայոց հանդիսից անմեղ մասը, ջրոյ խաղերն եւ աղաւնեաց թռոյցքն՝ հնագոյն յիշատակաւ Ջրհեղեղի, որոյ նմանակերպ հանդէսն առ Պարսս կոչուի Ապ-րիյզէկեան, ﺍﻧﺭﯾﺰﻛﺎﺰ, եւ կատարուի իրենց Տրեայ (Թիյրմահ) ամսոյն 13-ին (իբր ի հոկտեմբերի), կամ ըստ այլոց Բահման եւ Խուրտատ ամսոց մէջ [13]: 

ՍՊԱՆԴԱՐԱՄԵՏ. — Այս անուամբ ի Ս. Գիրս մեր (Բ Մակաբ. Զ, 7) կոչուի Դիոնիսիոսն կամ Բաքոսն յունական. «Իբրեւ տօն հասանէր Սպանդարամետական պաշտամանն՝ տագնապէին զնոսա պսակեալս թաւ ոստովք Սպանդարամետին կաքաւել»: Ծանօթ է Յունաց առասպելեալ Բաքոսն, երբեմն աշխարհակալ ի Հնդիկս, յետոյ երկրի բերոց, մանաւանդ այգեաց եւ գինւոյ՝ պաշտպան, ըստ այսմ՝ էր եւ զենդական հրեշտակապետն Սպենդա–արմաիդի, զոր ապա Պարսք ըսին Ասֆանտարմատ, Իսֆէնտարմատս, Սփէնտարմատ, Սիփէնտարմիւտ ﺍڛﻧںﺍرﻤں, պահապան երկրի եւ կենդանեաց, եւ խնամող չորրորդ ամսոյ (յունիս), բայց ի նորոգութեան տումարի նոցա ի Յազկերտէ եղաւ երկրորդ ամիս՝ փեբրուար, ամեն ամսու մէկ աւուր այլ տեսուչ: Երկրի խնամակալութեան իմաստով բացատրէ զնա եւ մեր Արծրունի պատմիչն, բայց ըսածն խառնակած ի գրչաց՝ որոշ չիմացուիր (ըստ մեր ունեցած օրինակաց). Մանիթոպայ աղանդաւորի վարդապետութենէն յիշէ Կրակի տրուիլն «ի մարդիկ եւ յերկիր պանդոկի Սպանդարամետ աստուած է (Աստուծոյ, կամ որ է)՝ ոչ ստեղծեալ յումեքէ, այլ որպէս երեւիդ, նոյնպէս էր եւ կայ եւ մնայ»:  Պահլաւք այլ Սաբանտոմատ կոչէին զսա, իսկ Հայք մերձաւորք Պարսից՝ անոնց նման. եւ զի թէ՛ սոքա, թէ՛ Յոյնք միաբանին այնոր յատկութեան, հարկ է, որ Հայք այլ Բաքոսի ոգւով մէկը ճանչնային եւ պաշտէին Սպանդարամետի անուամբ, զոր պէտք չէ շփոթել Պարսից Սպանդիար կամ Իսֆէնտիեար ﺍﺴﻩﺰﺩﺈﺭ քաջին հետ, զոր Հոնք այլ պաշտէին՝ ըստ Մովս. Կաղանկանտացւոյ պատմչի մերոյ, Թանկրի խան կոչելով, եւ մեծամեծ վարսաւոր կաղնի ծառեր նուիրելով եւ ձիեր զոհելով, որոց «զգլուխն եւ զկաշին արկանէին զոստով ծառոցն» եւ այլն: — Գրիգ. Մագիստրոս այլ իր թղթոց մէջ յիշէ Պարսից առասպելեալ քաջը. «Ոչ մոռացոյց զՍպանդիարն ի Սաբալանին կալով լերին», որ է Սաւալան՝ յԱտրպատական, ուր կար եւ մեծ մայրի ծառ մի, որոյ «արմատ եւ միջոց նորա ի վէմ յեղափոխեալ՝ Սպանդիարայ զնա կանգնեալ արձան»: Այս քաջին անունն Հայոց մէջ այլ հասարակ անուն եղած է մարդկան, եւ ինչուան վերջին դարուց մէջ եւ հիմայ այլ լսուի: — Բայց մեր խնդիրն այս քաջին կամ դիւցազին համար չէ, այլ երկրի կամ գինւոյ պաշտպանին, որոյ յատուկ Սպանդարամետ անուամբ պաշտաման տեղ չի յիշուիր ի Հայս, այլ յոյն անուամբն յիշէ Թովմ. Արծր. Բ Արտաշիսի համար՝ ըսելով, թէ հրամայեց Փոքր Աղբագ գաւառի մէջ շինել «մեհեանս զՀերակլեայ եւ զԴիոնիսեայ, եւ այնու աղագաւ կարաց շէն պահել զերկիրն՝ շատամարդութեամբ»: Թուի, թէ գինւոյ զուարթարար զօրութեամբ աւելի յաղթող գտուեցաւ, քան զէնքով, գոնէ Աղբակացւոց: — Ինչպէս քանի մի Դիոս, այսպէս քանի մ’այլ Դիոնիսիոս ունէին Յոյնք, որոց մէկն անուանէր Զակրեան, ըստ ոմանց՝ որսորդ նշանակելով, ըստ այլոց՝ Զակրոս լեռներն Ատրպատականի եւ Պարսկահայոց: (Արդեօք յարմարագոյն չէ՞ր այնպիսի չաստուածոյ՝ Ծաղր եւ Ծաղրածու անունը սեփականել, քան լեռ մի): — Մէկ Բաքոս մ’այլ Սաբազ կ’անուանէր, Թրակիացւոց Սաբք տոհմին անուամբ, եւ մեծ ու մոլեկան տօներով կու պաշտուէր ի Փռիւգացւոց, եւ ըստ ոմանց՝ յատկաբար ի Հայոց: — Ուրիշ անուն մ’այլ էր Բաքոսի՝ Նիւսէոս, թուի իր Նիւսա դայեկին անուամբ. Փիլոստրատոս յոյն պատմիչ կու պատմէ,  թէ իր ատեն մատակ յովազ մի բռնուեցաւ, որոյ վըզին ոսկեղէն մանեակ մի անցուած էր եւ վրան հայերէն? գրուած, թէ Արշակ թագաւոր Հայոց նուիրէ զայն Նիւսայ չաստուածոյն: Ոմանք այս անուամբ Նիւսա յաւերժահարս դայեակն իմանան, ոմանք գիշեր նշանակէ կ’ըսեն, ինչպէս Սաբազ այլ ցորեկ, այլք տարբեր մեկնութիւն կու տան. հաւանական է, թէ նոյն ինքն Դիոնիսիոս — Սպանդարամետն ըլլայ, ոմանք այլ Նիւսա իմանան քաղքի անուն՝ երկրիս այլեւայլ կողմերում, նա եւ ի Հայս, որ մեզ անծանօթ է:

