Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան (disabled)

ԺԵ.
ՔԱՅՔԱՅՈՒՄՆ ԻՆՔՆԱԿԱԼՈՒԹԵԱՆ ԱՍՈՐԵՍՏԱՆԵԱՅՑ

ԵՒ ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅԿԱԶԱՆՑ

      Ի Նինուասայ եւ այսր ընդ դարս 10 կամ 12 լռեն ի սպառ ի հին պատմութիւնս յիշատակք մեծի տէրութեանն Ասորեստանեայց, ընդ նմին գոգջիր եւ ամենայն արեւելեայց, մի միայն թողլով՝ ըստ Յունացն վիպագրաց յիշատակ անհամբոյր՝ զթուլութեան եւ զմեղկութեան վարուց, յորս դեգերեալ զանց առնէին զօգտակարօքն եւ զարիականիւք։ Սակայն նոյն ինքն յերկար եւ միահեծան տեւողութիւն պետութեանն եւ նուաճումն գրեաթէ բոլորումն արեւմտեայ Ասիոյ, ոչ արդարացուցանեն զայդ, այլ թէպէտ եւ ի պերճութիւն եւ ի զեղխութիւն հարեալ էին ինքնակալքն՝ այլ հարկ է թէ կամ ոչ ամենեքին եւ կամ ի ձեռն զօրաւարաց ոչ սակաւ ջանահնար եղեն զինու զօրութեամբ ի հնազանդութեան պահել զհիւսիսայինսն եւ զարեւմտեայ ժողովուրդս՝ զժրագոյնսն քան  զհարաւայինս․եւ զի գործք նոցին ոչ գտանին առ պատմիչս՝ այս ոչ ցուցանէ ամենեւին ի դատարկութիւն հատեալ զնոսին․ նա մանաւանդ մնացուածքբազմաքանդակ տաճարաց նոցին եւ ապարանից՝ զորս հետաքննութիւն դարուս ի լոյս հանէ ի հազարամեայ հողաթաւալ փլատակաց Նինուէի եւ սահմանացն՝ յայտ առնեն ոչ միայն զարուեստից բարգաւաճանս, այլ եւ զպատերազմական հրահանգացեւ յաղթանակաց, քանզի բազում պատկերք վիմագրեալք տեսանին մարտկաց, եւ պարտելոց ազանց ձաղանք։ Եւ եթէ ընկալցի ոք հաւաստիս զընթերցուածս բեւեռաքանդակ արձանագրութեանց՝ լուիցէ ոչ սակաւ շահատակութիւնս թագաւորաց, որոց անուանք ոչ գտանին ի կանոնս ժամանակագիր պատմաբանից Յունաց եւ համառօտողացնառ ի նոցունց նախնի հարց եկեղեցւոյ․ եւ առաւել ի չորեսին դարս ժամանակի որ յառաջ քան զհռչակեալ բաժանումն միահեծան տէրութեանն՝ գտանեն հնախոյզք բեւեռարձանաց՝ դէպս նշանաւոր գործոց մարտից․ յորս բազում անգամ յիշին, ըստ նոցա, եւ ապստամբութիւնք նահապետաց Հայոց եւ վերստին նուաճումն յինքնակալացն․ այլ զի տակաւին բազում քննութեանց եւ ստուգութեան կարօտին այսոքիկ, թողումք ապագայիցն ճշդել եւ կշռել եւ զարժանին հաւանութեան ընդունել․ բայց զմի միայն յիշեցից դէպ՝ որ եթէ ոչ մեծ ինչ ի գիտութիւն մերոյ ազգիս պատմութեան, սակայն ոչ սակաւ վարկ ընծայէ ընթերցուածոց բեւեռքանդակացն․ քանզի բազում ամօք յառաջ ընթերցեալ էր ոմանց ի նոսին եթէ (Սալմանասար դ․) ոմն թագաւոր ասէր կանգնեալ զպատկեր իւր առ պատկերօք հօր եւ հաւուն իւրոյ յայրի ուրեմն առ աղբերօք գետոյն Ծոփաց կա, Սուրանայ ․ եւ ահա յամին 1864 անգղիացի հիւպատն Ամդայ (Դէյլըր) որ չէր ինչ տեղեակ այսպիսի իրաց եւ ընթերուածոց, ի հետաքնին շրջագայութեան իւրում եգիտ ի հիւսիսակողմն Ամդայ ի քարայրի ուրեմն առ ակամբք գետոյն որ ցարդ Սուպենէ կոչի եւ օժանդակէ զՏիգրիս, մանաւանդ թէ նորին իսկ աղբերացուցիչ գետ է, պատկերս երկուս ասորեստանեայ թագաւորաց հանդերձ բեւեռարձանաւ, որ հաւատարմացոյց զառաջին եւ զբացակայ ընթերցուածն։ Առաջին կանգնող պատերին, ըստ Օբբերդի, Թագլաթփաղսար Ա է, 1130 ամօք յառաջ քան զթուական Փրկչին․ իսկ արձանագրողն համարի Սալմանասար Դ իբր 800 ամաւ նախ քան զՔրիստոս որ նուաճեաց զՀայս։ Անուանք թագաւորացդ Ասորեստանեայց զոր ընթեռնուն հնախոյզքդ՝ ծանօթ են ի Ս․ Գիրս, որպէս եւ գործք պատերազմաց նոցին, սակայն ժամանակաւ յետնագոյնք են․ իսկ յիշեալքդ աստանօր նոյն անուանք նոցին, եթէ ստոյգ եւ եթէ ոչ՝ բազում դարուք երիցագոյն ասին։ Առաջին ամենայն թագաւորաց յիշեցելոց ի Ս․ Գիրս Փուա կամ Փուլ է, զոր ոմանք նոյն համարին ընդ Թագղաթփաղասարայ․ արդ նախորդ եւ երիցագոյն քան զսա է Սարդանարաղն անուանի թուլութեամբ եւ արկածիւք, որ եւ Թոնոս Կոնկոլեսոս թուի իմն ծեքանօք կամ առ նշաւակէ ինչ կոչեցեալ․ առ որով բարձումն առաջնոյ հարստութեան Ասորեստանեայց։ Սակայն եւ ոչ ի ժամանակ կարեւոր դիպացս միաբանին ժամանակագիրք․ մինչդեռ հնագոյնք ի վերջ կոյս Թ դարու նախ քան զՔրիստոս դնեն զդա կամ ի սկիզբն Ըին, այժմուս ի վայր եւս իջուցանեն, եւ ըստ այլ եւ այլ համարոյ նոցին առումն Նինուէի, բաժանումն միապետութեան եւ մերոյ ազգիս սկիզբն թագաւորութեան լինի մի յայսոցիկ ամաց նախ քան զՔրիստոս 797․ 788․ 771․ 769․ 759․ 749․ կալցուք մեք զառաջինն զ797 ըստ հին ժամանակագրաց եւ ըստ մերոյս Թ․ Արծրունւոյ եւ ըստ ոչ սակաւուց յարգեացս ընդ որս եւ Օբրերդ։

      Արդ ի սկիզբն Ը դարու նախ քան զՔրիստոա, յետ Ակրազանի թագաւորէր Ասորեստանեայց կոչեցեալդ Թոն Կոնկոլես կամ Սարդանաբալ, մեղկագոյն եւ կնամարդի գոլով քան զամենայն թագաւորս, ըստ վիպագրացն բանի, կամ զի եւ էր իսկ այնպէս, եւ կամ զի նա ելոյծ զվրէժ նախ այլոցն, եւ ի գլուխ նորա կուտեցան ամենայն բարուրք բասրանաց․ նստէր ասեն յապարանս իւր ընդ հոմանիս եւ ընդ հարճս անհոգացեալ յայլմէ ամենայնէ եւ միայն ցանկութեան եւ խրախճանաց պարապելով, ի զօրավարս հաւատարիմս վստահացեալ զպահ պետութեանն․ յորմէ թէպէտ եւ բազումք յիշխանաց ազգացն նուաճելոց զկծէին, այլ չգտաւ ոք համարձակագոյն եւխորագիտագոյն կամ զվերակացուն Մարաց Արբակ կամ Վարբակ ըստ մերոյս պատմչաց․ յորոց երիցագոյն Խորենացի այսպէս ասէ․ «Վարբակէս գաւառաւ Մեդացի, ի փոքուէ ողմանց ծագաց գաւառին ամրագունի ․․․»։

      Էին էին եւ այլոց մարզից վերակացուք համախոհք ապստամբութեանն, որպէս Բելեսիս, որ եւ միանգամայն քրմապետ էր Բաբելացւոց աշխարհին, սակայն գլխաւորք գործոյն, որպէս մերս ցուցանէ վիպագիր եւ այլք, առաջնորդք արիական տոհմիցն էին եւ լեառնորդեայք, Մարք եւ հայք, նոցա Վարբակէս գլուխ եւ վարիչ՝ մերոյս «Քաջն մեր եւ աջողակն Պարոյր», ըստ Կաթողիկոսի կոչման, Հայկազն եւ ի զարմէ նահապետաց, որդի Յուսակայ կամ Սկայորդւոյ, եւ զկծեալ յասորեստանիկ կողմնակալին բռնութենէ։ Ի սոսա, ի Մարս եւ ի Հայս յարեցան եւ մերձակայ ժողովուրդք մինչեւ գումարել նոցա միահամուռ բանակ 400, 000ոց արանց։ Բայց ոչ բազմութիւն ինչ նոցա եւ ոչ յանդգնութիւնն կարաց վաղվաղակի յաջողել ի գլուխ տանել զիրսն․ կամ զի ընտելացեալք ընդ երկար ծառայութեամբ եւ ի դաւաճանաց մատնութեամբ՝ չէին անխէթք եւ անկասկածք, եւ կամ զի ոչ որպէս ասենն՝ ապիկարեւ անզօր ոք էր ինքնակալն Ասորեստանի, գուցէ բազմաձեռն քան զապստամբսն կարաց գումարել զիւրեւ ամբոխս մարտկաց․ որովք երկիցս եւ երիցս յաղթական իսկ գտաւ եւ հալածեաց զնոսա․ սակայն եւ համբում ցրուել եւ վատնել ոչ կարաց․ քանզի զոգի ի բռին եդեալ համախոհիցն՝ ձայն ետուն եւ հեռաւորաց ազանց եւ զօր իթիկունս հասուցեալ յարեւելեան մարզից՝ խաղացին միւսանգամ, պատեցին բախեցին հարին զինքնակալն, եւ արկին ի մայր քաղաքաց տէրութեան իւրոյ ի մեծն Նինուէ․ որ զի ոչ միայն ճոխութեամբ այլ եւ ամրութեամբ հզօր էր, զամս երկուս տեւեաց ժուժաց պաշարման․ զի եւ չէր իսկ յայն ժամանակս զարգացեալ արուեստ քաղաքամարտութեան․ մինչեւ հնարս գտեալ պաշարողացն, որպէս եւ յայլ դէպս ի հնումն, ի բաց դարձուցին ի քաղաքէ անտի զընթացս Տիգրիս գետոյ, եւ ընդ հուն նորին խուժեցին ի ներքս․ ոչ զամաց միայն այլ եւ զերկար դարուց վրէժս ստրկութեան լուծանել ի տիեզերակալ գոռոզէն Ասիոյ․ այլ նա վաղ իսկ իւրովի ճեպեցուցեալ էր զդատակնիք իւր, աշխարհահռչակ կոտորածիւն․ հրաման տալով ի մի վայր կուտել յապարանսն զցանկալի եւ զմեծագին գանձս պետութեան, զանշունչ եւ զշնչաւոր օժանդակս զեղխութեամբ շուայտութեանցն, զհարճս եւ զկանայս անգամ, եւ իբրեւի սպանդ եւ ի խարոյկ համաշխարհական պատրաստեալ փակեալ զնոսա անճողոպրելի, ապա եւ զինքն խառնեալ ի նոսին՝ տայր հուր արկանել, եւ նովին միանգամայն ճարակել զմեծութիւն եւ զկեանս իւր, մոխիր ցուրտ թողլով յաղթականացն յամենայն փառաց եւ արհաւրաց մեծի միահեծան տէրութեան աշխարհի։ Եւ եթէ արժան իցէ հաւատալ՝ անդրագոյն ինչ եւս քան զխարոյկն եւ զմահ զմտաւ ածեալ թողուլ յիւր յիշատակ, ինքնին տապանագիր յօրինելով, արժանի անբանական վարուցն զոր նմա ընծայեն, ասել իմն ցանցորդ եւ տեսող գերեզմանին, թէ «Ուսիր յինէն ուտել ըմպել եւ խրախանալ, զի այլն ամենայն ընդունայն է»․ որպէս թէ չիցէ ինչ այնպէս շուայտութիւն եւ զեղխութիւն։ Եւ թէպէտ այլք այլ ինչ ազգ ասեն զտապանագիրդ, կամ թէ երկուս Սարդանաբալս, եւ մէն միում պատշաճել զգրուածսն, սակայն այսոքիկ արտաքոյ մերոյս կացցեն խնդրոյ։

