Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան (disabled)

Գ.
ՈՐԴԻՔ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԵՒ ՈՐԴԻՔ ՄԱՐԴԿԱՆ

    ԲՈԼՈՐ պատմութեան հիմն կամ նպատակն է բարոյականն գործոց մարդկան, բարոյականն ալ հիմնեալ է ի զանազանութեան բարուց կամ գործոց նոցա․ որ եթէ չըլլար՝ պատմութիւնն ալ համաձեւ դիպուածոց շարունակութիւն կու լինէր։ Բարուց եւ գործոց զանազանութիւնն ալ երկու գլխաւոր եւ էական կերպարանաց վերայ է, որ են բարին եւ չարն։ — Մարդն բարի ստեղծաւ եւ էր յառաջին վիճակին․ յանցանօքն չարացաւ, զղջմամբ ի բարութիւն վերադարձաւ, առանց ի սպառ ազատելու ի չարութեան վտանգէն․ իր ծնունդքն ալ այս բարուց խառնութիւնը յայտնապէս ցուցին, եւ զնոյն շարունակէ մարդկութիւն բովանդակ։ Յաւուրց Կայենի եւ Աբելի եղաւ այս զանազանութիւնս, այս մեծ եւ ցաւալի հերձուած մարդկութեան չարաց եւ բարեաց, որ միայն մարդկային սեռին սպառելովն պիտի վերջանայ․ եւ միշտ պիտի ըսուին եւ ըլլան մարդիկ ոմանք չարք եւ ոմանք բարիք, թէ եւ ամէն դատաստան չըլլայ ճշմարիտ, այլ եւ հակառակ ալ դատուին։ Այս զանազանութիւնը նախահայրն մարդկութեան նախ Աբելի եւ Կայենի, եւ ապա ասոր եւ Սեթայ զաւակացը մեջ տեսաւ եւ իր մահուընէն ետեւ այլ աւելի զատուեցան երկու խումբքն կամ ցեղք, եւ աշխարհիս ամենէն հին հերձուածն կամ բաժինքն ձեւացուցին․ Սեթայ ցեղն ըսուեցան Որդիք Աստուծոյ, աստուածապաշտութեան եւ հայրենի աւանդութեան հետեւելնուն համար, Կայէնի ցեղն Որդիք մարդկան, Աստուծոյ պաշտօնը կամաց կամաց թողլով եւ բնութեանն եւ մտաց ուժի միայնհետեւելով․ - առաջինն կրօնական պաշտամունք եւ ծէս, պարզութիւն, միաբանակեաց օրէնք, եւ սգաւոր կեանք մը ընտրելով․ երկրորդն՝ կենաց դիւրութեան ջանալով արուեստից եւ զբօսանաց հնարք ընտրեցին, եւ նախագտակք եղան այս երկու կենաց հայթայթանաց՝ առանց որոց հիմայ քաղաքավարութիւնն չի կրնար կենալ։ Ինչպէս կենաց սկիզբն այսպէս եւ անոր վայելչութեան եւ դիւրութեան պէտքն հնարեցան յաշխարհի մերում եւ սփռեցան յօտար աշխարհս։ Նախաջրհեղեղեան աշխարհ ըստ Եօթանասնից եւ հաւանագոյն հաշուի 2242 տարի տեւեց․ այսչափ երկար ժամանակ իհարկէ մարդիկ բազմացեր եւ Հայաստանէն դուրս ալ ելեր էին, աւելի դէպյարեւմուտս եւ մանաւանդ ընդ հարաւ ձգուեցան՝ հայոց բարձրաւանդակին իջած գետերուն հետ։ Այս միջոց ժամանակի մարդկան մեծ մասն մի, գոնէ կէսն՝ հայաստան էր, եւ անկէ ետեւ ալ այս աշխարհս միշտ բազմաբնակ եղաւ․ եւ Ս․ Գրոց յիշեալ դէպքն անոր պատշաճին։ — Սէթ եւ իւր նմանաբարոյ պայազատքն չհեռացան իրենց նախահօր բնակած տեղէն եւ Եդեմայ սահմանէն։ Թէ ասոնց եւ թէ Կայենեանց վերայ աւանդողք ոչ սակաւ զրոյց ունին, յորոց զյարմարագոյնս ընդ Ս․ Գրոց միայն կրնամք լիշել։