Սպանդարամետէն գիր մի պակաս անուամբ չաստուած կամ ոգի մ’այլ յիշուի ի գիրս մեր, եզակի եւ յոգնակի, Սանդարամետ, Սանդարամետք, եւ երբեմն նա եւ Սանդարամետապետ. սա պատշաճի Յունաց Դեմետրէ կոչուած դիցուհւոյ երկրի, անդնդոց, եւ պարզապէս Դժոխոց այլ, եւ այսու նշանակութեամբ գործածուի ի գիրս մեր: Բառին վերջն նոյն ըլլալով առաջնոյն (Սպանդիարի) անուան, խնդրելի է բուն Սանդար կամ Սանդարք մասին նշանակութիւնն, որ ինքնին յայտնուի՝ խոր, վիհ, անդունդ եւ դժոխք, երբեմն եւ գերեզման, բայց առանձինն գործածուած կամ յայտնուած չէ այսպիսի բառ ի գիրս մեր, չեմ գիտեր, թէ եւ կա՞յ պարսկերէն կամ այլ լեզուի եւ դիցաբանութեան մէջ, բայց, ինչպէս ըսինք, ի բարդեալն կամ ածանցեալ՝ վերոյգրեալ իմաստը ընծայեն, ինչպէս Ագաթանգ. ըսած «Սանդարամետական ննջեցեալք», թաղեալք ի գերեզմանս.  — «Սանդարամետք սարսեցին, Զկապեալ ոգիսն արձակեցին», Շնորհալւոյ երգածն՝ վասն դժոխոց եւ անոր իշխանին, նոյնպէս շարականքն. «Զարհուրեալ դողային դասք Սանդարամետիցն». — Ձայնք հնչեցին Սանդարամետք անդընդոց». եւ այս ամենն յայտնեն ոչ միայն զանդունդս եւ զդժոխս, այլ եւ դժոխային ոգիս, զսատանայ եւ զդեւս, բայց դեռ հետաքննելի մնայ Սանդարաց անուան իսկն եւ ծագումն:

ԲԱՐ–ՇԱՄԻՆԱ. — Արտաշէս Ա զՅոյնս եւ Յունաց չաստուածները՝ գերեց բերաւ ի Հայս, ինչպէս շատ հեղ յիշուեցաւ, որդին Տիգրան այլ զԱսորիս եւ Ասորւոց չաստուածը, որոյ անունն իսկ յայտնէ ծագումը. նիւթն այլ կ’արժէր գերութեան, վասն զի, ըստ Խորենացւոյ, «ի փղոսկրոյ եւ ի բիւրեղէ կազմեալ էր արծաթով, եւ հրամայէ տանել կանգնել յաւանին Թորդան», յԵկեղեաց գաւառի՝ Անահտայ հռչակաւոր մեհենին մօտ: Եղած են, որ նոյն իսկ Անահիտ կարծեր են զսա, բայց անտարակոյս է ասորերէն Պաալ–Սամիմ կամ Պէլ–Սամինա (ինչպէս կոչէ Յակովբ Սրճեցի), Երկնից աստուած նշանակելն, կամ Մեծ աստուած, Որդի Երկնից, Արեգակն, որոյ կին էր Աստարան: Զարմանք չէ Հայոց ընդունելն եւ պաշտել իրենց ոչ շատ սիրելի Ասորւոց պաշտածը, որովհետեւ իրենք այլ արեւապաշտ էին, զարմանք է եւս՝ հին Գաղղիացւոց այդպիսի անուամբ՝ Բելիսամա, Belisama, դիցուհի մի պաշտելն, իբր Աթենաս մի: Ագաթանգելի գրոց մէջ Բարշիմնիա գրուած է եւ Սպիտակափառ կոչուած. հարկ էր, որ այսպէս այլ ըլլայ՝ բիւրղէ եւ արծաթէ բաղադրեալն, ըստ այսմ՝ պայծառ եւ փայլուն յատկութեամբ նմանեալ Յունաց Լեւկոթէայ ովկիանական դիցուհւոյ: — Ուրիշ չաստուածներէն վերջ եկամուտ էր Հայս, անոնցմէ առաջ ջախջախեցաւ Լուսաւորչի խաչով, որոյ հրամանաւ եւ «զգանձսն ամենայն զոսկոյն եւ զարծաթոյն աւար հարկանէին. զայն աղքատաց բաժանեալ  բաշխէին, եւ զգեօղն ամենայն դաստակերտօք եւ գետնօք հանդերձ սահմանօքն՝ յանուն Աստուծոյ նուիրէին. եւ զԱմենափրկչին նշանին օրինակ եւ անդ կանգնէր»:

Բարշամինայի կրնայինք հետեւցընել ուրիշ բանի մի սեմական սինլքոր չաստուածներ այլ. — ինչպէս՝ Բել ն կամ Բահաղ ՝ չաստուածահայր Ասորեստանեայց, Նաբու կամ Նաբոգ ՝ իրենց Արեգակն կամ Հրատ, Բաթնիքաղ, որ գուցէ նոյն Բարշամինա էր, Թարաթա կամ Թարթա, որ է Անահիտն կամ Կիւբելէ, ըստ այլոց՝ Ասկալոնացւոց ձուկնուկին Ատերկատ դիցուհին եւ այլն, որք յիշուին ի պատմութեան Աբգարու, — եթէ զսա ստուգիւ համարէինք Հայոց թագաւոր, եւ ոչ Եդեսիոյ նահանգին առանձին թագաւոր, յաջորդ եւ նախորդ համանուն եւ մերձանուն թագաւորաց, քրիստոնէական շնորհիւն եւ Թադէոսի առաքելական քարոզութեամբ ընդունելի եւ սիրելի եղած Հայոց: — Ասոնց կարգին եւ աւելի մօտ Հայոց՝ յիշենք քանի մի Դիք, որ քիչ ճանչցուած կամ քիչ պաշտուած են, կամ ոչ ի բնիկ եւ ի կենդրոնի Հայոց ինչպէս: 