      Համախոհիցն նիզակակցաց յայս գործ ոչ այնքան ուշ եդեալ էր ի բարձումն տիեզերասաստ պետութեան Ասորեստանեայց ի նոյն ի Նինուէ կարգեցին ոստիկան կամ նախարար, որպէս եւ այլոց․ որք ի հպատակութեան յաղթականին կացեալ զառաջինն, ապա յետ իբր ամաց 28ից յաջողեցան անդրէն զբռամբ ածել զմիապետութիւն զոր յինքն կալեալ էր Վարբակէս եւ տարեալ տնկեալ յաշխարհ իւր ի Մարս․ ընդ ձեռամբ ունելով որպէս զՆԻինուէին, նոյն եւ զԲաբելացւոց նախարարն Բելեսիս, եւ զմերոյ ազգիս նահապետ Պարոյր, առաջին ի Հայս, որպէս ասի, պսակազարդ ճոխացեալ, առաջին թագաւոր Հայոց եղեալ․ եւ յետ հազարամեայ ժամանակի զորդիս Հայկայ յինքնուրոյն վարչութիւն հանեալ․ ազգաւ եւ սերնդեամբ տիրելով եւ աւանդելով զտէրութիւնն։ Բայց զի մերձաւոր էր մերս սահմանաւ քան զՎարբակ աշխարհին Ասորեստանեայց, եւ մարթ էր դաւոյ եւ վրիժուց ինչ պատահել յայսմ կողմանէ՝ եթող Վարբակ նիզակակցին իւրում գունդ օգնականի յիւրոց զօրաց․ եւ եթէ արժան իցէ զԹոմայի մերոյ պատմչի բանսն աներկբայ ընդունել, ոչ միայն զօրս ետ, այլ եւ «ապիհարկէ ի հարկաբարձութենէ եւ թագապատիւ իշխանութեամբ մեծարեալ»։ Զայսոսիկ խորհրդածելով վիպահօր մերոյ յետ 1200 ամաց յայն ինչ դեռ բարձման մեծի Արշակունի հարստութեանն Հայոց՝ բաղձայր բնիկ Հայկազանցն փարազանց «Ինձ այսոքիկ արք ի մերոց թագաւորաց են սիրելիք եւ իմոյ արեան առուք եւ հաւաստի հարազատք․ եւ սիրելի էր ինձ յայնժամ գալ Փրկչին եւ զիս գնել, եւ առ նոքօք յաշխարհ զմուտն իմ լինել, եւ նոցա տէրութեամբն զուարճանալ (Այլ 00․ տեսութեամբն խրախճանալ), եւ յարգեացս ապրիլ վտանգից։ Բայց վաղ ուրեմն փախեաւ ի մէնջ պատահումն այն թէ արդեօք եւ վիճակ»։ Իսկ մեզ որ հեռագոյնք եւս ժամանակաւ գտանիմք յոգողէ բանիցս ի Խորենացւոյ քան նա ի Պարուրայ, եւ յոլովագոյնս դիտեմք վտանգս պատահեալ ազգիս ի 14 դարս որ ընդ նորայն եւ ի մեր ժամանակս, զի՞նչ արդեօք մնայր ասել բանս, եթէ խորհրդածութեանց եւ ըղձից եւ ոչ պատմութեանց էր հանդէս գործոյս։

      Քանզի Պարուրայ յաջորդ անընդմէջ կարգէ զՀրաչեայ, եւ առ Նաբուքոդոնոսորիւ ասէ զնա լինել, որպէս եւ այլք ի պատմչաց․ եւ զի թագաւորդ Բաբելացւոց կեայր ի սկիզբն Զ դարու նախ քան զՔրիստոս, ապա ընդ ժամանակ նորա եւ Հրաչէի եւ ընդ ժամանակ Պարուրայ եւ Վարբակայ՝ է միջոց ամաց գէթ իբրեւ 150ից, յորս Վարբակայ ընծային յաջորդք եօթն․ իսկ զիա՞րդ Հայկազանցս եւ ոչ մի ոք։ Եւ դարձեալ անճահագոյն եւ խառնակ եւս գտանեմք առ նմին Վիպահօր՝ զԱսորդանայ զորդւոյն Սենեքերիմայ ժամանակ՝ որ ի միջոցի անդ է Պարուրի եւ Նաբուքոդոնոսորոի՝ պատշաճեցուցանէ Սկայորդւոյ, զոր յառաջն հայր Պարուրայ ասաց լինել․ եւ հարկ է կամ գրչաց ինչ սխալանս լինել այդանօր, կամայլոյ ուրուք Սկայորդոյ լինել ընդունողին զեղբարս Ասորդանայ, կամ թէ եւ բնաւ ոչ Սկայորդոյ այլանուան ուրուք նահապետի կամ թագաւորի, զոր յետոյ տեսցուք․ այլ եթէ այս եւ եթէ այն՝ հարկ է թէ ընդ մէջ Պարուրի եւ Հրաչէի ժամանակք բազումք անցին․ եւ առ ի լնուլ զայն ասացին ոմանք (Եղ․ Զմիւռն․) շատակերաց եղեալ զՊարոյր, նա եւ «ամս հարիւր յերկարեալ կամ այլ աւելի, մինչեւ ցՍենեքերիմ», որպէս ասէ ոմն․ այլ հաւանագոյն է թէ յետ նորա կացին այլ թագաւորք Հայկազունք անյիշատակք մնացեալք ի Խորենացւոյ, գուցէ եւ ի Մարիբասայ․ եւ այս ոչ առ անշքութեան ինչ նոցին, այլ մանաւանդ եւ կարի իսկ պայծառանշանն գոլոյ, ձեռներէցք յիշխանութիւն եւ յաշխարհակալութիւնս, զորոց անուանս առ նախանձու ջնջեցին ի դիւանաց միահեծան բռնաւորք Բաբելոնի եւ Նինուէի, յորոց դիւանաց յետոյ ուրեմն Մարիբաս եւ Խորենացի առեալ կարգեցին զշարս մերոց ազգապետաց։ Բայց զվրիպեալսն ի սմանէ կանխաւ ցուցեալ եւ արձանագրեալ էր առաջին հեղինակ Հայկական դպրութեանցս՝ Հռովմէացին ազգաւ Ագաթանգեղ, եւ ըստ նմանէ այլք, յորոց եւ Սեբէոս յԷ դարու, որ հասոյց իսկ մեզ զյիշատակ եւ զանուանս նոցին թագակապ եւ հոյակապ արանց հնգեցուն։ Բայց եւ այսոքիկ, զորոց ընդ հուպ կայ մեզ ճառել, երեւին կացեալ յետ Սենեքերիմայ մինչ ի Նաբուպաղասար, յԷ դարու նախ քան զՔրիստոս․ իսկ ի կանխագոյն յՈւթերորդին՝ յորոյ ի սկզբան կամ ի մէջ կոյս թագաւորեացն Պարոյր, յետ սորա թուին կեցեալ յիշատակեալքն ի նորոյ Պատմահօրէն չամչեանց, Փառնաւազ Ա․ եւ Փառնակ Բ․ եւ յետ սոցա թագաւորն ժամանակակից Սենեքերիմայ եւ ասպնջական որդւոց նորին, զոր տեսաք ի վերոյդ « Սկայորդի քաջ մեր նախնին» կոչեցեալ ի Խորենացւոյ, եւ այլք յայլ անուն կոչեն․ Աստղիկն եւ Սաուէլ ժամանակագիր առ Պարոյր ասեն եկեալ զնոսա․ Վարդան՝ առ Կայպակ՝ նոյն համարելով ընդ Սկայորդւոյ, բայց ոչ միայն այսքան ի վայր իջուցանէ սա զժամանակս սորա՝ այլ եւ զնոյն ասէր պսակեալ ի Վարբակայ՝ իբր առաջին թագաւոր Հայոց․ եւ դարձեալ ոչ ի սմանէ միայն ասպնջականեալ ասէ վասն Սենեքերիմեանցն այլ թէ «եւ պատուեցան եւ ի Պարուրայ»։ Այլ ոմն անանուն վարդապետ (Քարոզական պատմութիւն Եսայեայ մարգարէի) Արտաշէս թագաւոր կոչէ զընկալուչ նոցին․ եւ միւս ոմն ի յետնոց (Եղիա Զմիւռնիացի) վասն նոյն ինքն Պարուրի ասէ «որ է Արտաշէզ»։ Իսկ քան զԱստղիկ երիցագոյն պատմիչ ԹովմաԱրծրունի՝ որ տեղեկագոյնս պատմէ զԱսորեստանեայց եւ զհաւուց իւրոյ տոհմին՝ այսինքն է զորդւոցն Սենեքերիմայ, ասէ զսա լինել «առ մերովն Հարամայիւ » (յայլ օր․ Արամա)․ եւ մեք զսա հաւանագոյն համարիմք․ իսկ զԱրտաշէսդ կամ արդարեւ մակագրական անուն փառանիշ առաջնոյ թագաւորին մերոյ ընծայեալ նմա, զի ոչ յառաջ քան զԱրշակունիս յիշի այլուր անունդ այդ, կամ թէ միոյ ի յաջորդաց Պարուրի։

      Արդ յետ կործանման առաջնոյ ինքնակալութեան Ասորեստանեայց՝ եւ բաժանեալ իչորս պետութիւնս, մինչեւ ի ժամանակս Սենեքերիմայ եւ Դիովկի գտանեմք միոյ միոյ կացեալ 5 կամ 6 թագաւորս Բաբելացւոց՝ յետ Բելեսեայ (կամնոյն ընդ նմին ըստ ոմանց) Նաբոնասար, որոյ ասի տումարական կարգս ինչ հաստատեալ, եւ անտի թուական մի եւս․ սկսեալ ի 26 օրէ փեպրուարի ամսեան 747 ամին նախ քան զՔրիստոս․ եւ ըստ ումեմն ի մերոց վարդապետաց (Ստ․ Ռոշք․բառագիր) յանուն իւր կոչեալ զառաջին ամիս տարւոյն, յորմէ եւ մերս նաւասարդ․ բայց մեր հնագոյն եւս զպատճառ անուանս ցուցեալ է․ իսկ եթէ նորոգութիւն ինչ կամ ուղղութիւն ըստ Նաբոնասարայ ընկալեալ իցէեւ ի տումարն Հայկին, զայն չունիմ ասել կամ մերժել։ Իսկ Ասորեստանեայց յետ 28 ամաց անիշխանութեան կամ ստորակարգ իշխանութեան՝ կացին հզօր թագաւորք Փուշ, Թագղաթփաղասար եւ Սալմանասար․ որք անդրէն ի բուռն առին զգահերիցութիւն եւ կալան աշխարհակալութեամբ, յառաջեցին ընդ արեւմուտս մինչեւ ի սահմանս Եգիպտոսի, նուաճելով զամենայնք միջակացեալ ազգս եւ թագաւորութիւնս մանունս, ընդ որս եւ զՀրէիցն՝ զԵփրեմայն կամ զտասն ցողին․ զառաջինն իբր յօգնական եւ ի թիկունս հասանելով նոցա ընդդէմ թագաւորաց ոմանց Ասորւոց, եւ ապա ընդ հարկաւ եւ ընդ լծով արկանելվ զնոսա․ հուսկ յետոյ եւ գերութեամբ վտարելով յերկրէ բնակութեան նոցին յաշխարհս հեռաւորս։ Թագղաթփաղասար նախ իբր զ’768 ամաւ նախ քան զՔրիստոս վարեաց ի Սամարիոյ կամ յԵփրեմէ բազմութիւն ամբոխի եւ բնակեցոյց «յԱսորեստանեայս, եւ բնակեցոյց զնոսա յԱլաթ եւ յԱբովը՝ զգետովքն Գովզանայ եւ զլերամբքն Մարաց» [1] (Դ․ Թագ․ ԺԷ․ 6), զոր Լատինն ի քաղաքս Մարաց ասէ․ եւ թուի ըստ քննչաց երկիրն ընդ մէջ Մարաց եւ Հայոց, ի կողմանս Կորդուաց, ի Խալակեանն անուանեալ գաւառ, ուրանօր դարձեալ յետ իբր 20 ամի՝ յաջորդ նորա խաղացոյց սարկին կամ Սաղմանասար որ եւ Նեմեսար ըստ գրոց Տովբիթայ․ զհասարակ գերութիւնն Սամարիոյ․ եւ աստի երեւի միւսանգամ մեծազօր տէրութիւն թագաւորացն Ասորեստանեայց ի վերայ շրջակայիցն ազանց, եւ Հայոց եւ Մարաց, զի մինչեւ ի սահմանս նոցին վարեալ բնակեցոյց զգաղթականն Հրէից․ եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ ի նոցին սահմանաց հանեալ զբնիկսն փոխաբնակեցոյց ի Սամարիա, որպէս վկայեն նոյն Ս․ Գիրք․ «Եւ ած արքայն Ասորեստանեայց ի Բաբելոնէ եւ ի Քութայ եւ յԱյայ եւ յԵմաթայ եւ ի Սեփփարուիմայ, եւ բնակեցամ ի քաղաքս Սամարեայ փոխանակ որդւոյն Իսրայելի» (Դ Թագ․ ԺԷ․ 24)։ Յեկացդ այդոցիկ որ ի զանազան աշխարհաց տէրութեան ասորեստանեայց՝ գլխաւորքն արք Քութայ, թուին իմն ի Խութայ [2] որ հարաւային սահման էր Հայոց մինչչեւ էր կոչեցեալ յանուն Սանասուն, եւ թուի սեմական գոլ յայնժամ բնակչացն, որոց երթեալ ընդ այլսն ի Սամարիա՝ տնկեցին անդ զհայրենի դիս իւրեանց զանգեղ, ըստ մերս թարգմանութեան յԵօթանասնից, որ ըստ լատինաց եւ երկբայականին Ներգել լսի եւ կարծի հաւն աքաղաղ կամ Հրատն մոլորակ կամ հրոյ պաշտօն։

      Յառաջ քան զգերութիւն Հրէից (Դ Թագ․ ԺԶ․ 9) Թագղաթփաղսար նուաճեալ զԴամասկոսզբնակիչսն վարեալ էր ի գերութիւն ի Կիւրէն կամ ի Քիր ըստ եբրայականին, զոր ոմանք (Մարդինի) ի կողմանս Մարաց համարեցան, այլք (Ռէննէլ) ի Կորճայս կամ Կորդուս, եւ յոլովք (Միւլլէր․ Նիպուր 134․ 157) այժմ ի կողմանս Կուր գետոյ․ ամենեքին ի սահմանս Հայոց Մեծաց, որ անդրագոյն մարզ էր յայնժամ Ասորեստաւոյն ի հիւսիսոյ կողմանէ, եւ մինչեւ ցՍենեքերիմ անդրէն նուաճեալ տեսանի․ եւ գուցէ յայս սակս յետ Պարուրայ ոչ յիշին յազգային պատմչաց՝ յաջորդք նորին։

      Բայց առ Սենեքերիմաւ միւսանգամ յեղափոխեցան բաղդք ազգացն նուաճելոց կամ մարզից Ասորեստանի․ մանաւանդ ի վատթարել բանակի նորա ի Պաղեստին եւ ի Պելուսիոն, եւ իբրեւ փախստական դառնալ՝ լքեալ զպաշարումն Երուսաղեմի (711 նախ քան զՔրիստոս)։ Եղեկիաս՝ որ յառաջ հարկս հարկանէր նմա, իսպառ թօթափեաց եւ զլուծն զայն։ Բաբելոն որ ապստամբեալ եւ նուաճեալ էր ի նմանէ սակաւ ամօք յառաջ՝ վերըստին ընդվզեաց, ի ձեռն Մարդոկեմպադայ կամ Մարովդաք-Բաղդանայ ըստ Գրոց, (Դ․ Թագ․) այն որ առաքեաց խնդակիցս Եզեկիայ եւ հազիւ ուրեմն հանդարտեաց ընդ ձեռամբ Ասորդանայ՝ իբրեւ տեղակալ կարգելոյ անդր ի հօրէն իւրմէ։ Մարք որ յաւուրց անտի Վարբակայ բազում այն էր զի ազատօրէն աղիկամի վարէին, թէ եւ ոչ միաբանութեամբ ամենայն աշխարհին, քան ծառայաբար եւ ի հարկի, խրատեալք ի վնասուէ անմիաբանութեան իւրեանց՝ հաւանութեամբ գլխաւորացն կացուցին իւրեանց գլուխ եւ առաջնորդ եւ թագակալ իշխան զկոչեցեալն Դիովկ (որոյ անուն թուի յԱ ^ժ Դահակն անուանէ զեղչեալ), որ շինեաց եւ ամրացոյց զեօթնպարսպեանն, մանաւանդ թէ զեօթներանգն Ահմատան կամ Եկբատան ի հարաւակողմն արեւելից աշխարհին Մեծի Մարաց։ Պարսք որք թեր Մարաց եւ իբրեւ ի նոսին յարեալ քաղաքավարէին՝ կացուցին եւ նոքա ի նմին ժամանակի թագաւոր զԱքեմենէս կամ զՀաքամանիշ ոմն․ յորմէ սերեցան Կիւրոս մեծն եւ Դարեհ Վշտասպայ։ Սենեքերիմ թէպէտ եւ եկեաց յետ ձախողակ դարձին յԵրուսաղեմէ՝ ժամանակս ինչ [3], այլ ոչ կարաց միւսանգամ ի ծառայութեան հարկի կացուցանել զսոսա․ նա եւ ոչ զՀայս, որպէս բանիս կարգ է ասել։ Քանզի հայեցեալ ի դրացիս իւրեանց, ընդ որս բազում մասամբք եւ կրօնիւք հաղորդք էին, նաեւ յօտարս անդր, չիք երկբայել՝ թէ եւ ինքեանք զամուրս տաւրոսական լերանց արկին միւսանգամ անջրպետ եւ պատուար զինուց Նինուէի․ եւ յայնժամ երեւի գլուխ ամբառնալ եւ Հարամայ Հայկազնոյ եւ տիրապետել միւսանգամ հանգոյն Պարուրի․ մանաւանդ յետ սպանմանն Սենեքերիմայ յորդւոց իւրոց եւ գալստեանն սոցա ի Հայս։

      Քանզի որպէս եւ Ս․ Գիրք կրկնութեամբ իսկ յիշեն, Սենեքերիմ դառնացեալ ընդ կորուստ բազմաձեռն բանակին ընդ  պարսպօք Երուսաղեմի եւ ընդ ամբարձումն ազանցն երբեմն հնազանդեցելոց, խստամբակօրէն վարէր ընդ ամբարձումն ազանցն երբեմն հնազանդեցելոց, խստամբակօրէն վարէր ընդ պատանդսն, ընդ գերիս եւ ընդ գաղթականս նոցին վաղ ուրեմն բնակեալս ի բուն յերկրի իւրում յԱսորեստանի, եւ որպէս Տովբիթ վկայէ՝ նախճիր բազում գործէր եւ ի գերութեանն Հրէից, զորոց դիակունս թաղէր բարեպաշտն այն Նեփթաղիմացի, որ էր ընդ գերութեանն եկեալ ի Նինուէ․ եւ պարապէր ի տուր եւ առ վաճառուց ընդ Մարս․ բայց՝ որպէս եւ ինքնին ասէ (Ա․ 18) ի վերջին ամս Սենեքերիմայ «ոչ եղեւ (նմա հնար) երթալ յերկիրն Մարաց»․ յայտ է թէ վասն խռովութեանն եղելոյ ի մէջ երկոցուն աշխարհացն եւ կասկածանաց համախոհութեան։ Եւ ոչ առ օտարս միայն, այլ թուի եւ առ տոհմայինսն եւ առ ընտանիս վայրենացեալ եւ գազանացեալ բռնաւորին, վասն որոյ յաւուր միում «մինչդեռ երկիր պագանէր Նասրաքայ կռոց իւրոց՝ Ադրամելէք եւ Սարասար որդիք նորա սպանին զնա որով, եւ ինքեանք գնացին փախստական ի Հայս»․ (Ես․ ԼԷ․ 38։ = Բ․ Մնաց․ ԼԲ․ 21․ = Դ․ Թագ․ ԺԹ․ 37)․ կամ որպէս Տովբիթ ասէ «ի Լերինս Հայոց» (Ա․ 21)։ Վարդապետ մի անանուն ի Պատմութեան Եսայեայ, ասէ․ «Մտին երկու որդիքն ի տաճարն ծածկեալ զսուրն, եւ կացեալ յաջմէ եւ յահեկէ․ եւ նա ոչ ունէր կասկած յորդւոց իւրոց․ եւ սպանին զհայրն եւ ձգեցին զգլուխն առաջի կռոցն, եւ ասեն․ Դու լեր դմա զոհ․ եւ ինքեանք փախստական գնացին ի Հայս առ թագաւորն Արտաշէս, եւ նա սիրով ընկալաւ զնոսա»։

      Կարի նշանաւոր են այս դէպք ի հին պատմութեան մերում, ոչ միայն զի եւ ի Գրոց սրբոց վկայեալ է, այլ զի եւ խառնուրդ իմն ընծայեցին եկքն այնոքիկ արքայազունք՝ ընդ հայկական սեռիս, եւ յարուցին երկուս կամ երիս մեծամեծ եւ նախակարգ նախարարութիւնս յաշխարհի մերում, զորոյ եւ զքաղաքական  վարչութիւն յեղափոխեցին իմն յայնժամ, որպէս սերունդք նոցա յզկնիսն թելադիր եւ զօրավիգն լինելով յապստամբութիւն եւ յինքնագլխութիւն․ որում վկայեն Յովսեպոս, եւ Ս․ Հերոնիմոս յաւանդութենէ Հրէից, եւ մերս հին պատմիչ [4] ։

      Վասն որոյ եւ արժան է ոչ առանց քննութեան անցանել զնոքօք։ Եւ նախ յիշեսցուք զանուանսն․ յորոց առաջինն Ադրամելեք որ յապաւմամբ գրի եւ Ադրամել (առ Խորենացւոյ), նշանակէ ի սեմական լեզու տոհմին թագաւորափառ կամ աստուածափառ, քանզի ըստ բնիկ ձայնին լսի Ասսար մելիք, եւ Ասսարդ աստուածական անուն էր առ Ասորեստանեայս․ առ աբիւղենեայ կոչի Ադրամուզան, ծեքեալ ի Յունաց կամ ի Հայոց [5] ։ Եղբայր նորա Սարասար, առ մեզ Սանասար կոչի, իբրեւ ի լծորդատառութենէ, քանզի եւ յայլ անուանս տեսանեմք զփոխադրութիւն Ն եւ Ր նայ տառից․ ըստ բնիկ հնչման թուի եւ Սարէսէր կոչեցեալն․ այլ Աբիւդենոս աւելադրե զոյգ նմին եւ զՆերգել անուն Ներգելա-Սարասար կոչելով, կամ լոկ Ներզել, որ նշանակէր առ Ասորեստանեայս զդիս հրատի կամ զհաւն առաւօտին։ Ըստ Աբիւդենեայ պատմութեան երեւի իմն ոչ անդէն իսկոյն յետ սպանման հօրն իւրեանց փախուցեալ եկեալ նոցա ի Հայս, այլ նախ փորձեալ եւ ի բուռն առեալ զթագաւորութիւն, եւ ընդ միմեանս իսկ մարտուցեալ․ նա եւ Սանասարայ թագաւորեալ՝ զոր Ներգելոս կոչէ, եւ սպանեալ յԱդրամելեքայ, որպէս թուի ի Հայս, ուր ապաւինեալն էր յամուրս Սիմ լերանց, ի Տաւրոսական պարուն, ի թիկանց Տարօնոյ, ուր եւ պաշտպան կայր նմա ազգապետն Հայոց․ բայց որդիք եւ արբանեակք նորա մնացին անդէն եւ գերեալ յազգ՝ կոչեցան Սանասունք, որ յետոյ եւ մինչեւ ցայժմ համառօտիւ Սասունք կոչին, որպես թէ Սանասարունի կամ Սանասարունիք։ Սոքա թէպէտ եւ ընդ հնագոյնս ի հայկական տոհմից խառնեալ եւ թուեալ՝ այլ ոչ յաժախ յառաջադէմք յաւագութիւնս, վասն համանման իմն անհարթ տեղւոյ բնակութեանն իւրեանց եւ աղխատրոյզ բարուցն, թէպէտեւ գոռք ելով ի կռուի, եւ հանապազակիրք զինուց, այլ եւ հանճարեղք ի գործ պատերազմական արուեստից։ Համառօտ աշխարհագիրք մեր եւ յիշատակողք դիպացս, ասեն վասն սորա «Սանասար շինեաց զՍասուն»․ իսկ պատմահայր մեր ասէ․ զսա «յարեւմտից հարաւոյ աշխարհիս մերձ ի սահմանս նորին Ասորեստանի բնակեցուցանէ Սկայորդի (Հարամա) քաջ մեր նախնին ․․․ եւ ի նմանէ աճումն եւ բազմամարդութիւն լեալ, լցին զՍիմն ասացեալ լեառն․ իսկ որ պերճագոյնք ի նոցանէ եւ գլխաւորագոյնք՝ յետոյ ուրեմն մտերմութիւն վաստակոց առ թագաւորսն մեր ցուցեալ՝ զբդեշխութիւն կողմանցն արժանաւորեցան առնուլ»․ յայտ է թէ զԱղձնեացն աշխարհի՝ որոյ գաւառ է Սասունք։ «Իսկ Աչդամոզանն յարեւելից հարաւոյ կողմանն բնակեալ․ ի սմանէ ասէ պատմագիրն (Մարիբաս) լինել զԱրծրունիս եւ զԳնունիս» [6] ։

      Բայց եւ ոչ Ադրամելեք որ սպան զՍարասար՝ անպատուհաս մնաց․ քանզի եւ Ասորդան ոչ համամայր եղբայր նորա (Աքսերդիս ըստ Աբիւդենեայ) հետամուտ եղեւ վարձկան զօրականաց ամբոխիւ հայրասպանին եւ եղբայրասպանի, եւ որպէս թուի, ոչ փոքր գործ մարտի եւ ընդդիմութեան եգիտ ի Հայս․ բայց յաղթող գտեալ՝ զհետ պնդեցաւ փախստականին, եթէ արժան իցէ հաւատալ Աբիւդենեայ, եւ անդր քան զսահան աշխարհիս մերոյ հանեալ՝ սպան զնա ի քաղաքի ուրեմն որ Բիւզանդիոն գրի (առ Եւսեբեայ), եւ յոմանց (Նիպուր 180) Տրապիզոնդ կարծի։ Աւանդէ վարդապետ յիշատակող սուսերահար սպանման Սենեքերիմայ՝ զԱդրամելէք գնացեալ յԱղուանս [7], գուցէ արդեօք ի կրկնումն փախստեանն․ բայց առանց հակառակութեան է Խորենացւոյ վկայութիւնն, զոր ստէպ եւ յերկար հաստատէ բնիկ տոհմին պատմիչ՝ Թովմաս Արծրունի։ Յատուկ տուն եւ տեղի բնակութեան նահապետիդ Արծրունեաց՝ եղեւ ի հարաւային արեւմտեան ծայր ծովուն Աղթամարայ, ի հովտի Թուխ գետոյ, որ եւ կոչեցաւ բնիկ գաւառ Աղձնեաց եւ յետոյ Հողց կամ Խողց․ եւ երկոքին անուանքդ՝ գաւառին եւ աշխարհին՝ որպէս եւ որ ցարդ համաձայնք լսին Խարդան եւ Խղու՝ վկային օտար ի հայկականէս եւ Սեմական լեզուի կոչումն։ Զպայազատութիւն տոհմի Ադրամելեքայ, Արծրուեացն կոչեցելոյ ի Հայս՝ մանրախուզիւ քննեալ Թումայի՝ շարակարգէ ի պատմութեանն, բայց զի յօրինակս գրոցն որ առ մեզ հասին պակասեն բանք ի յիշատակէ աստի մինչեւ ի Տիգրանայ ժամանակս, զանխուլ մնան եւ գործք երկոցուն եղբարցն եւ զաւակաց նոցին, եւ բնակութեանն եւ շինութեան որ յԱղձնիս եւ որ անդրագոյն ի Գնունիս յարեւելից ծովուն Աղթամարայ, զսահմանօք Ամկոյ։

      Հարամայ յաջորդեաց որդի նորա, որ թուի նոյն ինքն ԱՐՏԱՇԷՍ նախայիշեցեալ եւ վանատուր որդւոցն Սենեքերիմայ, վասն այնորիկ եւ թշնամութեամբ ընդ Ասորդանայ կեցեալ, եւ յաղթահարեալ ի սմանէ, թէ եւ ոչ իսպառ նուաճեալ եւ կապտեալ յիշխանութենէ․ զոր յաջորդ իւր եւ որպէս թուի որդի՝ ԶԱՐԵՀ, իսպառ զերծոյց ի բռնակալութենէ Ասորեստանւոյն, եւ ի վերջ կոյս թագաւորութեան Ասորդանայ՝ ինքնագլուխ թագաւորեաց Հայոց, իբրեւ 670 ամօք յառաջ քան զթուական Փրկչին։ Եւ էր նա, ըստ հաւանութեան, թոռն Հարամայ [8], կամ ի զարմէ նախնոյն մերոյ Արմենակայ, վկայեալ ի մնացորդաց պատմչէն «այր զօրաւոր եւ կորովի աղեղամբ»․ որպիսիք ոմանք եղեն եւ յաջորդք իւր չորեքին, թուի թէ եւ ազգաւ սերեալք մի ըստ միոջէ, եւ զամսիբր 70 ոչ միայն ինքնօրէն աղիկամի տիրապետեալ Հայկազանցս, այլ եւ նուաճեալ զշրջակայ ժողովուրդս, ընդդիմացեալ ձեռներիցութեան Մարաց եւ Ասորեստանեայց, եւ ըստ վիպասանին Մամիկոնեանց

«Այս հնգեքեանըս խրոխտացեալ

Ըզպատերազմն ազանց վանեալ»։

      Եւ են սոքա յետ Զարեհի Արմոզ, Սարհանգ կամ Սարաք, Շաւաշ եւ Փառնաւազ Բ․ որոց եւ ոչ անուանք գտանին առ Խորենացւոյ վասն նախասացեալ պատճառիդ․ այլ ի հնագունէ եւս հետազօտ պատմչէ կամ ի նոյն ինքն յԱգաթանգեղայ, գտեալք եւ մեծաւ իմն շքով դրոշմեալք եւ հռչակեալք եղեն, վասն մեծամեծ եւ քաջանշան գործոց նոցին, որովք գերազանցեալ քան զամենայն նախնիս իւրեանց եւ զյետինս ի Հայկազանց, համարեցան ընդ աշխարհակալս անուանիս․ զորոց թէպէտ օտարք եւնախանձոտք ջանացան բնաջինջ առնել զանուն եւ զյիշատակ, այլ վիպսանք ազգին պահեալ հասուցին ցհազար ամ․ մինչեւ յաւուրս մեծին Տրդատայ յարքունի դիւանին գտանել ատենապետի նորին Ագաթանգեղեայ, եւ հրամանաւ նորին դրոշմել զանուանս եւ զժամանակս նոցին հելլէն գրով ի վիմեղէն արձանի հանդէպ դրան արքունի տաճարին ապարանից Սանատրկոյ ի Մծբին քաղաքի․ որ յետ ժամանակաց ոչ գիտեմ սասաննութեամբ եթէ թշնամութեամբ կործանեալ հողաթաւալ մնայր․ իսկ թագաւորին Պարսից լուեալ ի համբաւոյ՝ տայր յուզել հանել զչքնաղ սիւնս տաճարին եւ բերել ի դուռն իւր․ եւ անդ ի բրել՝ յայտնեցաւ եւ արձանն հանդերձ անուամբք քաջաց թագաւորացն Հայկազանց, եւ Պարթեւաց նոցին յաջորդաց [9] ։ Ի դէպ իսկ էր ժամանակն յաջողելոյ Հայկազանցս, քանզի Մարք ապստամբեալք յԱսորեստանւոյն՝ որպէս եւ առ Սարդանապալլաւ՝ եթէ ոչ զինուք՝ գէթ հաւանութեամբ կամաց ի թիկունս կային․ Բաբելացիք եւ Ելամացիք յար ընդվզել հնարէին, եւ Ասորդան հազիւ կարէր ի ձեռն հաւատարիմ զօրաւարացն նուաճել զնոսա․ իսկ որդի նորա եւ յաջորդ Սամուկ կամ Ասամոգէս որ եւ Սաւոդոկիմ, վատթարագոյն քան զհայրն գտաւ եւ ապիկար, թագաւորեալ իբրեւ 21 ամ․ առ որով թագաւորէր Հայոց յետ զարեհի՝ ԱՐՄՈԳ; Բայց զի Խորենացի ի յաջորդս Տիգրանայ կարգէ յայս անուն անընդմէջ Զարեհ եւ Արմոզ թագաւորս, ոչ այնքան հոմանունս առաջնոյն կարծելի է, որքան զնոսին իսկ՝ տեղաշարժեալս եւ անդր մուծեալս․ քանզի որպէս ասացաք, ի բուն արգի աստ եւ ոչ զմի ի հնգեցուն յիշէ նա․ ի հաստատեալ գահուց իւրաքանչիւր ազգաց երբեմն հպատակաց միոյ վեհագունի, ահարկուք իրերաց եւ խիթալիք այնուհետեւ լինէին․ եւ թուի յայս միջոց ժամանակի հին դաշնակցացն Մարաց եւ Հայոց բաղխեալ ընդ միմեանս պատերազմաւ, եւ մերոցս զառաինն յաղթող գտեալ եւ վանեալ զՄարս։ Պատմիչն Վրաց խառն ի խուռն վարելով զժամանակս եւ զանուանս թագաւորաց, երեւի զԴէովկ կամ զյաջորդ նորա կոչել Քեկապոս (Քէյքաուս), յորմէ վտարանջին Հայք եւ Վիրք, եւ նա առաքէ ի վերայ նոցա զորդի իւր Փարաբորոտ (Փրաւորտ), զոր հարեալ վկանդեալ Հայոց հալածեն յԱտրպատականէ․ յետ ամաց, միւսանգամ գայ ի վերայ նոցա (Կի-աքսար) Քէյ-Խոսրու, որդի Փարաբորոտի, որ յաղթող գտանի, եւ շինէ յԱտրպատական տուն պաշտման կրակի․ այլ ի հեռանալ նորա Հայք եւ Վիրք հալածական առնն անտի զգունդն (Մարա) – Պարսից, եւ գրաւեն զաշխարհն այն։ Այս դէպք թուին յետ կիսոյ Է դարու նախ քան զՔրիստոս հանդիպեալ․ յորում ժամանակի շփոթութիւն իմն տեսանի ի պատմութեան Ասորեստանեայց, եւ անմիաբանութիւն առ ժամնակագիրս․ բազում անուանց թագաւորաց ի մէջ մտեալ ի սուղ ժամանակի, ոմանց այլ եւ այլ անձինս եւ ոմանց զմի ի զնոյն բազմանուն համարել․ այսպէս յետ Սամուկայ Սաւոդոկիմայ, ասի թագաւորեալ եղբօր նորա, զոր ոմանք բնաւ անանուն կոչեն․ այլք համարին զյաջորդ նորա կամ միանգամայն կոչեն Քինալտան, Ասարդանաբաղ, Նինոս Գ․ եւ Նաբուքոդոնոսոր Ա․ եւ ոմանք դարձեալ նոյն կամ յետ սորա ասեն կեցեալ զՍարակ առ 648 ամաւ նախ քան զՔրիստոս, զոր շատք հուսկ յետին թագաւոր Նինուէի գրեն․ եւ զթագաւորութիւն Ասորեստանեայց ոմանք համարին գրաւեալ առ 625 ամաւ․ այլք յայնմ ամի թագաւորեալ Սարաքայ, եւ թագաւորութեանն բնաբարձ լեալ յամի 606։ Կալցուք ստոյգ զյետին թիւս, որպէս եւ յետ սակաւու հաստատեսցի ի պատմութենէ․ եւ զյետին թագաւոր նորա եթէ Սարակ եւ թէ այլ ոք՝թագաւորեալ զ625 ամաւ, եւ յառաջ քան զնա զ648 ամաւ զՔինալտան։ Բայց ի միջոցի անդ երկոցուն գտանի եւ Հայկազանցս թագաւոր համանուն երկբայելի թագաւորի այնմ Ասորեստանի, ՍԱՐԱԿ, կամ Սարկան, գուցէ լավ եւս Շարակ կոչելի․ որ թերեւս նոյն իսկ անձն է, եւ զինու զօրութեամբ բռնացեալ ի վերայ բռնացելոցն Ասիոյ, ի ժամանակի յորում Մարք եւ Բաբելացիք առ տնին զբաղեալ էին․ եւ աստի թերեւս շփոթութիւն մի ժամանակագրաց եւ վարանումն վասն Սարաքայ, զոր թէպէտ բազումք ասեն յետին թագաւոր Նինուէի, այլ է որ (Նիպուր) եւ բնաւ իսկ չյիշէ, եւ անանուն կարգէ զյետին թագաւորն որ եկաց անարգաբար (յամսն 625-606)։ Եւ հարկ է գործ մի մեծ եւ նշանաւոր ընդունել ի մերոցս աստի հռչակեալ թագաւորաց զի այնպիսւոյ արձանագրութեան արժանի լինէին, իբրեւ հոյակապ եւ արիագոյնք քան զամենայն Հայկազունս մինչեւ ի թագաւորութիւն Պարթեւաց, արք պատերազմողք եւ վանողք ազանց։

      Արդ զպատմեալդ ի Վրաց պատմչէն գործս Մարաց ընդ Հայոց եւ Վրաց՝ նոյն համարիմ ընդ յիշեալսն յարտաքնոցն պատերազմ Մարաց ընդ Ասորեստանեայց, եւ պաշարումն Նինուէի ի Փրաւորտայ (Փարաբորոտ Վրացւոյն), զոր կամ ի ներքուստ պաշտպանէին եւ Հայք ընդ իշխանութեամբ թագաւորին իւրեանց Սարակայ, կամ արտաքուստ դիմեալ անկեալ ի վերայ Մարաց՝ հարին զնոսա հարուածսմեծամեծս, եւ զթագաւորն իսկ Փրաւորտ անդէն առ պարսպօքն սպանին, փոխստական տարեալ վարեալ զմնացորդս բանակին մինչեւ ի բուն յաշխարհն Մարաց [10] ։ Եւ լինէր այս յամի 634ի նախ քան զՔրիստոս։ Ի վրէժխնդրութիւն փութայր Կիաքսար (Քէյ-Խոսրու) նորագումար խմբիւք, եւ մինչ ակն ունէր յաղթութեան կամ յամառեալ պատերազմի, ստիպէր յետս նահանջել ի յանկարծուց ինչ համբաւոյ ազգի բարբարոսի խուժելոյ յերկիր իւր։ Եւ էր այն գերահռչակն ի պատմութեան հնում՝ հրոսակ Սկիւթացւոց, որք զամս իբր 30 ասեն տիրեցին ամենայն Ասիոյ՝ ի դրանց Հոնաց մինչեւ ի սահմանս Եգիպտոսի, ինքեանք հալածեալք ի համազգեաց Մագդթաց՝ հալածեցին նախ զԿիմմերեանսբնակեալս ի հիւսիսոյ Պոնտոս ծովու, եւ հետամուտ լեալ թափեցին ի Փոքր Ասիա․ անտուստ պատեալք զհարաւային ստորոտովք Կովկաս լերանց, սփռեցան ի դաշտակողմանս Կուր գետոյ ի սահմանս Աղուանից, յորմէ եւ այսր զգետովն անցեալ յՈւտի աշխարհ՝ մասն մի ճամբարին կալաւ զարձակածաւալ եւ զարգաւանդահող գաւառն՝ որ ի նոցին իսկ Սկիւթացն անուն յայնմ հետէ եւ առ յապա կոչեցաւ Շակաշէն, ըստ վկայութեան Ստրաբոնի աշխարհագրի, եւ յայս անունլսիւր ց’Ը դար։ Իսկ մեծ մասն ճամբարին յառաջ էանց ընդ արեւմուտս եւ ի հարաւ, կոխելով զՀայաստան աշխարհ․ բայց թուի ոչ ընդ երկար թշնամութեամբ, այլ թերեւս եւ ի դէպ ժամանակի օժանդակս առեալ զնոսա Հայոց ընդդէմ զայրացեալ զօրուն Կիաքսարայ․ որոյ լքեալ զպաշարումն Նինուէի եւ փութացեալ ընդ առաջ հարստացեալ թշնամեացն, եւ որպէս կարծի (Նիպուր) պատահեալ նոցա ի տարածութեան Մուղանն անապատին՝ հարաւ խորտակեցաւ ի նոցանէ․ այլ խորագիտութեամբ ստրջացեալ յանօգուտ կռուոյ եւ ի սպառսպուռ բեկմանէ, խօսեցաւ ի հաշտութիւն, յանձն առեալ ընդ լծով մտանել ասպատակացն եւ հարկս հարկանել խաքանի նոցա զամս 28, եւ այսպէս հեռացոյց զմասն մի հրոսուն ի սահմանաց իւրոց, եւ ընդ միւսոյն խաղաղութեամբ վարեալ՝ արծարծել զզօրս իւր եւ վառէր ի նոր հրահանգս կրթութեան, եւ վերստին ի կռիւ կաքաւէր, առ փոքր փոքր յառաջեալ անցեալ ընդ հիւսիսի Հայոց՝ եւ մխեալ ի Փոքր Ասիա, մարտ յարդարէր ընդ Ալիադեայ Լիւդացն արքայի (615-610) որ յայնմ մարզէ աշխարհակալութեամբ հասեալ էր մինչեւ ի սահմանս Եփրատայ։

      Յայն ժամանակս թուի տիրապետեալ մերազնեայցս ՇԱՒԱՇ յետ Սարակայ, եւ ոչ կարացեալ զդէմ ունել Կիաքսարայ, որ ոչ միայն զինու զօրութեամբ մրցէր այլ եւ հնարիմաց քաղաքագիտութեամբ․ որով յետ հնգամեայ եւ յեղափոխ բաղդիւ մարտիցն ընդ Լիւդացւոյն՝ միջնորդութեամբ Կիւլիկեցւոց արքային հաստատեալ ընդ նմա դաշն ուխտի հաշտութեան (609) յայնմ կողմանէ, եւ աստուստ յինքն յանկուցեալ զՆաբուբալասար կուսակալ Բաբելոնի, եւ ընդ երկոցուն եւս խնամութեամբ մերձաւորեալ, զԱրիանէ դուստր Ալիադեայ առեալ ի կնութիւն որդւոյ իւրում Աժդահակայ, եւ զդուստր իւր Ամուհի կամ Զամուհի տուեալ ի կնութիւն որդւոյ Բաբելացւոցն՝ այն է մեծն Նաբուքոդոնոսոր, եւ հաստ զթիկունսն արարեալ, այնուհետեւ նախ զՍկիւթական հրոսակն եբարձ ջնջեաց, էր զոր դաւաճանութեամբ ի խնջոյս խողխողելով եւ էր զոր կոտորածով ի դաշտի եւ հալածելով ի սահմանացն․ ապա դառնայր ի վերայ գոռ եւ անհաշտ թշնամեացն Ասորեստանեայց եւ Հայոց, յորոց վրիպեալ էր առ պարսպօք Նինուէի 25իւք ամօք յառաջ։ Եւ համախմբեալ զզօրս իւրեանց երեցումց ազանց դաշնակցաց՝ Մարաց, Բաբելացւոց եւ Լիւդացւոց, հանդերձ այլովք ի նոսին յարեցելովք, վերադառնային գային ի պաշարումն մեծի տիեզերական քաղաքին, ուր ամփոփեալ էր յայնժամ երկրորդն Սարդարաբադ, Սարակն այն կամ անանուն յետին արքայն երբեմն մեծի միահեծան ինքնակալութեան Ասիոյ․ իսկ Հայոց յետ Շաւաշայ տիրէր յայնժամ ՓԱՌՆԱՒԱԶ որ է Նափու-Փառնազ կոչեցեալ, կամ շփոթելով կամ խնամութեամբ ինչ ընդ սեմականացն։

      Յերրորդում ամի պաշարմանն առաւ Նինուէ (606 նախ քան զՔրիստոս)․ յետին յաջորդն Նինոսի եւ Շամիրամայ՝ անանունն մանաւանդ թէ վատանունն այն՝ Ասուրէտտիլիլի կամ Սարաք, զօրէն առաջնոյն Սարդանաբալլայ, ասեն, հրկէզ արար զանձն համօրէն տամբն․ աճիւն նորա շիջաւ 1400ամեայ ինքնակալութիւն Ասորեստանեայց․ եւ ի գլուխ ելին սպառնալիք մարգարէիցն, յորոց ասէր ոմն (Սոփոն․ Բ․ 13) ի բերանոյ Տեառն․ «Ձգեցից զձեռն իմ ի վերայ հիւսիսոյ, եւ սատակեցից զԱսորեստանեայն, եւ եդից զՆինուէ յապականութիւն, անջրդի իբրեւ զանապատ․ եւ արածեսցին ի միջի նորա հօտք եւ ամենայն գազանք երկրի, եւ գետնառիւծք եւ ոզնիք ի յարկս նորա բնակեսցեն, եւ գազանք գոչեսցեն ի նկուղս նորա, եւ սակռուք ի դրունս նորա, քանզի իբրեւ զմայր է բարձրութիւն նորա։ Այս քաղաք վրիժագործ բնակեալ յուսով, որ ասէր ի սրտի իւրում, ես եմ, եւ ոչ եւս ոք իցէ յետ իմ․ զիա՞րդ եղեւ յապականութիւն ճարակ գազանաց․ ամենայն որ անցանիցէ ընդ նա՝ շչեսցէ եւ շարժեսցէ զգլուխ իւր»․ լուաւ զայս յԵկբատանս Մարաց եւ Տուբիա ծերացեալ ուր դադարէրն ըստ խրատու հօրն, թէ «հաւատամ ես, որպէս եւ խօսեցաւ Յունան մարգարէ վասն Նինուէի՝ եթէ կործանեսցի» ․․․ «եւ ուրախ եղեւ Տուբիա մինչչեւ մեռեալ էր նորա՝ ի վերայ Նինուէի, փառս ետ գոհանալով զԱստուծոյ»․ զի եբարձ զապականիչն ազանց։

      Ձգեցաւ աստանօր ձեռն տեառն եւ ի վերայ հիւսիսագոյն պետութեան Հայկազանց նիզակակցաց Նինուէացւոցն․ յետ առման եւ անշքութեան խրոխտացեալ մայրաքաղաքին՝ յաղթականքն դաշնաւորք յարձակեցան յԱրարատեան աշխարհ․ եւ վատթարեալ զյետինն հնգեցուն ինքնագլուխ Հայկազանց՝ զՓառնաւազ, որպէս թուի նախ դաշտային պատերազմաւ, ապա պաշարմամբ ի քաղաքի կամ յամրի ուրեմն, կալան զնա եւ գերի վարեցին ի Բաբելոն, ուր հաստատեաց զերկրորդ ինքնակալութիւն Բաբելական կամ զՔաղդէական Նաբուբաղասար, ամաւ յառաջ քան զմահն լուծեալ զվրէժ, երկոցուն ոխերիմ թշնամեացն․ եւ եթէ արժան իցէ իմաստասիրել ընդ Վիպասանին մերոյ

                  «Ըզհայրականըն քէն յիշեալ

                  Զոր ընդ Բելայ Հայկն արարեալ․

                  Որպէս երբեմն Նինոս Խորհեալ,

                  Զի զքաջութեան համբաւն առեալ (զԱրամոյ

                  Բայց թագուցեալ կեղծաւորեալ ․․․

                  Աստ թիւնաթափ սոցա եղեալ,

                  Զհուր բարկութեանըն հրդեհեալ

                  Բազում ամօք զՀայք տոչորեալ»։

      Վիպասանս համարի ի ձեռն Նաբուգոդոնոսորի ի գլուխ ելեալ իրացս, եւ էր իսկ նա արդարեւ զօրավար փոխանակ հօր իւրոյ, որում եւ թագակից իսկ․

                  «Նաբուգոդոնոսորն իշխեալ

                  ԶԱսքանազեան գունդըն կոչեալ,

                  Զթագն ի գլխոյ նոցա առեալ,

                  Փառնաւազայ այս պատահեալ,

                  Ի Բաբելոն վախճան եկեալ»։

      Բայց ոչ եթէ ի Բաբելոնի վախճան առեալ կենացն եւ պետութեան, թուի թէ ի դիւրի եկաց Փառնաւազ յետ գերութեան․ քանզի հին պատմիչն ասէ միայն․ «Այս Փառնաւազ հնազանդեալ Նաբուգոդոնոսորայ արքայի ի Բաբելոն, եւ ապա յայնմհետէ Բաբելացւոց եւ Մարաց թագաւորքն տիրեցին մինչեւ ցԱղեքսանդր Մակեդոնացի»։ Այն զի եւ մեծն այն արքայ Բաբելոնի եւ մի մեծագոյն աշխարհակալաց՝ Նաբուգոդոնոսոր պայազատեալ ընդ հուպ զհայրն (604) յետ ոչ բազում ամաց (593) ոխացաւ ընդ դաշնակցին եւ ընդ աներոյ իւրոյ Արփաքսադայ Մարացն արքայի, եւ պատերազմաւ ընճեալ կացոյց յերկրորդական կարգի [11] ։ Եւ առ այս թուի դէպ համարեալ զդիւրելն Հայոց, զի մի յապստամբութիւն մտաբերիցեն, եւ կարգեալ նոցա վերակացաւ եւ թագաւոր ընդ ձեռամբ իւրով զՀՐԱՉԷ ոմն, այսպէս կոչեցեալ «վասն առավել պայծառերես եւ բոցակնագոյն իմն լինելոյ»․ (Խոր․ Ա․ ԻԲ) զոր տեսցուք ընդ հուպ նիզակակից նմին ի շահատակութեանն նշանաւորի։

      Բայց Փառնաւազայ որդի թէպէտ ոչ թագաւորեաց, այլ ոչ եւ անշուք մնաց, զի տիրեաց արեւմտեայ հարաւոյ կողմանն Հայոց, ի Դ Հայս․ քանզի, ասէ հինն այն պատմիչ, Փառնաւազայ որդիս լեալ երկուս, Բագամ եւ Բագարամ, որ ծնաւ զԲիւրամ, եւ նա զԱսպատ։ Եւ ինքն Բագարամ կոչեցաւ «եւ Անգեղ, զոր ի ժամանակին յայնմիկ ազգ բարբարոսացն աստուած կոչեցին»։ Եթէ ստոյգ իցեն ասացեալք եւ կամիցիմք միաբանել ընդ Խորենացւոյ՝ զՊասքամ նախահայր տոհմին Անգեղ տանն [12] հարկ է ըստ մերձաւորութեան անուան նոյն համարել ընդ Բագամայ (ի յաջորդս Տիգրանայ լսի եւ Բագամ թագաւոր Հայոց) կամ Բագարամայ․ եւ զի կոչի նա, թոռն Հայկակայ (յօրինակ ինչ Հայկայ), ապա եւ զսա՝ հայր Փառնաւազայ։ Խորենացի զսկզբնաւորութիւն տոհմի եւ տան Անգեղ 400 ամօք անագանէ, ի սկիզբն Արշակունեաց տէրութեան․ այլ մարթ է միաբանել դարձեալ զպատմիչսն՝ վարկանելով եւ զՏորք այն ժամու նահապետ տոհմին՝ սերեալ ի նմին տանէ Բագարամայ կամ Պասքամայ, եւ ըստ օրինակի նահապետի տոհմին դիւցազնական կատարեալ գործս․ բայց աստուածականն ընծայեալ պատիւն՝ դիպողագոյն եւս է հնագունին ժամանակաւ՝ Անգեղն Բագարամայ, զոր անկ է թուել ընդ սակաւուց ծանուցելոց բազմականաց Հայկականն Ոլիմպեայ․ եւ զի ոչ վայրապար ումեք այսպիսի ընծայի պատիւ, հարկ է թէ եւ գործս դիւցազնականս կատարեալ իցէ նորա հանգոյն իմն Հերակլեայ եւ մերոյս Վահագնի, կամ թէ քաջութիւնս արութեան գործեալ, ընդդիմանալով հետամտիցն Մարաց եւ Բաբելացւոց, եւ յամուրս անդ լերանց աշխարհին Դ Հայոց զազատութիւն իւր անկողոպուտ պահեալ, եւ ոչ խոնարհեալ ընդ ձեռամբ Հրաչէի, իբրեւ կապտողի իւրոցն հայրենական իրաւանց, միանգամայն եւ ինքնիշխան պայազատութեանն Հայոց, որով իբրեւ բարձր ի գլուխ պանծային յաւուրց Սենեքերիմայ եւ այսր։

      Համայն եւ այնպէս նուաճմամբ ընդ ձեռամբ Նաբուգոդոնոսորի ոչ շատ գձձեցան Հայկազունք, որպէս ի վերդ նշանակեցի․ զի թագն կորզեալ ի Փառնաւազայ տուաւ այլոյ ումեք․ «Եւ զի արդարեւ, ասէ Խորենացի,  զայնու ժամանակաւ էր ազգիս մերոյ թագաւորութիւն, վկայէ եւ Երեմիա մարգարէ ի բանս իւր, հրաւիրելով ընդդէմ Բաբելոնի ի պատերազմ․ Հրաման տուր, ասէ, Այրարատեան թագաւորութեանն եւ Ասքանազեան գնդին»։ Եւ ըստ հաւաստելոց քննչաց ի սոյն իսկ յամս թագաւորութեան Հրաչէի կամ պատերազմին Մարաց եւ Բաբելացւոց գրէր զայս աստուածաշունչ եւ հառաչաձայն մարգարէն, առ ի վրէժ իմն քինու գերութեան ազգին իւրոյ, եւ թագաւորութեան տան Յուդայ եւ վկանգման Երուսաղեմի, որ վաղագոյն եւս ի գլուխ ելանելոց էր քան սպառնացեալն յիւրմէ բնաբարձ կործանումն Բաբելոնի․ արդէն իսկ յամի նուաճման Փառնաւազայ՝ համօրէն երկիրն Ասորւոց անկեալ էր ընդ լծով Բաբելացւոց, հանդերձ թագաւորաւն Յուդայ Սեդեկիայիւ, որոյ անհանճար եւ տարաժամ խորհուրդ ապստամբութեան՝ նախ իւրում ինքեան գերութեան եւ կուրութեան եղեւ պատճառ, սպանմամբ որդւոցն, եւ յետ սակաւ ամաց (585 նախ քան զՔրիստոս) հրկիզութեան եւ կործանման բովանդակ աստուածախնամ այլ եւ աստուածալիք քաղաքին Երուսաղեմի, եւ աշխարհածանակ գերութեան Յուդայ եւ ամենայն Հրէաստանի։ Յայսմ մեծի եւ ահեղ սպասարկութեան Նաբուգոդոնոսորի կամաց Աստուծոյ՝ ի վերայ ապերախտ ազգին ընտրելոյ, արբանեկէր նմա եւ մերս ազգապետ Հայկազն Հրաչէ, որպէս եւ յետ իբր ամաց 80 ից մի ի յաջորդաց նորա աջակցէր Մարապարսացւոյն՝ յառումն եւ յաւեր Բաբելոնի։

      Ոչ նիզակակցութեամբն միայն ընդ Բաբելացւոցն յայս գործ վտարանդութեան Հրէից՝ ի հանդէս ածէ զազգս մեր, այլ եւ  ասպնջականութեամբն ի նոցունց իսկ գերելոցն․ յորոց զոմն մի ի պատուաըոր արանց, որ թերեւս զոհ ցասման Նաբուգոդոնոսորայ լինելոց էր, որպէս զայլսն զըմբռնեալսն ընդ Սեդեկիայ կամ զգերեալսն ի Նաբուզարդանայ, Շամբատ կամ Շամբա անուն, խնդրեաց Հրաչէ ի պարգեւի մասին, տամբ կամ արամբք նորին գուցէ եւ այլովք յարեցելովք ի նոյնս, եւ ած բնակեցոյց յերկրիս Հայոց ըստ արժանի մեծութեանն պատուով, յորմէ եւ սերեալքն ի նմին պատուի կացին եւ առաւել եւս մեծարեցան առ Արշակունեօք, նոյն եւ յաւուրս քրիստոնէութեան ազգին առ յապա, եւ յանուն պայազատի տոհմին որ յաւուրս Վաղարշակայ կեայր՝ կոչեցան Բագրատունիք, աւագութեամբ դասու եւ պաշտամանց ընդ առաջինս ի նախարարութեանց կացեալ, եւ ի վեչջէ ուրեմն գահակալութեան եւս հասեալ եւ վերականգնեալ զթագաւորութիւն Հայաստանեայց, այլ եւ զՎրաց, յորս եւ երկարեալ պայազատութեամբ հասին մօտագոյնս ի մերս դար, եւ կեան իսկ տակաւին ի սերնդոց նոցին եւ յազգէն, առաւելագոյն առ դրացիսն՝ քան ի բնիկ յաշխարհիս մերում, եւ ցարդ իսկ ի պատուի ազնուականութեան, որով թերեւս հնագոյնք իսկ են եւ նախնագոյնք քան զամենայն ազնուատոհմս եւ արիազունս ծանուցեալս գէթ յԵւրոպիա։ Եւ զի այսքան մեծ եւ նշանաւոր եղեւ տոհմդ այդ առ հինսն մեր եւ առ նորս, բազում խնդիր եւ զրոյց եղեալ է վասն սկզբնաւորութեան նորին եւ նախահաւու։ Վրացիք՝ թէ եւ յետնագոյն ասեն զգալուստ նոցա յերկիր իւրեանց, այլ յարքունի զարմէն Դաւթի պնդեն լինել զնահապետն՝ որպէս եւ ոմանք ի մերոցս․ իսկ այլք անդստին իսկ յաւուրս թարգմանչաց մերոց կամ եւս յառաջ՝ ասէին ի Հայկայ սերնդոց լինել եւ զԲագրատունիդ, զոր բասրեալ մերժեաց Խորենացի, որպէս եւ վերագոյն ուրեմն նշանակեցաւ․ իսկ ոմանք ընկալեալ ի Հրէից զծագումն՝ զտանէ Շամբայի զրուցեցին լինել զնա որդի Կովսամայ՝ զոր աւետարանագիրն յիշէ Ղուկաս, եւ է ԺԸ ի Դաւթայ եւ չորիւք ազգաւ նախերէց քան զԶօրաբաբէլ։ Առանց երկբայութեան է հրէական ծագումն տոհմիդ եւ բազում հաւանութեան ի Յուդայի ցեղէն լինել․ իսկ տեղի բնակութեան նոցա ի Հայս, զառաջինն երեւի ի հիւսիսի արեւմտից աշխարհիս լինել, ի Սպեր եւ ի կողմանս Խաղտեաց, ուրանօր յիշին եւ ի ժամանակս Արշակունեաց մերոց թագաւորաց։ Ոչ հեռի ի սոցանէ ասեն հին պատմիչք [13], յաջակողմն Պոնտոս ծովու բնակեցուցանել կամ վտարել Նաբուգոդոնոսորայ մասն ի գերութենէ կողմանց Լիբիոյ եւ եւրոպիականն Իբերիոյ, թէպէտ եւ նոր քննիչք ոմանք (Նիպուր․ 222) ոչ հաւանին այսմ։

      Յետ Հրաչէի մինչեւ ի Տիգրանն Քաջ նահապետք եւ թագաւորք Հայկազանցս կացին՝ հինգ, թէպէտ վեց համարի Խորենացի, յաջորդ նմին եդեալ զՓառնաւազ (Բ), որ ըստ իս է նախորդն եւ գերեալն ի Բաբելոն․ ապա յետ Հրաչէի կարգեմ զՊԱՃՈՅՃ, յետ նորա ԿՈՌՆԱԿ, որ գրի եւ Կուռնակ եւ Կոռնակ,  վասն որոյ Մագիստրոս ստուգաբանէ Կռնակ, ի կուռն բառէ, դարձեալ գրի առ այլս եւ Կսովնազ (Ուխտանէս), այլ եւ Կայնափ (Վարդան)։ Յետ սորա ՓԱՒՈՍ կամ Փաւոզ, որ «ըստ պարսկականին բազմանի» նշանակէ ըստ Մագիստրոսի․ առ Վարդանայ գրի Փովա։ Յաջորդ սորա ՀԱՅԿԱԿ Բ․ կամ Հայկակ Միւս, որում յաջորդէ ԵՐՈՒԱՆԴ (որդի նորա ըստ Չամչեանի) եւ Սակաւակեաց մականուանեալ, յայտ է թէ վասն կարճատեւ իշխանութեանն եւ արագավախճանի կենացն․ բայց անունն յայտնապէս յարիական լեզուէ՝ պահեալ գտանի եւ ի հին բարբառ Բրետոնաց եւ Կելտաց, եւ նշանակէ վիշապ կամ դեւ։ Ծանօթ է գաւառն Երուանդունիք ի Վասպուրական աշխարհի Հայոց, այլ ճահագոյն եւս թուի յանուն Արշակունւոյն Երուանդայ կոչեցեալ, քանզի դեգերէր նա երբեմն զսահմանօքս, հետամուտ լինելով Արտաշիսի Բ․ բայց ծանօթագոյն եւս են արտաքնոց Երուանդ լերինք Մարաց, որ ի Զարասպայ յառաջացեալ ձգին, եւ ցարդ պահեն զանունն Էրվէնտ կամ Էլվէնտ ։ Ծանօթ էր Լատինաց հնոց եւ Երուանդ անուն ժողովուրդ, որոյերկիր ցարդ իսկ կոչիՐէվանատըզ, երբեմն միջակացեալ մարզ Հայոց եւ Մարաց()։ Ուստի եւ իցեն եդեալ մարզիցդ եւ լերանց անունդ այդ, հնագոյն լսի  այն ի թագաւորս մեր Հայկազն, որ ոչ լերանց աննշան ոք այր թուի եղեալ եւ ի սակաւակեաց տէրութեանն։

      Ոչ շատակեացք կամ երկարիշխանք ոմանք թուին եւ նախորդք նորա․ քանզի աներկբայապէս մեռեալ էր նա յառաջ քան զԱժդահակ, որոյ վախճան ստոյգ ժամանակագրութեամբ նշանակի 558-60 ամաւ յառաջ քան զթուական Փրկչին․ արդ այն ամ է 28 կամ 30 առմանն Երուսաղեմի, առ Հրաչէիւ․ ապա յայս միջոց երեսնից ամաց կացին հնգեքին յաջորդք նորա։ Ընդ հակառակն՝ որդի նորին եւ յաջորդ՝ Տիգրան, երեւի կեցեալ կրկին նոյնքանժամանակս, եւ փոխանակ հօրն երկարեաց եղեալ․ քանզի ի 20 ամին Դարեհի ասի վախճանեալ․ յորմէ ի վեր զմահ Աժդահակայ են ամք 60, եւ զՏիգրան պատմութիւնն ցուցանէ ամօք եւս յառաջ քան զայն թագաւորեալ։ Քսենոփոն որ ետ 100 ամի մահուանն Տիգրանայ ճանապարհորդէր ի Հայս եւ բազում ինչ յօդէ զնմանէ ի վիպասանական Կիւրամարզին, յիշէ եւ զգործս հօր նորա առանց անուան, միայն Հայն կոչելով, իբրու թագաւոր Հայոց․ թերեւս առ սակաւատեւ իշխանութեանն իսկ զանխուլ ի բազմաց մնացեալ անուանն․ որով եւ անհաճս իսկ վիպասանն ընծայեցուցանէ նմա գործս՝ երկար ժամանակի պատշաճս, որպէս կրկին անգամ ապստամբութիւնք նորա ի Մարաց, շինուածք բերդից, մարտք ընդ Խաղտեաց, Տիգրանայ երթալն ի մարտ ի վերայ թշնամեաց հրամանաւ հօրն, եւ այլն․ եւ այս ամենայն նոր իմն փաստս տան անհաւաստի եւ քմազարդ բանահիւսութեան Քսենոփոնի, առ որ կարգ պատմութեանս հարկ առնէ զկայ առնուլ եւ ի քնին մատնել․ զի որպիսի եւ իցեն բանքն եւ վէպք՝ ոչ վարկպարազի եւ աննշան առն են զրոյցք, այլ եւ կարի հինք, եւ ոչ սակաւ կարեւոր իրաց նշանակք են ի նմա․ նաեւ գլխաւոր դէպք պատմութեանն՝ որ եւ գլուխ գործոց մերոյս Տիգրանայհամարի, այսինքն ընկճումն Մարական գերիշխանութեան, կամ վախճանն Աժդահակայ․ ոչ սակաւ ցոյցս հաւանութեան ընծայէ՝ եւ ի չմիաբանելն իսկ ի վերին երեսս ընդ Երոդոտի եւ ընդ մերում պատմութեան․ մանաւանդ զի մերձաւորագոյնս ուրեք գտանի նուիրական տառիցն Հրէից։ Չիք թերեւս ինչ մի կարեւորագոյն ի հին պատմութեան, (որ աստանօր սկսանի մերկանալ զաւանդական քօղս՝ եւ ի ստուգութեան կերպարանս մտանել) որպէս զյաջորդութիւն ինքնակալութեան արեւելից՝ փոխանցելով ի Պարսս ի Մարաց անտի, որք յետ մահուան Նաբուգոդոնոսորի՝ յիւրեանս գրաւեալ էին զնախիշխանութիւնն․ այլ եւ մի ի նթագոյն կամ ի դժուարակնճիռն դիպաց է այդ, վասն զանազանաձեւս աւանդելոյ զայն պատչաց ոչ աննշանից եւ ոչ շատ հեռագունից ժամանակաւ, այլ եւ Ս․ Գրոց նոցին զուգընթացութիւն։ Նշանաւոր է դարձեալ ժամանակն վասն հոյակապ արանցն հանդիսացելոց ի միում կամ ի մերձաւոր ժամանակի, եւ գրեաթէ ի նմին ասպարէսի, գործ ընդ իրեարս ունելով մարտից կամ հաշտից։ Ի տասնեկի միում ամաց յառաջքան զկէս Զ դարու նախ քան զՔրիստոս (565-558), գրեաթէ միանգամայն վարէին խրոխտաբար զիշխանութիւն ազանց Նաբուքոդոնոսոր, Աժդահակ, Տիգրան, Կիւրոս եւ Կրեսոս [14] ․ առաջինն որ քաջութեամբք եւ մեծագործութեամբք հռչակեալ էր ընդ համօրէն աշխարհ, յափանց Լիբիոյ մինչեւ ի Կովկաս եւ ի հերակլեան արձանս, եւ զմիապետութիւն տիեզերաց ունէր, յաղթող կամ ահարկու ամենայն ազգաց, իբրեւ չունէր զոք ընդդիմակալ ի վերայ երկրի, յերկնաւորէն խրատեալ ահեղ իմն եւ նորօրինակ նշանակութեամբ, զոր պատմեն Գիրք Դանիէլի․ եւ զգօնացեալ յանսանձ գոռոզութենէն, հասեալ եւ ի ծայր ծերութեան եւ յելս կենաց, սկսանէր ամփոփել իմն զճառագայթս բազմափայլ փառացն, եւ յետ 42 ամաց տիեզերակալութեան անհետանայր յասպարիզաց (562 նախ քան զՔրիստոս), թողեալ զայն համարձակ հզօրագունին յետ իւր եւ փառասիրագոյն թագաւորի Մարաց, որ ոչ շատ կրսեր ինչ քան զԲաբելոնացին տիօք եւ ժամանակօք թագաւորութեան, եւ ի սկզբան անդ իւրոյ տէրութեանն կոփեալ ի նմանէ՝ զգուշութեամբ կեայր, ակն եդեալ բաղդի կամ մահու (խնամւոյն) առ ի կորզելոյ զնախիշխանութիւնն որպէս եւ հարք իւր փորձեցին․եւ ուր ուրեմն յաջողէր նմա այն վասն ապիկար եւ թուլամորթ տնտեսութեան Եւիլմարովդաքայ որդւոյ եւ յաջորդի մեծի թագաւորին Բաբելոնի, որ երկրորդում ամի իշխանութեան կորուսանէր զայն հանդերձ կենօքն, եւ Ներիգալսարոսար թագաւորէր ըս ձեռանէ գոռոզին Մարաց։ Այլ եւ սմա ընդ հուպ առ նմին հասանէր վախճան փառաց եւ կենաց, եղերական օրհասիւ զոր մնայ մեզ տեսանել ընդ հուպ․ ի ձեռն երկոցուն, եւս քաջացն հանդիսացելոյ եւ նիզակակցութեամբ մտերմաց՝ Տիգրանայ եւ Կիւրոսի։ Սմա յաջողէր երկայնամիտ վաստակօքն, մարզիւք եւ մարտիւք եւ ազգականութեամբն եւս՝ պայազատել մի ըստ միոջէ զթագաւորութիւն Պարսից, Մարաց եւ Բաբելացւոց, եւ ի տոհմն իւր յաքեմենեան փոխել զմիապետութիւն Ասիոյ, անդրագոյնս եւս աշխարհակալեալ քան զՆաբուգոդոնոսոր, առ որոյ թագաւորութեամբ ծնաւ, զարգացաւ, եհաս ի չափ, եւ էր իբրեւ ամաց 38 ի մահու նորա․ յառաջեալ ընդ արեւելս եւ հիւսիս առաւել քան զնախնի ստուգապատում աշխարհակալս, եւ յարեւմուտս եւս ցոր վայր ոչ պատմի հաւաստեաւ տիրել Ասորեստանեայց․զի եհաս, եհար ելոյծ զթագաւորութիւն Լիւդիացւոց, զոր ընդարձակեալ  զօրէն գունակ հօր իւրոյ Ալիադեայ՝ եւ առաւել եւս բարգաւաճեալ Կրիւսոսի՝ տիրէր մեծի մասին Փոքր Ասիոյ ճոխութեամբ որպէս զմի յարեւելեան պերճաշուք թագաւորաց, այլ ի հզօրագունէն վատթարեալ պարտութեամբ եւ ձերբակալ լեալ անհետ լինէր դեռափայլ թագաւորութեամբ (547 նախ քան զՔրիստոս) յառաջ իսկ քան զիսպառ նուաճումն եւ կործանումն Բաբելոնի։ Զուգաժամանակ պայծառութեան սոցա, ականատես եւ գործակից, եւ միջասահման իմն նոցին տեղեաւ եւ հանուրց հիւսիսագոյն թագաւորէր Հայկազանցս Երուանդեան ՏԻԳՐԱՆ Ա․ որ նախ սպասարկութեամբ առ Նաբուգոդոնոսոր որպէս եւ նախնիք իւր ի Հրաչեայ հետէ, խաղաղութեամբ ունէր զիշխանութիւն, եւ յետոյ բարեկամութեամբ ընդ Կիւրոսի կայր մնայր ի նմին եւ ոչ միայն տեսող լեալ կործանման այլոցն հզոր պետութեանց եւ հոյակապ քաղաքաց, Սարդիկեայ, Եկբատանայ եւ Բաբելոնի, այլ եւ վրիժահան նոցին, ընդ օծելոյն Տեառն Եսայեայ (Կիւրոսի) հրաւիրեալ եւ ինքն ի ձեռն Երեմիայ ի գործն մեծ։ Աւանդութեանց ազգիս վկայք միաբան ընդ Քսենոփոնի յայտնապէս եւ այլք ի պատմչաց լռութեամբ հաստատեն զսերտ դաշնակցութիւն Հայկազնոյս ընդ բարեբաղդ պայազատին Պարսից, որ ի փոքուէ եւ ի ծայրէ աշխարհէ անտի հարցն յառաջեալ կալաւ եկուլ իմն զաշխարհատարած զպետութիւնս արեւմտից (Կրիւսոսի) զարեւելից (Մարաց) եւ զհարաւայնոյն (Բաբելոնի), ոչ դրժեալ հիւսիսայնումն այլ եւ օժանդակեալ իսկ ի նմանէ ի հայկազնեանն ասեմ պետութենէ․ որ յանշքելն անդ Բաբելացւոց եւ Մարաց վերստին թեկն ածեալ զազատ իշխանութեամբ՝ յօրանայր հարստանայր որպէս յաւուրս հնգեցուն ինքնիշխան թագաւորացն որքյառաջ քան զՀրաչէն։

      Առ արտաքին պատմիչս հազիւ իսկ նշմարի Տիգրան ի հանդիսի մեծիս այսմ յեղափոխութեան Ասիոյ․ որոյ որպէս գլխաւոր գործի Կիւրոսն էր, նմա եւ ամենայն աջողութիւնք եւ գործառնութիւնք ընծային․ եւ նա միայն ճանաչի դիւցազն թատերացս, եւ աշխարհակալ տիեզերահռչակ․ որպէս եւ եղեւ իսկ ըստ այսմ մասին, եւ առաւել քան զՄարս բռնացեալ՝ զՊարսկաստան կացոյց ակն տիեզերաց եւ հրամանատու ազանց․ մինչ դեռ ի գաղտ իմն եւ ի հեռուստ ծագաց ծովու սակաւատոհմ ազգք եւ պետք Յունաց միաբանեալք եւ միահոմեալք անդստին պատրաստէին նմա զէնս դիմակալութեան եւ կործանման, որ եղեւ իսկ եւ կատարեցաւ յետ 200 ամաց։ Բայց մերս տոհմական պատմութիւն՝ աստանօր ոչ հանդուրժէ Կիւրոսի միայնում համագրաւել զփառս յաղթականացն, մանաւանդ զնուաճմանն Մարաց․ հակառակորդին Բաբելացւոց եւ զիւրային ազգին Հայկազանց․ նախնիք մեր զուգապատիւ Կիւրոսի նա եւ յառաջադէմ ի գործ մարտին Մարաց զթագաւորն իւրեանց զՏիգրան ծանեան, հռչակեցին եւ դրուատեցին վիպասանօրէն եւ դիւցազնական տաղիւք․ որոց թէպէտ հազիւ յիշատակքն մնան, այլ բաւական եւ այնք են առ ի յայտ առնել , զի ոչ միայն սեփական կամ անձնամատոյց սիրոյ եւ հպարտութեան յաչաղանք էին Հայկազանք դիւցազնացուցանել զՏիգրան, այլ զի եւ էր իսկ արդեամբք արժանացեալ այնպիսեաց դրուատից եւ գովասանութեանց․ լսէր տակաւին եւ զայնոսիկ յետ 1000 ամի անաչառ եւ ճշմարտասէր պատմահայր մեր Խորենացի, որ եւ ոչ զմի ոք յազգապետաց մերոց ոչ ի Հայկազանց եւ ոչ յԱրշակունեաց այնքան գովաբանէ, մեծացուցանէ, եւ սիրելի եւ սխրալի ընծայեցուցանէ ըստ քաջութեան եւ ըստ քաղաքավարութեան հրահանգաց որպէս զԵրուանդեանս Տիգրան, եւ գրեաթէ մոռացել զիւր բարս եւ զոճ զհամառօտ եւ զհատու, յաճախ եւ բազում անգամ դարձադարձ առնէ ի ներբողեանն, մերթ (Ա․ ԻԳ) կոչելով «Հոուժկու, անուանի եւ յաղթող ընդ այլ աշխարհակալս »․ մերթ (ԻԴ) «Ամենեցունց թագաւորացն մերոց հարստագոյն եւ խոհեմագոյն, եւ արանցն այնոցիկ եւ ամենեցուն քաջ»․ եւ ըստ այսմ մասին սիրէ կոչել (ԼԱ) զազգապետս մեր «Հայկ՝ Արամ, Տիգրան․ քանզի (ըստ իմ) քաջաց ազգք՝ քաջքն․ իսկ միջոցքն՝ որպէս դէպ ումեք թուիցի կոչել»․ եւ դարձեալ ի յուշ ածեալ զհամանուանս նորին եւ զգերահռչակեալ ի նոսա զծանօթ ազգն Հռովմայեցւոց զթագաւորաց թագաւորն Տիգրան Արշակունի, առ ոչինչ իմն թուի համարել զամենայն մեծութիւն նորա, եւ յաւելեալ ի բանս իւր յենու յարի յառաջինս այս, եւ «Բազումք անուանեալ Տիգրանք, ասէ, մի է եւ միայնակ սա ի Հայկազանցս»․ հռչակելին յայս անուն, որպէս ի միջի Արամազդաց բազմաց մէն միայն գերափառն աստուածոց․ մինչեւ կոչել իսկ զնա (ԼԱ) «արդարեւ, բուն եւ առաջին Տիգրան» գուցէ այսու եւ ստուգաբանել իմն կամելով զանունն «որ ըստ պարթեւին Մեծ եւ Ծանր», լսի ըստ Մագիստրոսի [15] ․ այլ երիցագոյն քան զյայտնութիւն պարթեւական լեզուին է ի սմա եւ յառաջ իսկ քան առ ամենայն օտարս ի մեզ ծանօթացեալ եւ սեփականագոյն մերազգեացս անունս այս Տիգրան [16] ։ Եւ դարձեալ առատացեալ ի բանսն հաւանութեամբ մտացն զոր ինչ եւ զայսմ Տիգրանայ բանք՝ քան զամենայն զիւր բանս պատմութեանն սիրելի ինքեանն ասէ (ԼԱ), նոյնպէս կամի լինել «եւ քեզ ընթերցողիդ» տի նա եւ զարմանայ եւ յանհնարիցն իմն համարի եթէ «ոք ի ճշմարիտ արանց եւ որոց ի բարս արութեան եւ խոհականութեան եւ սիրելութեան կայցեն սորա յիշատակօքն ոչ զուարճասցի, եւ յորդորիցի այսպիսի լինել այր, արանց կացեալ գլուխ»։ Եւ կարգեալ թուեալ գունակ ազգս լաւութեանց եւ ուղղութեանց, զոր փոքր մի զկնի տեսցուք, համառօտս իմն բովանդակեալ զամենայն ծանուցանէ զանխլակի, թէ «Որպէս այրն, եւ գործք, սոյնպէս եւ զնմանէ բանք»․ որ է ասել այր ազնիւ լեալ եւ արի, գործովք իսկ վկայեաց եցոյց թէ որպիսի ոք էր, եւ ըստ արժանի վարուցն եւ գործոց ասացան կամ գրեցան «զնմանէ բանք» արժանաւորք։

      Եւ ո՞րք արդեօք իցեն բանքն եւ հեղինակք բանիցն, յորոց աղբերէ ասեալ յեղյեղէ օմքմ Խորենացին․ — յայտ է թէ ոչ լոկ Մարիբաս, թէ եւ յերկար ինչ գրեալ էր սորա, որպէս զԱրայէ․ այլ եւ Վիպասանքն Հայոց, որպէս եւ յիշէ նա ուրեմն (Ա․ ԻԴ) թէ «զորմէ ասէին ի հինսն մեր որք բամբռամբն երգէին»․ եւ այլուր (Լ․) եւ այլուր (Լ․) վասն գերութեան Մարաց եւ զարմից նոցին Վիշապազունս կոչեցելոց, թէ «Յայտնեն զայս ճշմարտապէս եւ թուելեացն երգք, զորպահեցին մարդիկ Գողթան»։ Այլ եւ զատ ի նոցուն՝ ուրոյն վիպասանութիւն յօրինեալ եւ դիւցազնական իմն քերդուած ցուցանեն հին քերականք եւ մեկնիչք նոցին՝ ի սկիզբն հայերէն դպրութեանց ի Դաւթայ ումեմնէ, ի փիլիսոփայէն, կամ գուցէ յերիցագունէ եւս յիշատակելոյ ի Խորենացւոյն ըստ Դորգեայ եւ Բանանայ հնազանդից, որ կոչէր Պատերազմն մարացեւ Հայոց․ յորում զկնի հիւսեալ կայչ եւ ողբն իմահ Տիգրանուհեայ ըստ իմաստից առաջին ողբերգակին՝ որ ողբաց զնա եւ վիպասանքն առաջինք հասուցին զբանս նորա մինչեւ յայդ Դաւիթ։ Աներկբայ կացուցանեն զայս ոչ միայն մեկնիչքն քերականի Համամ, Մագիստրոս եւ հնագոյնք եւ նորագոյնք քան զնոսա, այլ նոքին իսկ բանաստեղծական բանք եւ բառք՝ որովք վարին ի բանս պատմութեան Տիգրանայ Խորենացի, եւ յետ հնգից եւս դարուց՝ Թովմա Արծրունի։ Առ ամս (Ա․ Ե) Բազմախոհեմն Կիւրոս․ որ եւ ընդ Տիգրանայ կոչի «յամենայնի համանմանք, համակամք, միասիրտք, քաջախոհեմք եւ բազմադրուատք»։ Եւ բանն՝ «Զի մի քաջասրտագոյն թուիցի Մարն քան զՀայկազնեանն»։ Թող զմանրապատում ինչ դէպս պատմութեանն, որպէս զԱրծրունեացն շահատակութիւն ի մարտին։ Եւ որ սխրալին է յառաջ քան զնոսա Հելլեն արձակ վիպապատումն Քսենոփոն, թէպէտ ստոյգ թէպէտ եւ անստոյգ պատմեալքն իցեն, զնոյն խոհեմութեան, սիրելութեան, արուորութեան եւ ընդ Կիւրոսիմտերմութեան բարս ընծայեցուցանէ Տիգրանայ զոր վիպասանքն հայոց տան նմա․ եւ չիք ինձ երկբայել զի թէ ոչ յերգոց հնագունիցն եւ վիպասանիցն Հայոց, գէթ յաւանդութենէ ազգին լսէր Քսենոփոն զդրուատս Տիգրանայ՝ յետ 10 ամի մահուն նորա անցանելով ընդ Հայս․ սակայն զի իւր կամք եւ տեսութիւնք ի Կիւրոս միտեալ էին՝ զսա դիւցազնացոյց յերիւրեալ ըստ գաղափարի դիտմանն զպատմութիւն, եւ մերումս Հայկազին զանժխտելին շնորհեաց կերպարանաց զգօնութիւն եւ լաւութիւն։