      Յետ մահուան Նախահօրն՝ Սեթ որ 700 տարուան էր՝ ժողովեց իր հաւատարիմ ազգատոհմն ադամաբնակ լեռնակողմն եւ բոլորովին զատուեցաւ ի Կայինեանց [1] ։ Կ՚աւանդեն Սեթայ համար թէ շատ փոփոգանօք ընդունեցաւ ի պահապանէ դրախտին ճիւղ մը ի կենաց ծառոյն, եւ թերեւս այն ճիւղէն համարին այլք «զգաւազանն Սեթայ», որ նշանագործ գաւազանաց առաջինն է, եւ ի հայերէն ախտարաց գիրս այլ յիշուի։

Սեթայ կինն որ անշուշտ եւ իր քոյրն էր, կոչեն Ազովրա կամ Ազրա․

  իսկ իւր բարեպաշտ որդւոյն Ենովսայ կինն՝ Նուենա, կամ Նուան․

Ենովսայ որդւոյն Կայնանայ՝ Մալեդայ, կամ Մաղաղեդա․

Կայնանայ որդւոց Մաղաղիէլի՝ Դինա, կամ Դենար․

Մաղաղիէլիորդւոյ Ենովքայ՝ Ադերլան, կամ Ադներ․ Յադներ

Ենովքայ որդւոյ Մաթուսաղայի՝ Ադենա, կամ Եդնա․

Մաթուսաղայի որդւոյ Ղամեքայ՝ Բեդնա կամ Քեթնա․ Բեդնա

Նոյի՝ որդւոյ նորա՝ Նեմիա կամ Նոյեմզարա։

      Ասոնց մէջ նշանաւորք ի Ս․ Գիրս են Մաթուսաղա երկարակեցութեամբ քան զամենայն մարդ յիշատակեալ, վասն զի 969 տարի ապրեցավ․ եւ իւր հայրն Ենովք, որ յետ 365 տարի ապրելոյ աստուածահաճոյ կենօք փոխեցաւ յԱստուծոյ ի լաւագոյն վիճակ, եւ ըստ հարց աւանդութեանն ի դրախտն․ եւ ըստ հասարակաց՝ մինչեւ ցարդ անմահ մնայ ընդ Եղիայի մարգարէի, ընդ որում մերձ ի կատարած աշխարհիս պիտի գայ յերկիր վկայութիւն տալու աստուածամոռաց մարդկան եւ ի սոցանէ նահատակուելու։ Ըստ աւանդապատմից Ենովք լսելով ի նախահարցն թէ Ադամ վասն ուտելոյ զարգելեալ պտուղն մերժեցաւ ի դրախտէն՝ ուխտ ըրաւ ամենեւին պտուղ չուտելու, եւ թէեւ պարտէզ մը տնկած դարմանէր եւ թողոյր որ ուզողն առնու ի պտղոցն, բայց ինքն բնաւ չէր ուտեր, վասն այսորիկ արժանի եղաւ դրախտին կենսապահ ծառոյն վայելման։ Այս զարմանալի նահապետիս կ՚ընծայեն գիրք մը մարգարէութեանց, որ անվաւեր Ս․ Գրոց կարգն անցած է, եւ կու գտուի հին թարգմանութեամբք․ եւ զի Յուդա առաքեալն իսկ հատուած մը կու բերէ ի մարգարէութենէ Ենովքայ (14․ 15) յորում կ՚իմացընէ զահաւոր գալուստըն Աստուծոյ իդատաստան, անտարակոյս է Ենովքայ գրութիւնն, բայց շատ տարակուսական եւ անընդունելի հիմկու գիրքն յանուն Ենովքայ [2] ։ — Իսկ գրոյ գիւտն ոչ միայն հին է ցժամանակ Ենովքայ, այլ ոմանք եւ Ենովսայ կ՚ընծայեն թոռին Ադամայ, եւ կ՚ասեն թէ մարգարէանալով որ աշխարհս վասն բազմանալոյ մեղաց մարդկան՝ պիտի աւերի առ ժամանակ մի ի սպանումն մեղաւորացն, նախահարց աւանդութիւնները եւ գիւտերը ուզեց յիշատակ թողուլ սակաւ ապրողաց յաւերածէն․ եւ գրեց երկու բրգանց կամ արձանաց վերայ, որոց մէկն քարէ կամ պղնձէ էր, միւսն յաղիւսոյ կամ կաւոյ․ որպէս զի եթէ ջրով ջնջուելու ըլլայ աշխարհ՝ անեղծ մնայ քարն կամ պղինձն․ իսկ եթէ կրակով՝ աղիւսն ամրանալով մնայ, մինչդեռ հալի եւ քարն ի կիր դառնալով փշրի [3] ։ Ոմանք համարին թէ աստեղական զննութիւններ էր գրածն Ենովսայ, վասն զի եւ զինքն սեպեն առաջին ճանչցող մոլորակաց, եւ նշանագրաց գտող քան հասարակ տառից գրութեան․ սոնց գտիչ կու համարի Ենովք ոմն ի մերոց վարդապետ [4], եւ ասէ․  «Ենովք արար նշանագիրս կարճասրունս եւ բազմատառս․ եւ այնու եթող զկեանս վարուց առաջնոցն եւ զմարգարէութիւն իւր, զոր գտեալ Արփաքսադ յետ ջրոյն»։

      Ենովս եւ Ենովք պարագլուխ եղան Որդւոցն Աստուծոյ եւ աւելի զատեցին իրենց սերունդը յորդւոց մարդկան. իրենց մասնաւոր հետեւողաց խումբ մը քաշուեցան ի լեռները իբրեւ միանձնակեանք աստուածախոհք եւ կուսակրօնք, եւ թերեւս աւելի ասոր համար Որդիք Աստուծոյ ըսուեցան․ իսկ վարը մնացորդք ալ որ իԿայինեանց կու նեղուէին՝ սկսան իրենց բնակարանները ամրացնել․ որով  միւսոց հակառակութիւնը աւելի գրգռեցին, եւ պատերազմք սկսան (ըստ աւանդողաց)։ Առանձնացելոց լեռն կոչեն Ահեսմոն, որոյ անուամբ ծանօթ է լեառն, ի լիբանան․ բայց հնագոյն աւանդութիւն որ Ենովքայ ասացեալ գիրքն է, Երմոն եւ Երմոնիմ կոչէ զլեառն․ այս անունս քիչ այլայլութեամբ՝ կու յիշեցնէ զերիէմենոյ զանգկին, որով նշանակէր զՀայաստան, եւ զառաջին բնակութիւն մարդկան։ — Բայց շատ երկայն տարիներ չիքշեց, ըստ աւանդութեան՝ այս ճգնազգեցից մենակեցութիւնը․ գոնէ ոմանք ձանձրանալով վար իջան լեռներէն, եւ առջի բերան իրենց ցածաբնակ եղբայրներէն ալ ընդունելի չեղան․ որոնց մէջ քիչ շատ թուլութիւն մտեր է, մտերմանալով ընդ Որդւոց մարդկան, որոնք պատերազմական զէնքով չի կրցածնին յաջողեցան ծռայլութեան կակուղ զինուք ներգործել։

      Արուեստից գիւտն եւ բարգաւաճանքն իրենց ցեղին սեփական եղած էր, ինչպէս վերը յիշեցինք․ եւ յետ Կայէնի քաղաքաշինութեանց եւ սահմանաչափութեանց, իր վեցերորդ սերունդն եւ սպանիչն ղամէք աղեղնաւորն, որ եւ իբրեւ ձիաւոր կու յիշուի, բազմարուեստ տուն մը ունէր․ իր առաջին կնոջ՝ Ադդայի որդւոց անդրանիկն Յովբէլ եղաւ «հայր այնոցիկ որ բնակեալ են ի վրանս խածնարածաց», (ըստ Ս․ Գրոց․ Ծն․ Դ․ 21) անշուշտ վրանը հնարեց չուաբակ խածնարածաց՝ որք ի պարարտ բարձրատափս նախաջրհեղեղեան Հայաստանի կ՚արածէին, որ եւ յետ ջրհեղեղի մինչեւ ցայսօր արեւմտեան Ասիոյ ամենէն նշանաւոր արօտից մէկն ճանաչի․ — երկրորդ որդին Յովբայ «է հայր որ եցոյց զերգս եւ զքնարս»․ կատարեալ երաժիշտ ձայնական եւ գործիական, հեղինակ այն գերագոյն եւ կէս աննիւթ արուեստին, որ քան զամենայն արուեստս ազդողագոյն է սրտի, սակայն սկիզբն, որպէս երեւի, անբարի անձնէ եւ անբարի վախճանաւ, վասն այսորիկ ի սրբոց հարց եւ ի մեկնչաց ընդ չարահնար գիւտս կարգեցաւ․ եւ ամենուն յայտնի են անոր բարի եւ չար ազդեցութիւնն ալ։ Ղամեքայ երկրորդ կնկան Սելլայի որդին Թովբել «էր ճարտարապետ դարբին՝ պղնձոյ եւ երկաթոյ»․ — Գուգարա՞ց հանքերն էին այս առաջին դարբնին պղինձ եւ երկաթ հայթայթողք եթէ Երասխայ հովտին հիմայ անծանօթ բովք․ ո՞ գիտէ․ բայց Ս․ Գրոց վկայութիւնն անտարակոյս կ՚ընէ այս պիտանի արուեստին հնութիւնն եւ գիւտն ի հնագոյն մասին երկրի։ «Եւ քոյր Թովբելայ Նոյեմա»․ որուն արուեստագիտութիւնը չյիշեր Ս․ Գիրք․ բայց հասարակաց աւանդութիւն մ՚է թէ սա  գտաւ ոստայնանկութիւնը կամ ասուեղէն զգեստ շինել, եւ հնարեց զարդու զգեստներ, որ միայն ինքն այլ մայրն Սելլա թելադրութեամբ ղամեքայ կու համարին հնարիչք ամենայն կանացի պչրանաց, մազի հիւսուածոց, ծամակալաց, սնգուրի եւ ծարուրի։ Այս զարդուց եւ պչրանաց հայթայթանքն աւելի զօրաւոր զէնք եղան յաղթելու զՍեթեանս քան Կայէնի եւ Ղամեքայ սպանութեան գործիքն․ որոց բաւական դեմ դրին որդիքն Աստուծոյ, թէ եւ ըստ աւանդութեան մարմնով տկարք եւ պզտիկ [5] էին քան զորդիք Մարդկան․ զեղծումն բարուց մտաւ եւ յորդիս Աստուծոյ, եւ ջանացին երկու ցեղքն հակառակ իրերաց մրցիլ երկրաւոր յաջողութեամբք, եւ այն ատենէն սկսան այնպիսի գործքեր որ յետոյ քաջութիւն եւ դիւցազնութիւնք ըսուեցան, կրթել եւ պատուել զոյժ եւ զճարտարութիւն մարմնոյ, եւ զյաջողս մեծ անուանել։ Պառակտիլ եւ վախնալ ի նոցանէ, որք ոչ միայն զօրութեամբ մարմնոյ այլ եւ չարութեամբ եւ բռնութեամբ իշխէին ի վերայ տկարագունից․ ասոնց համար ասէ Ս․ Գիրքն թէ Սկայք էին ի վերայ երկրի յաւուրսն յայնոսիկ։

      Այս սկայից մէջ յորդիսմարդկան անուանի մարդկան անուանի ասի յաւանդողաց Սամիրոս ոմն զոր եւ թագաւոր դրին, այսինքն առաջնորդ կամ բռնաւոր որ իր հակառակորդն ունեցաւ ի Սեթեանս զԱզովրոս ոմն, որ թագաւորեց ի 1053 կամ 1062 թուին մարդկութեան, եւ 9 յաջորդ ունեցաւ մինչեւ ի ջրհեղեղ, Քաղդէացիք կամ Ասորեստանեայք զասոնք իրենց նախաջրհեղեղեան թագաւորներն անուանեն․ եւ ըստ ազմաց կարծեաց նոյն իսկ 10 նահապետք են յԱդամայ ցՆոյ․ սակայն հաւանագոյն է թէ թէպէտ եւ Քսիսաւթրոս տասներորդ թագաւորն եւ Նոյ տասներորդ նահապետն համարին մի եւ նոյն անձն, այլքն զատ անձինք եւ բռնաւորք էին, կամ ի վերայ բոլոր երկրիեւ կամ ի վերայ Սեթեանց որք Հայաստանէն դէպ ի հարաւ յԱսորեստան տարածեալ էին։ Հնագոյն պատմիչն Քաղդէացւոց Բերոսոս կամ Պիւռոս այսպէս կ՚անուանէ 710 թագաւորսն եւ իւրեանց թագաւորութեան ժամանակը՝ շարի վերածելով, եւ մէկ շար 3600 տարի հաշուելով որով բոլոր թագաւորութեան միջոցը կ՚ըլլայ 432000 տարի։

      Աղովրոս                          շար․ 10

      Աղապարոս կամ Եղփարոս     3

      Աղմեղոն կամ Ալմիոն               13

      Ամմենովն, Ամանոն                  12

      Ամեգաղարոս, Ամակարոս       18

      Դաւոնոս, Դինոս հովիւ             10

      Եդովանքոս, Եւտուրինքոս       18

      Ամենփսինոս, Մամփսիոս         10

      Ոտարիտէս, Օտիտրտոս             8

      Քսիսութրոս                                 18

                                                           -----------------

                                                                    120

      Արդ այս 432000 անբաւ տարիներն ուրիշ բան չեն, բայց միայն օրեր [6], որոնց գումարն կ՚ընէ 1200 տարի 360 օրեայ, եւ 1183 ½ արեգակնային հասարակ տարի, զոր գումարելով ընդ 1058 տարեաց որք ի սկզբանէ մինչեւ ի սկիզբն թագաւորութեան նոցա՝ կ՚ըլլան 2242 տարի․ եւ ահա այս է ջրհեղեին տարին ու Եգիպտացիք ալ կ՚աւանդէին, թէ յառաջ քան զՄենէս հին թագաւոր իւրեաննց թագաւորէին 7/8 դիք եւ 9 դիւցազունք, որոց հազարաւոր տարիներ կ՚ընծայեն, այլ օրուան վերածելով անոնք ալ գումարին ի 1183 տարի։ — Պիւռոսի պատմութիւնք Սուրբ Գրոց հետ ոչ սակաւ համաձայնութիւն [7] ունին, անոր համար կրնանք հաւանական սեպել այս նախաջրհեղեղեան թագաւորաց հարստութիւնն եւ ժամանակ․ բայց յազգային յիշատակաց հեռու ըլլալով՝ թողումք ի քննութենէ․ նոյնպէս եւ անոնց քաղաքները,, որպէս Ամենամատեանն (Բանդավիվլոն ըստ Յունաց) վասն զի հոն համարէր նախաջրհեղեղեան դիւանատունն, Սիրարացւոց քաղաքն ուր գրեանքն գտան յետ ջրհեղեղին, Լանքար, ուստից յետին երեք թագաւորքն էին, վասն զի եթէ ստոյգ ալ ըլլան ասոնք՝ ի Միջագետաց եւ Բաբելացւոց կողմն խնդրելի են։ Ոչ միայն ի հարաւակողմն Հայոց, այլ եւ յարեւմուտս աւանդին նախաջրհեղեղեան քաղաք որպէս Ապամէտ, Լոկոսն [8], Կիւտոս (այսինքն Քիվոդոս ըստ Յունաց որ նշանակէ զտեղի տապանին շինութեան) յորոց գոնեա հաւաստի կարծիքն շինութեամբ ծածկուած ըլլալուն Հայաստան աշխարհին․ եւ բնակութիւն՝ թէ ոչ Քաղդէացի թագաւորաց՝ գոնեա Ս․ Գրոց նահապետաց, եւ ոմանց ի հսկայիցն, եւ ծնելոցն ի խառնրդոյ երկուց ցեղիցն Սեթեանց եւ Կայինեանց։ Վասն զի ըստ Ս․ Գրոց, «Իբրեւ սկսան մարդիկն բազմանալ ի վերայ երկրի, եւ դստերք ծնան նոցա տեսեալ որդւոցն Աստուծոյ զդստերս մարդկան զի գեղեցիկ էին, առին իւրեանց կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին ․․․ եւ ծնան իւրեանց որդիս․ եւ նոքա էին սկայքն որ յաւիտենից արք անուանիք։ Եւ իբրեւ ետես Տէր Աստուած եթէ բազմացան չարիք մարդկան ի վերայ երկրի, եւ ամենայն ոք խորհէր ի սրտի իւրում խնամով չարիս զամենայն աւուրս, եւ ստրջացաւ Աստուած զի արար զմարդն ի վերայ երկրի․ եւ մտախոհ եղեւ ի սրտի իւրում՝ եւ ասէ Տէր Աստուած․ Ջնջեցից զամենայն մարմին զոր արարի յերեսաց երկրէ, ր մարդոյ մինչեւ ցանասուն, եւ ի սողնոց մինչեւ ի թռչունս երկնից․ զի բարկացայ զի արարի զնոսա։ (Ծն․ Զ․ 1․ 2․ 4=7) Մի մնասցէ ոգի իմ ի մարդկանդ յայդմիկ յաւիտեան, վասն լինելոյ դոցա մարմին։ Եւ եղիցին աւուրք դոցա ամք հարիւր եւ քսան»։

      Որդւոց Աստուծոյ խնամութիւնն ընդ որդւոց մարդկան ջրհեղեղէն առաջ եւ անոր պատճառ նշանաւոր դէպք մ՚է, եւ պէսպէս կարծեաց եւ աւանդուփեանց առիթ եղած․ սկսեալ ի հեղինակէն գրոց Ենովքայ մինչեւ ի Մուր անգղիացի բանաստեղծն եղած են կարծողք կամ ուզած են կարծել թէ այդ խնամութիւնն ընդ դստերաց մարդկան ընող որդիքն Աստուծոյ՝ ոչ Սէթեանք այլ հրեշտակք էին, զորս Զուարթունս կոչէ գրիչն Ենովքայ․ փոխանակ ըսելու թէ Սէթեանք վասն առաջին մաքուր կենացն զուարթունք եւ հրեշտակք կոչէին։ Արդ այս որպիսի եւ է խնամութիւնն եւ անկէ առաջ եկած հսկայից ծնունդն եւ անոնցմէ չարիքն տարածեալ էր եւ ի վրայ երկրի Հայաստան աշխարհիս․ եւ որպէս մարմնով վիթխարիք էին հսկայքն, թէ եւ ոչ ըստ կարծեաց ոմանց  քսանապատիկ կամ եռապատիկմեծք քան զայժմեան մարդիկ, նոյնպէս եւ զօրաւորք ի կիրս, ի բռնութիւն, ի կռիւս, ի ցանկութեան, յորկորստութեան եւ յամենայն հնարագիտութեան փափկութեանց, հրապուրանաց եւ պչրանաց․ եւ որքան մեծ չարիք նոցա այնքան եւ երագ եւ ահաւոր վրէժն յԱստուծոյ․ որոյ սահմանած 120 տարին ոչ այնքան մարդկան կենաց սահման համարուի որքան միջոց ժամանակի ինչուան ի պատուհասն․ ըսել է թէ յ՚2122 աի մարդկութեան յայտնապէս սպառնացաւ Աստուած զջրհեղեղն․ մինչդեռ արդարն Նոյ, տասներորդ յԱդամայ, զոր քաղդէացիք համարին Քսիսաւթրոս կամ զոտ ընդ Նոյի շփոթեն, 480 տարուան էր, եւ յետ 20 ամի ծնաւ զերիս որդիսն Սեմ, Քամ, Յաբեթ․ յորոց ըստ բազմաց կարծեաց Սեմ վասն նահապետութեան ընտրեալ ազգին (Հրէից) նախադասի, բայց Յաբեթ է անդրանիկն [9], եւ հաւանական է թէ (քանի մը տարի առաջ ծնած էր քան զՍեմ որ 98 տարուան էր ջրհեղեղի ատեն)․ իսկ Քամ երրորդ կամ կրսերագոյն է։ Նոյ մօտ ց՚500 տարի ըստ աւանդողաց՝ կուսութիւն պահած էր․ կնոջ անունն որպէս յառաջ յիշեցաք էր Նոյեմի կամ Նոյեմզարա․ եւ ըստ այլոց Նորիա, Փիբրա, Էսաւթ, ի Սեթայ ցեղէն կուսութեամբ ապրած․ իսկ անուանք նուոցն, Սեմայ կինն Դիկզիկզիբադա կամ Ժեդեկան, կամ Պանդորա, Սալիտ, Նահալաթ Մահնուկ, — Քամայն՝ Ռաքսիա, Նոյելա, Նաքլատ, Զեդքաթ – Նապու․ — Յաբեթայն [10] Նոյեկլա, Առիզիսահ, Արաթքա․ ըստ մերոց վարդապետաց՝ Զանազան, Զարմենազան, Արեգազան կոչէին, ի ցեղէն Սեթայ, Աղջկունք կոյսք։