ԱՐՄԱԶ. — մեծ չաստուածն վրաց, որ եւ անուամբն յայտնուի Արամազդ ըլլալ, իրենց Մծխիթա մայրաքաղաքին մէջ մեծ հանդէսներով պաշտուած: Երկրորդ մեծ չաստուած կամ դիցուհի նոցա էր Զադեն, որուն անուան կ’երդնուին Փառաւանայ լճին ձկնորսքն, երբ հօն հանդիպեցաւ Ս. Նունէ, որոյ հրաշագործութեանց զարմանալով թագաւորն կամ բդեշխն Միհրան՝ զնոյն իսկ Ս. կոյսը՝ Արամազդայ եւ Զադենի զաւակ կ’անուանէր: Այս անուան նման օտար ազգաց մէջ այլ կան չաստուածք, ինչպէս Սադի կամ Սադէ Եգիպտացւոց, Ամմոնի եւ Նիյիթայ դուստրն, մեռելոց հոգւոց խնամակալ. — Սադի ՝ Հնդկաց Բրահմայն է՝ Ճշմարտութեան նշանակութեամբ: Դարձեալ, Սադի կոչուի իրենց Սիւայ չաստուածոյ կինն: Արդեօք Բ Արտաշիսի տիկնանց տիկին գեղեցիկ Ալանուհին Սաթենիկ այլ՝ այս անուան հաղորդ չէ՞: Կամ մեր Զատիկ անունն այլ չե՞նթադրեր համանուն չաստուած մի, որ եւ սիրելի եղած ըլլայ Հայոց, մինչեւ քրիստոնէութեան ամենափառաւոր տօնն այսպէս կոչել: Կ’արժէ՞ յիշել եւ Յունաց Զեթէս ը` զոր իրենց վիպասանք մտուցած են  ի Կողքիս, եւ ի Հայս իսկ, իբր թէ անոր ընկերներէն մէկն ( Արմենիոս ) եկած եւ իր անունը թողած է մեր հայրենեաց: Ըստ առասպելաց՝ Զեթէս կամ Զեթիկ եւ Կալայիս եղբարք էին, որդիք Բորէաս հողմոյ, եւ սպանուեցան ի Հերակլէ, բայց օդաշունչ ոգւոց դասակից եղան, ոսկեգույն թիկամբք եւ փետրաւոր ոտիւք: — Յատուկ Զատիկ անուամբ Արդարութեան չաստուած մի յիշուած կ’ըսուի յարեւելս:

Վրաց պատմութիւնն յիշէ եւ երկու մերձանուն չաստուածներ՝ Գայիմ եւ Գացիմ, զոր Տիւպուա հելուետիացի տեղագիրն՝ Այնինի եւ Տանինի գրէ. մեր Արշակունեաց թագաւորութեան սկզբան ատեն յիշուին: 

Հայրանուն չաստուած եւ ծանօթ առ օտարս է Փառնակ, զոր յիշած եմք (երես 113), պաշտուած ի Պոնտոս եւ ի սահմանակից աշխարհս. ի սկզբան՝ իբրեւ ի՞նչ, յայտնի չէ, բայց ըստ Յունաց է Լուսնի չաստուած արական, որ եւ Մեն կամ Միս կոչուէր, եւ երբեմն միակից Մեն − Փառնակ, որոյ հռչակաւոր մեհեանն եւ պատգամախօս էր յԱմերիս Պոնտոսի: Կայր եւ Փառնակիա դիցուհի՝ կին Սանդակայ, որ է Արեգակն Կիլիկեցւոց, դուստր Մենեսարայ կամ Մեծասարայ, որ նշանակէ իշխան կամ շրջան ժամանակի, եւ մայր Կինիւրայ. ասոնք բոլոր մէկտեղ նշանակեն զԺամանակ՝ իր չափերով, ի ձեռն լուսաւորաց. անուննին այլ արեւելեան լեզուաց յարմարին: Փառնակ կերպարանէր հայագդակ՝ ուսոց կամ ծոծրակին վրայ Լուսնի մահիկ կրելով: — Մա կամ Մաս կոչուէր եւ ի Կոմանա պաշտուած Լուսնի չաստուածն, նոյնպէս եւ որ ի Փռիւգիա, եւ նշանակէր Մայր կամ Կիւբելէ դիցուհին, բայց պաշտօնն նման էր Անահտայն՝ ըստ նկարագրութեան Ստրաբոնի (ԺԲ, Բ, 3): Յոյնք՝ Ենիոյ զուգեն զՄա, Լատինք՝ Բելլոնայ:

ԲՐԻԹ. — Այս անուամբ պատգամախօս չաստուած մի ի Հայս՝ յիշեն Ս. Բարդողիմեայ յոյն եւ լատին վկայաբանութիւնք, հայերէնին մէջ չկայ այսպիսի անուն, որ կու յիշեցընէ մեզ Ուլնիոյ Պրիտ լեռը եւ Փիւնիկեցւոց Բերութ ը, զոր երկնից մայր համարէին:

Փոքր Հայոց կողմերում ի Զելա՝ Անահտայ տաճարին մէջ պաշտուէր եւ Օման կամ Աման չաստուած կրակի, բրգաձեւ կամ բլրաձեւ գլխով, նոյն տեղ եւ Անադատ, որ ըստ Պարսից Ազատ մի է, եւ թուի նոյն ընդ Ամարտատայ Զանդկաց եւ Ամանտատայ Պահլաւկաց, որ էր մի յեօթն Ամշաuբանդ պահապան ոգւոց, խնամող ծառոց եւ մարգաց: — Հայապարսիկ լեզուաւ Անադատ կրնայ նշանակել Անիատուր եւ գուշակուիլ Անի չաստուած մ’այլ, որոյ երաշխաւորեն եւ երկու Անի բերդերն յարեւմտեան եւ յարեւելեան Հայս, եւ մանաւանդ առաջնոյն թագաւորաց գերեզմանատեղի ըլլալն:

Ոչ իբրեւ ստոյգ, այլ անուանցն եւ նշանակութեան մերձաւորութեամբ՝ յիշատակի եւ քննութեան արժանի համարիմ եւ քանի մի փոքր դիք, ինչպէս՝ Էրիս Σρις, Յունաց Արիսի կինն, անուամբ եւ յատկութեամբ Հեր նշանակելով՝ ըստ մեր լեզուիս: — Միռա, Μοίρα, մականուն մեռելութեան դիցուհեաց Պարկայց, որոց հակառակ Կելտք Մայր կոչէին տղաբեր կանանց եւ տղայոց խնամակալ ուրհիներ, որոց գործն հայերէն բառին նշանակութեան յարմարագոյն է: Ասոնք ունէին եւ Ոկամ կամ Ոգամ, Ոկմիա անուն չաստուած մ’այլ՝ ճարտասանութեան, որ լսեցընէ մեզ Բասենոյ Ոկամի կամ Ոկոմի գիւղն, նշանակութեան արժանի, եւ ոգիլ բառը:

Մեր ի գիրս պատահած ուրիշ կամ սխալ գրուած չաստուածներն անյիշատակ չթողլու համար միայն, նշանակենք եւ աշխարհիս վերջին ժամանակի եւ Նետողաց ազգին վրայօք հնարուած գրուածք մի. ըստ որում՝ այն ատեն Կարնոյ կողմերում պիտի կանգնուին Դիոսի, Արմէսի եւ Հերմենայ կամ Արմնայ (ըստ այլ օրինակի՝ Իդիէս, Արմնիս եւ Արմնայ ) կուռքերն, որոց երկրպագութիւն չընելնուն համար՝ շատք պիտի նահատակուին: Գրուածին հեղինակն, եթէ ի Յունաց առած է այս անուններս եւ թէ ոչ՝ համարի, թէ Հայոց անծանօթ չէին: 

Յիշենք Պլուտարքոսի ըսածն այլ (Յաղագս Գետոց գրոց մէջ), Երասխ թագաւորին (ուսկից անուն գետոյն) պատուէր առնուլն յ Արհաւրաց կամ ի Վնասահալած դից, որ իրեն զոհէ երկու աղջիկ եւ այլն (երես 60–6). այսոր անունն յունարէն այլ յոգնակի գրուած է ’Αποπροπαία, Լատինն այլ Averruncator, եւ յիշեցընէ մեզ Ագաթանգելի ըսածը՝ Արտաշատայ  բերդապահ այրի կնոջ համար, «Հրաման առեալ յ Արհաւրաց » [14], որ ամեն օր (13 տարի, հաց մի ձգէ ի վիրապն՝ հոգեպահիկ Ս. Լուսաւորչին: 

Բեւեռագիր ընթերցողաց թողումք Վանի եւ ուրիշ Հայոց կողմերու արձանաց մէջ գտած չաստուածները յայտնել եւ հաւաստել: