Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան (disabled)

ԺԴ.
ՀԱՅԿԱԶՈՒՆՔ ԿՈՂՄՆԱԿԱԼՔ ԱՍՈՐԵՍՏԱՆԵԱՅՑ

ՄԻՆՉԵՒ ՑԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ ՄԱՐԱՑ ԵՒ ՀԱՅՈՑ

      Յանուշաւանայ յետին ազգածին պայազատէն Հայկայ, կամ ի մահուանէ հօր նորա ԱրայեաննԱրայի եւ Շամիրամայ մինչեւ ի սկիզբն առաջին թագաւորութեան ազգիս ի Պարուրայ Հայկազնոյ՝ եւ ի սպառուած ինքնակալութեան Ասորեստանեայց իբրեւ 12 դարք ժամանակի (1167 ամք) համարին ըստ յոլովագունից ըստ մեզ ողջամտաց ժամանակագրաց, զոր այլք հնգիւք կամ վեցիւք դարուք եւ աւելի եւս համառօտեն, զհետ երթեալ բանի ինչ Երոդոտեայ՝ որ յառաջ քան զհարստութիւն Մարաց՝ Ասորեստանեայց ասէ տիեզերակալեալ ամս 5 ․․․ եւ զի առաջին ինքնակալ Ասորեստանեայց զՆինոս ասեն ամենեքին՝ ապա որք զայդր բանի Երոդոտեայ զհետ երթան՝ կամին զՆինոս 13 դարուք եւեթ կանխել քան զթուական Փրկչին, զոր այլք որպէս եւ մեք 21 դար յառաջ ասեմք․ զբան պատմահօրն Յունաց իմանալով զնորոգութիւն ինչ ինքնակալութեանն․ եւ պինդ ունիմք զԴիոդորայ, զԵւսեբեայ եւ զայլոց ժամանակագրութիւն․ ըստ որոց ի Նինոսէ ցՍարդանաբալ յ’12 դարս թագաւորեցին Ասորեստանի եւ ամենայն յառաջակողմանս Ասիոյ ինքնակալք 30 կամ 35․ եւ ոչ ոք ի նոցանէ ասեն նուազ քան զ’20 ամ թագաւորեաց, քանզի անպատերազմասէր եւ անխուճապ կենօք՝ հեշտի եւ զբօսանաց պարապեալ եւ խաղաղութեամբ կեցին զամենայն ժամանակս իւրեանց, ըստ հնարագիւտ կարգաց եւ օրինաց առաջնոյն իւրեանց Զամեսեայ ժամանակակցի Անուշաւանայ, որ կարգեաց յամենայն ազգաց նուաճելոց ընդ տիեզերակալ տէրութեամբ իւրով գումարել ամի ամի եւ փոփոխել զսահմանեալ թիւ զօրաց ի պահպանութիւն աշխարհին հանդերձ առաջնորդօք նոցին, զի մի ոք յապստամբութիւն մտաբերեսցէ․ նոյնպէս եւ կողմնակալաց իւրաքանչիւր աշխարհաց պայմանեցին՝ ժողովել զհարկ աշխարհին իւրեանց եւ պատարագօք յանդիման լինել ստէպ աշխարհամուտ դրան իւրեանց։ Ընդ նովին օրինօք եւ կարգօք անկեալ կայր եւ Հայաստան աշխարհ․ եւ նահապետք նորին կամ տանուտեարք թէպէտ եւ Հայկազունք՝ համարեալք էին ինքնակալացն այնոցիկ ասիապետաց գործակալք եւ վերակացուք աշխարհիս կամ մեծ կողմնակալք, որպէս ասէ Պատմիչն։ Եւ ոչ աւելի քան զտերանց իւրեանց ընծայի եւ մերոցս ազգապետաց յիշատակ գործառնութեանց․ քանզի անփոյթ արարեալ նոցա, ասէ զյիշողութեան վերակացուաց ՝ որք ի դրան տիեզերակալացն զգործս նոցա նշանակէին «մնացին աննշանակելի ի վերջինսն» մերայոյս գործք․ եւ եթէ ինչ ինչ եհաս առ մեզ՝ շնորհապարտ այնմ գտանիմք «հնոցն դիւանաց Քաղդէացւոց, Ասորեստանեայց եւ Պարսից, վասն մտելոց անուանց եւ գործոց նոցա (ազգապետաց Հայոց) ի քարտէս արքունի»։ Անդուստ եւ զանուանս իսկ ազգապետաց մերոց ասէ Ծորենացի գտեալ եւ ստուգեալ, յայտ է թէ առաջնոցն քան զինքն, այսինքն Մարիբասայ եւ այլոց, նաեւ որպէս հաւանութեան է՝ յանգիր իսկ աւանդութեանց կամ ի մնացորդաց ինչ վիպասանութեանց․ յորոց եւ յառաջ բերէ զկարգ յաջորդութեան նոցա յԱնուշաւանայ մինչ ի Պարոյր նոքիմբք հանդերձ՝ 28 կամ 29 [1], ըստ որում   եւ այլք ի պատմագրաց մերոց նորին հետեւողաց, բայց միայն ըստ գաղափարչաց վրիպման յոմանս նուազագոյն գտանի թիւ պետացդ [2] ․ որ եւ ի բուն իսկ գիրս պատմահօր մերում (Խոր․) կամ յառ մեզ հասեալ յօրինական, նուազեալ թուի․ քանզի յԱնուշաւանայ ցթագաւորութիւն Պարուրայ 1167 ամք բաժանեալ ի 29 պետ՝ մէն միոյ 40 ամ համարի, որ եւ աւելազանց երեւի․ եւ հարկ է կամ բազում ամս միջոցի պարապոյ եղեալ ասել, կամ ի բաց անկեալ զանուանս ոմանս պետացն․ նա զի եւ զուգաժամանակ կարգ թագաւորաց Ասորեստանեայց ի Զամեսեայ ցՍարդանապալ 35 հաշուի․ եւ գէթ այսչափ եւ զՀայկազունս մեր արժան էր թուել, մանաւանդ եթէ յայս միտս կարծիցեմք ասել Խորենացւոյ (Ա-ԺԹ)։ «Բայց զուգութիւն բարբառոյ եւ հաւասարութիւն թուոյ կարգի պատանեաց՝ զճշմարտութիւն աշխատասիրութեանս մերոյ ակնարկէ»։ Դարձեալ համեմատութիւն ժամանակի ծանօթից ոմանց յազգապետացս մերոց ընդ եբրայեցւոցն՝ կամ ընդ այլոց օտարաց որոց ստոյգ է ժամանակ, ակներեւ յայտ առնէ զմեծ բացատ ժամանակի ընդ երկոսին ծանօթսն, յորում միջոցի սակաւք ոմանք նշանակեալ կան ի կարգին․ օրինակ իմն․ Սուր ժամանակակից ասի Յեսուայ՝ որ իշխեաց ի 1605 ամի նախ քան զՔրիստոս, իսկ Անուշաւան յամի 1964․ ընդ սա եւ ընդ Սուր 4 ազգապետք միայն կարգին․ միջոց ժամանակի 360 ամ է, որ բաժանեալ ընդ վեցեսին՝ մէն միոյ 60 ամ անկանի, եւ աւելազանց է։ Դարձեալ Զարմայր առ իլիական պատերազմօքն ասի լինել, եւ առումն Տրովադայ հաստատի ի ստուգագոյն քննութեանց յամն 1184 նախ քան զՔրիստոս․ արդ յաջորդ Զարմայրայ կարգի Պերճ, եւ վկայի ժամանակակից գոլ Դաւթի որ թագաւորեաց յամի 1056 (կամ 1040) Ն․ Քրիստոս, եւ թէպէտ բազմակեաց ասի լինել Պերճդ, այլ աւելի քան 120 ամք իշխանութեան պիտին աս անմիջոց Զարմայրի եւ ժամանակակից Դաւթի զնա ասել․ որ անհաւատալի է։ Վասն որոյ հաւանելի է ըստ նորոյ Պատմահօրս (Միք․ Չամչ․) զայլս ոմանս միջակարգել դոցա, որպէս եւ առնեն իսկ՝ գտեալ ուստեք ուստեք, որպէս ասէ (Պտմ․ Հայ․ Ա․ 178) եւ յետ Զարմայրի կարգէ զՇաւարշ Բ, եւ յետ Արբունի յաջորդին Պերճայ զՊերճ Բ, եւ Բ իս այսմ ի ճահ գայ ժամանակակցութիւն Դաւթի, քանզի այսու ընդ սա եւ ընդ Զարմայր 3 եւս պետք ի մէջ անկանին։ Նոյն դարձեալ եւ յառաջ քան զԿարպակ դասէ զԱմբակ Բ․ եւ այնպէս մինչեւ թիւ ազգապետացդ բովանդակի յ’32։ Այլ տակաւին եւ այդ անբաւական երեւի առ երկարութեան ժամանակին։

      Եւ զի հաւաստեաւ ի կարգէ ազգապետաց մերոց ի բաց անկեալ է սմանց՝ աներկբայ լինի ի դասակարգէն որ յետ Պարուրայ ցՀրաչէ․ քանզի առԽորենացւոյ աստանօր ակներեւ կայ աղաւաղութիւն բանի եւ հակասութիւն․ քանզի անմիջոցս դնէ զդոսա ի կարգին․ եւ ըստ պատմութեան զՊարոյր զուգէ Վարբակայ Մարի սկզբնաւորի թագաւորութեան Մարաց, եւ զՀրաչէ՝ Նաբուքոդոնոսորայ որ 40 ամաւ միայն կանխէ քան զվերջ թագաւորութեան Մարաց, զոր գիտեմք զէթ 200 ամ տեւեալ․ դարձեալ զՊարոյր Վարբակայ զուգակիցն՝ նոյն եւ Սենեքերիմայ զոյգ ցուցանէ, մանաւանդ թէ անտեղագոյն եւ անհնարագոյն եւս զնախորդ նորա զՍկայորդի զոյգ Սենեքերիմայ՝ որ այնքան կրսեր է ժամանակաւ քա զՎարբակ․ եւ ամենեցուն աստանօր յայտ յանդիման կայ խանգարումն պատմութեանն եւ անլինելիութիւն, գուցէ յօրինակաց կամ յանհմտից ոմանց ձեռնարձակութենէ։ Եւ ահա զմիջոց ժամանակիս ի Պարուրայ ցՀրաչէն կամ ի Վարբակայ ցՆաբուք․ որ ըստ ոմանց ժամանակագրաց 150 ամք են եւ ըստ այլոց աւելի քան զ’200, որում եւ մեք հաւանեալս եմք, լնուն 5  կամ եւս աւելի թագաւորք Հայկազունք՝ զորոց ամենեւիմբ զանց առնէ Խորենացւոյ եւ այլ ոք երիցագոյն քան զնա ստուգիւ արձանագրեալ եւ այլք աւանդեալ հասուցին մեզ, որպէս տեսցի ի յետագայդ։ Եւ ըստ այսոցիկ համագումար թիւ ազգապետացս որ ի Հայկայ մինչեւ ցվահէ՝ 56 համարի առ Խորենացւոյ, աւելի քան զ66 գտանի հավաքելով յայլոց պատմչաց եւ գրչաց․ եւ ամենայն ժամանակ իշխանութեան նոցա յ2492 ամէ ց330 նախ քան զՔրիստոս (2162 ամք) բաժանեալ ի 66 պետս միոյ միոյ վիճակին իբր 32 ամք․ իսկ յԱնուշաւանայ ցՎահէ համարեալ ամս 1634, միոյ միոյ ի 57 պայազատաց՝ ամք 28․ եւ այսոքիկ ոչ անճահք եւ անպատշաճք․ թէպէտ եւ ինձ տակաւին ոչ հաւանութեան երեւի, կամ սակաւք են պայազատքն Հայկազունք (66) յ’2162 ամս իշխանութեան, կամ միջոցք անիշխանութեան եղեալ են երբեք երբեք․ ապա թէ ոչ հարկ էր յեղաշրջել եւ փոփոխել զդասակարգ պայազատացդ՝ եւ ըստ երկարութեամ կամ սղութեան միջոցաց ծանօթաժամանակ արանցն յետ եւ յառաջ դասակարգել զնոսին․ յոր ոչ յանդգնեալ մեր եւ ոչ իսկ փաստս գտեալ տեղափոխութեան՝ միայն ի կարգ արկանեմք զգտեալսս արտաքոյ Խորենացւոյ առ այլս ի պատմչաց կամ առ չամչեանն․ եւ յ’երկարեալ միջոցսն՝ պակասեալ խոստովանիմք զպայազատս մեր, կամ յանիշխանութենէ, կամ յանյիշողութենէ ժամանակագրաց, եւ կամ ի վրիպմանէ գրչաց։ Առ կարի հեռաւորութեան եւ մթութեան ժամանակաց չիշխեմ ստուգապատում ասել եւ զթիւս ժամանակաց եւ զազգապետաց եւ զաւանդեալսն ինչ յիշատակս զնոցանէն կամ զոր նոցին ժամանակ բայց միայն առ ի գումարումն եւ ի պատմութեանս քննութիւն յետնոց՝ ջան տարայց հաւաքել զսոսին, հանդերձ հետաքննութեամբ ամենայնի՝ որ միանգամ պատշաճեալ բերցի կամ գործոց անուանց հայկազանցս պետաց, մինչեւ յառաջադէմ լուսաւորութիւն արեւելեայցն պատմութեանց կամ գիւտ ինչ անակնկալ՝ փարատեսցէ շատ կամ սակաւ զմթութիւն դարուց ժամանակացս այսոցիկ, որ գրեաթէ մածել ունի դեռ զպատմութեամբ առհասարակ ամենայն ազգաց ժամանակակցաց, բաց յԵբրայեցւոցն եւ ի սակաւուց ոմանց այլոց․ քան զորս յոլովս առաւելաշնորհ գտանիմք գոնեայ եւ այսու իսկ մնացուածով անուանակարգութեամբ ազգապետացս, եւ սուղ ինչ յիշատակօքն, այնքան եւս պատուականագոյնք, որքան «կամ հաւաստի կամ դոյզն ինչ կասեալ յարդարագոյն», ըստ քերդողաբան պատմահօրս ասից։

      Յետ տասանց ազգածին նահապետաց՝ որք ի Հայկայ մինչեւ ցԱնուշաւան որդի ի հօրէ առին զառաջնորդութիւն ազգիս, առաջին յաջորդ նոցա եւ (ԺԱ) ազգապետ՝ հաստատեալ ի դրանէ Ասորեստանեայց եկաց Պարէտ ՝ զոր ոմն ի յետին պատմչաց մերոց միայն՝ ընթեռնու Զարէտ ․ եւ զի առաջին սա եկաց դրժող Հայկազանցն ցեղապետութեան յայտ իմն լինի անհաւան եղեալԱնուշաւանայ կամ որդւոց նորին, եւ հաճոյ ի սպասու ինքնակալացն Նինուէի․ կամ թէ շողոմութեամբ եւ կաշառօք զբռամբ ածեալ զառաջնորդութիւնն․ յոր միտս մարթ էր համարել զՄագիստրոսի ասացածն «Պարետ պարառաբար պերճացեալն», եթէ ոչ վարկպարազի եւ ձայնական ինչ յարմարուածք էին բանօ նորա․ որպէս եւ զյաջորդէն նորա (ԺԲ) որ Արբակ կամ Արբոկ կոչէր՝ ասէ «Արբակ արբանեակ բարեաց»։ Պարէտ ամս 21 վարեաց զիխանութիւն ըստ Զմիւռնացւոյն․ իսկ Արբակ յոլովագոյնս․ եւ նորին յաջորդի որ է (ԺԳ) Զաւէն կամ Զաւան «զօրաւորն զինու» ըստ Մագիստ․ ամս 51․ նորուն յաջորդ (ԺԴ) Փառնակ (Ա) «փառացի գեղաշուք» կամ Փառան 80 ամ․ իսկ զյաջորդ սորա (ԺԵ) Սուր պատշաճեցուցանէ յառաջին ամն Յեսուայ, որ ըստ մերս ժամանակագրութեան փոխանակեաց զնախամարգարէն Մովսէս յամի 1585 նախ քան զՔրիստոս․ ըստ որում եւ յԱնուշաւանի պայազատութենէն ցայս վայր գումարին ամք իբր 38, յորս 5 միայն ազգապետք մեր յիշին, իսկ Ասորեստանեայց աւելի քան զ’10 յայնքան ժամանակ (այսինքն յ’380 ամս)․ վասն որոյ հարկ է եւ ի մեզ այլոց ազգապետաց գոլ կացեալս, մանաւանդ ընդ մէջ Արբակայ եւ Զաւենայ, եթէ միայն ստոյգ իցեն, որպէս համարիմք, Նինուասայ եւ Անուշաւանայ ժամանակքն ըստ ըստ եղելումս (1964 նախ քան զՔրիստոս)։

      Յայս միջոց ժամանակի Դից դարուց (Ի ԺԷ նախ քան զՔրիստոս) կամ թէ սուղ մի յետ եւ յառաջ դէպք ինչ զանխուլք ի բազմաց եւ երկբայականք աւանդին ի համար մերոյ աշխարհիս եւ ազգիս, յորոց է ինչ որ եւ ի սուրբ Գրոց պատմութեանց, եւ այսոցիկ առաջին Աբրահամու պատերազմն ընդ չորից թագաւորաց արեւելից, (2046 նախ քան զՔրիստոս) որոյ ժամանակ ըստ մերոյս ընտրելոյ ժամանակագրութեան յամս Արամայ քաջի պատահէ, ըստ այլոց՝ յետոյ ուրեմն․ ի չորից անտի թագաւորաց Ամարփալն՝ Սենաարայ՝ զԲաբելացւոցն յայտ առնէ իբր կողմնակալի կարգելոյ ի Նինոսէ որում եւ պատշաճի իսկ ժամանակն․ Արիովք արքայ Ելասարայ կամ Թալլասարայ՝ Պոնտոսի կողմանց իշխեցող կարծի, իսկ Թարգալն թագաւոր ազգաց կամ Օտարականաց, կամ Սկիւթաց (ըստ Ակիւղասայ) յիշեցուցանէ զԹարգամ․ եւ յայտ է, որպէս ի սկզբան տեսաք, զի այդ էր առաջին անուն ազգիս եւ աշխարհիս, որ եւ Սկիւթք կոչեցեալ․ բայց ոչ ի նմանութենէ անուանցն կամ ի սահմանակցութենէ այլոցն երից թագաւորաց յայսպիսի կարծիս բերաք որպէս թէ միոյ ի չորից թագաւորացն նիզակակցաց՝ մերոյ ազգիս նահապետ լինել, այլ զի եւ պատմիչ ոմն հեթանոս քաջ ի բաց հին, գոգջիչ ժամանակակից Մարիբասայ, Եւպոլեմոս, զայլոց ինչ չառնելով զրոյց՝ միայն զմերս ազգ յիշէ․ «Մինչդեռ ի Փիւնիկաստան, ասէ, բանակեալ էր Աբրահամ, եկեալ հայոց մարտիւ պատերազմաւ հարկանէին զշահասէրսն Փիւնիկեցիս, ի գերութիւն վարելով եւ զեղբօրորդին Աբրահամու զՂովտ․ յորոց վերայ ժամանեալ Աբրահամու օգնական Փիւնիկեցւոց, ի պարտութիւն մատնէ զյաղթականսն եւ թափէ ի նոցանէ գերի զմանկունս եւ զկանայս, զորս ապա յաղերսել նոցա արձակէ յազատութիւն առեալ միայն փրկանս ի թոշակ զօրականին։ Եթէ արդարեւ, որպէս թուի, յԱրամայ ժամանակս լեալ իցէ արշաւան թագաւորացդ արեւելեայց՝ կարի իսկ հաւանութեան է լինել եւ զօրաց նորին ընդ նոսա, որ եւ հզօրագոյն էր, որպէս տեսաք յիշխողս ժամանակին եւ վանիչ բռնաւորաց․ եւ թերեւս առաքեալ էր զմի զօրավարաց իւրոց։

      Դէպք իրացս յուշ առնեն մեզ եւ զաներկբայ բարգաւաճանս Փիւնիկաստան ժողովրդոց ի հնագոյն դարս անդ, մանաւանդ ի վաճառականութեան հայթայթանս, որովք ծանուցեալ էին առ ամենայն քաղաքացեալ ազինս ժամանակին, մանաւանդ առ որս շահաբեր ինչ արգասիք գտանէին․ եւ ամենեւին հաւանութեան է թէ գոյր նոցա եւ մերոցսս Հայկազանց տուրեւասիկ վաճառուց եւ երթեւեկք, որում վկայ դարձեալ յետոյ ուրեմն Ս․ Գիրք ի ձեռն Եզեկիէլի մարգարէի։ Արամ ի հալածելն զՊայապիս մինչեւ ի նղզիս Միջերկրականին, որպէս տեսաք, եհաս ուրեմն մինչեւ յափունս նորին՝ առ Կիւլիկեաւ եւ Ասորւօք, որոց գոգ դրակից իմն էին Դ Հայք եւ Միջագետք Հայոց՝ զորս կացոյց նա մարդ իշխանութեան իւրում․ եւ եբաց կամ դիւրեաց զճանապարհն ընդ աշխարհն Ասորւոց եւ Քանանացւոց, յոր իջուցանէր անդստին յերկրէ իւրմէ Եփրատ գետ․ եւ զի մերձաւոր քան զայլս ի չորից ազգացդ յիշելոց Հայք էին յայդմ կողմանէ ի Փիւնիկէ, չիցէ անդէպ յոլովաթիւս եւ առաջնորդս զնոսա կարծել նիզակակցացն, եւ վասն այսորիկ զմերսս միայն յիշել Եւպոլեմեայ, որ զէթ ճանաչէր զՀայս իբրեւ ազգ հզօր եւ ինքնակաց եւ այնպէս իսկ համարէր լինել ի ժամանակս Աբրահամու։

      Եւ զի զմեծէ նահապետէս բանք են, թերեւս չիցէ աւելի կանխել յիշել աստանօր զմեծ աւանդութիւն ազգիս, որ զնա ինքն զԱբրահամ հնագոյն եւ հեռագոյն հաւ ճանաչէ հզօրագունի հարստութեան ազգին, Արշակունեացն ասեմ կամ Պահլաւաց, իբրեւ սերնդոց քետուրածին որդւոց նորին, յորոց Վաղարշակն, եւ նոյն ինքն Ս․ Գրիգոր հայր հոգւոց Հայաստանեայց․ որ գերագոյն եւս գոգցես հրաշիւք քան զՄելքիսեդեկն քահանայապետ՝ յայտնեալն յետ յաղթութեան Աբրահամու ի վերայ արեւելեայցս ազանց, երութանայր վերին տեսչութեանն 23 դարուք յառաջ, եւ առաւել քան զզինուցն՝ զհաւատոցն յաղթութիւն եւս գրաւականէր առ յապա զարմիցն Թորգոմայ եւ իւրածինն Եմրանայ։ Անուն նահապետին Հրէից առանց երկբայութեան՝ յաղթական գործովն հռչակեցաւ յարեւելսեւ աշխարհիս մերում, որպէս զմիոյ ի հզօրաց թագաւորաց մանունց կամ ցեղապետաց ցրուելոց յընդարձակութեան աշխարհացն Ասորւոց եւ Արաբացւոց։ Կարծեմ թէ եւ յայդ ի դորին անուն կոչեցաւ տոհմն մի պատուական ի Հայս Աբրահամեանք կոչեցեալ, որոց եւ բնակութիւն երեւի լինել ի հարաւակողմանս աշխարհիս ի սահմանս արեւելեան հարաւային Վասպուրականի, ոչ շատ հեռի ի բուն հայրենեացն Աբրահամու (Ուր Քաղդէացւոց)․այլ թէ երբ գալուստ տոհմապետին առ մեզ, ի գերութեա՞նն Հրէից առ Նաբուգոդոնոսորաւ եւ Հրաչէիւ, եթէ վաղագոյն կամ յետնագոյն եւս ժամանակաւ, զայն ոչ գիտեմ։

      Միւս եւս աբրահամեան կամ եբրայակիր պատմութեանց կցորդութեան աւանդ առ ումեմն հնագոյն պատմչաց մերոց առ որդւով իսկ մեծի Նահապետին հանդիպեալ, առ Իսահակաւ․ յորոյ երեսաց փախստական լեալ ասէ ի Դամասկոսէ զՄարսեակն զընդոծինն Աբրահամու, եւ եկեալ բնակեալ ի Հայս «առ ոտամբ երկուց լերանցն՝ որ հային հանդէպ մեծի դաշտին Արայի, յԱրագած կատար եւ ի Գեղ լեառն․ եւ անուանէ զլերինսն յանուն իւր։ Եւ լինին նորա երեք որդիք (առաջինն) Փառոխ, նա է Եղիազար, որում Ազատն կոչեն լեառն»․ այսինքն յանուն Եղիազարու թարգմանօրէն զմի ի լերանց Դաշտին Արայի կոչեաց Ազատ, յորմէ իջանէ գետակն համանուն եւ անցեալ առ Դունաւ օժանդակէ զԵրասխ, բայց Փառոխդ թուի թէ այլում յորդւոցն անուն էր, զորոյ ասէ «Փառոխդ (Փառախոտ?) կոչեն զտեղի բնակութեան, եւ Փառական ՝ դաշտ որսոց եւ արշաւանաց նոցին․ որ խառնեցան յազգս արամենակայ»։ Յայտ իսկ ակնարկեն անուանքս ի բան Ս․ Գրոց «Եւ որդի Մարսեկայ ընդոծնի իմոյ, այն է Եղիազար Դամասկացի»։ (Ծնն․ ԺԵ․ 2)․ զոր պէսպէս իմանան մեկնիչք, զմասեակն ոչ անուն յատուկ՝ այլ վերակացու տան նշանակել, եւ զԴամասկացին Դամասկոս՝ որդի Եղիազարու․ այլ աւանդութիւն մերոցս ոչ գիտեմ յորմէ՞ աղբերէ կամ ի հին զրուցաց թուի իմն ցուցանել զՄարսեակս զայս ոչ հայր Եղիազարու հաւատարմին Աբրահամու, այլ թոռն նորին եւ հայր երկրորդ Եղիազարու եւ Փառոխայ եւ միւսում՝ զորս ծնաւ աստէն․ եւ խառնեալ յազգ Հայկազանցս ի մերս լեզու վերածէր զանուանս եւ զշէնս նոցին․ որք եւ ըստ այսմ աւանդութեան որիշ են ի համաձայնիցն որ արտաքոյ դաշտիդ արայի, այսինքն մեծ Մասիս լեառն որ եւ Ազատն վերակոչի, եւ որ ըստ թիկանց նորին Փառախոտն աւան շինեալ յԱմասիայ նահապետէ ի սակս որդւոյ իւրոյ Փառոխի, որպէս նշանակեցաք ի կարգին, յորոյ շնորհուկս կամ առ յիշատակէ թերեւս անուանեաց Մարսեակդ զորդին իւր, եթէ արդարեւ ստոյգ իցցեն իրքդ․ որք ըստ կարգի ժամանակագրութեանս զոր ընտրեցաք՝ ի դէպ գան ժամանակի Անուշաւանայ կամ Պարէտի, իբր ի կէս դարու նախ քան զՔրիստոս։

      Յիշատակք սուրբ գրոց որ հզօրագոյնս գրաւեալ էին զմիտս վարդապետաց ի հնումն, եւ մերձաւորութիւն տեղեաց անցիցն պատմելոց ի գիրս անդ ընդ երկրին ասորւոց եւ նոցին դրակցաց, անուանակցութիւն տեղեաց կարծեցուցին բազմաց ի նոցանէ՝ մերձ ի սահմանս հայրենի աշխարհին իւրեանց հանդիպեալ զհնագոյն անցսն․ եւ զի զնահապետաց Եբրայեցւոց զրոյց առնէր աւանդութիւնս մեր, յիշեսցուք աստանօր եւ զանհաւանագոյնն աւանդութիւն զմիւսոյ նահապետէ եւ զանզոյգ առնէ, զՅովբայ, զորոյ հայրենիս Աւսիդ ըստ մերում թարգմանութեան ասեն մեր միջին աշխարհագիրք լինել զԹլկուրան աւան իՄիջագետս Ասորւոց, եւ ըստ Յայսմաւուրաց (Ահկի ԺԹ)․ «ի մէջ երից քաղաքացն՝Ամդայ, Մէրտնայ եւ Ուռհայոյ»։ Իսկ այլք ոմանք օտարք, զԵղիուս բարեկամն Յովբայ «զԲուզացի յազգականութենէ Արամայ աշխարհին Աւստացւոց», ըստ մերումս թարգմանութեան, զոր ի դէպ է կարծել յորդւոց Բուզայ որդւոյն Նաքովրայ (Ծննդ․ ԻԲ), համարին մերձաւոր կարծեցեալ տեղւոյն Աւսիդայ եւ զԲուծն լինել Ծոփս կամ Մծբին։ Դարձեալ զնոյն ինքն Եղիւս ասէ Ս․ Հերոնիմոս  Ոմանց կարծեալ զերկմիտ մարգարէն Բաղաամ, որ իբր երկւ դարուք կրսեր իսկ է քան զՅոբ, թէ եւ հայրենեօք գուցէ ոչ հեռագոյն ի մերոյ աշխարհիս սահմանաց, քանզի որպէս եւ ասեն ինքնին «ի Միջագետաց ի լերանցն արւելից», կոչեցաւ առ Բաղակ․ եւ եթէ բուն ծանօթ Միջագետք են հայրենիք նորա անդ եւ ծանօթ լերինք են Մասիոս, յարեւմուտս հարաւոյ Ամդայ։

      Աշխարհս այս մեր որ եւ Դ Հայք, իծայր արեւմտից հարաւոյն Մեծաց Հայոց եւ երբեմն որիշ իսկ ի Հայոց, դրակից Ասորւոց եւ Միջագետաց, ոչ միայն Մծբնայ, այլ եւ աշխարհի միոյ Ասորւոց յարանուն գտանի, այն է Սուր, զոր գիրք թագաւորացն յիշեն եւ Սաղմոսք, վասն որոյ եւ կարծեցաւ ոմանց թէ նա եւ թագաւորք նորին իցեն ընդ որս գործ պատերազմի կալան Սաւուղ եւ Դաւիթ եւ Սողոմոն․ այլ արդ ամենայն գիտնոց ընկալեալ է զՍուբդ մասն մի Խորին Ասորւոց լինել ի հիւսիսոյ Դամասկոսի առ Որոնդէս գետով (զոր Եբրայեցին Արամ-Սոպահ կոչէ եւ Լատինն Սիրիա-Սոպալ) մերձ ի Հէմս (Եմեսիա) եւ յԵպիփանեա (Էմաթ)։

      Ի յայսոսիկ ժամանակս միգամած պատմութեան՝ հանդիպեալ ասեն տարեգիրք Վրաց զառաջին արշաւան հիւսիսային կամ սկիւթական ազանց յերկիր Թորգոմեանց, ի Կովկաս, իՎիրս եւ ի Հայս․ արշաւանք՝ որ բազում անգամ կրկնեցան ի դարս յետինս ց’3000 եւ աւելի ամս՝ ի զանազան ցեղից չուաբնակ ազգաց հիւսիսոյ Կովկասու եւ արեւելից Կասպիականին մինչեւ ցաշխարհաւեր եւ յետին արշաւանս Լէնկթիմուրայ յելս ԺԴ եւ ի սկիզբն ԺԵ դարու։ Իսկ զառաջինս զայս հանէ ժամանակագրութիւն Վրաց յ’ԺԷ դար նախ քան զՔրիստոս․ եւ Խազիրս ասէ զասպատակողսն, ազգ որ այդու անուամբ անագան ուրեմն ծանօթանան ի պատմութեան յետ Քրիստոսեան թուականին․ թէպէտ եւ յանհնարիցն է գոգցես որոշել զտոհմս եւ զանուանս ժողովրդոցն այնոցիկ՝ զորս հինքն միով անուամբ առ հասարակ կոչեն Սարմատացիս եւ Սկիւթս, սովաւ զարեւելաբնակսն ծանուցեալ, յորոց յետոյ Քուշանք եւ Հոնք, Թուրք եւ Թաթարք․ իսկ առաջնովն զհիւսիսայինս, յորոց ցուցանէ պատմութիւնս եւ զասպատակն առաջին որ անցեալ ընդ կիրճս բարձրաբերձ լերանցն սփռեցաւ նախ ի սահմանս Լեկաց եւ Կովկասու․ նահապետ սորա Դուրծակ որդի Տիրայ կամ Տիրիթայ, որպէս կոչէ պատմիչն, յօգնութիւն կոչեաց զազգակիցսն զԹորգոմեանս, որք ի խնդութեան եւ ի խաղաղութեան կային յաւուրսն յայնոսիկ․ որք եւ չոգան իսկ յօժարութեամբ եւ կազմն պատրաստութեամբ, եւ անցին ընդ լեառն Կովկասու, եւ գերեցին զերկիրն Խազրաց»։ Բայց սոցա վերստին եւ հզօրագոյն գումարեալ հրոս «եղեն բանակ մեծ եւ ելին ընդ դուռն Դարբանտու ի վերայ Թորգոմայ մինչեւ զԱրարատու դաշտն եւ Մասեաց․ եւ կոտորեցին եւ գերեցին զնոսա, զի էին անբաւք․ եւ մնացին միայն բերդաքաղաքքն ծմակայինք, եւ Մոխրաբերդն, Խունան եւ Սամշոյլտէ եւ դարի եւ Եգրիս։ Եւ գտին Խազիրքն դուռն մի այլ, որ ասի Դարիալայ (Ալանաց), եւ յաճախեցին զգալն ասպատակաւ ի վերայ Թորգոմայ, եւ արարին ընդ հարկաւ։ Եւ զառաջին գերեալսն ի Հայոց եւ ի Վրաց ետ թագաւորն Խազրաց որդւոյ իւրոյ Ուուբոսի, եւ մասն ինչ ի Կովկասու, իԼումեկայ գետոյն մինչեւ զսպասումն լերինն առ արեւմտիւք։ Եւ շինեաց Ուովբոս ազգաւն իւրով զերկիրն, որ կոչի Օսէթ»։ Եթէ ստոյգ իցէ այդ ամենայն՝ զայս օրինակ սկիզբն ընծայի Ալանաց ազգի, որ որպէս յայտ է բնակէին յերկրին որ ցայժմ, յանուն Օսաց ճանաչի, եւ կարգ բանիցդ ցուցանէ զդոսա խառնուրդ Արեաց Թորգոմազանց եւ Սարմատացւոց։ Մերձաւորքն բնակութեամբ Կովկասեանք եւ Լեկք՝ եւ այլք եւ հիւսիսականք հնազանդեալ մնացին «ընդ հարկաւ Խազրաց», ժամանակս բազումս․ որք հաւանութեան է թէ եւ ոչ սակաւ անգամ զնոյն օրինակ արշաւանս փորձեցին յերկիր հարաւոյ․ այլ պատմութիւնք ոչինչ ստուգիւ ցուցանեն ցհազար ամ, մինչեւ ցմեծն այն եւ աշխարհահռչակ արշաւն  Սկիւթաց ի կէս Է դարու նախ քան զՔրիստոս․ յորում կալան զամենայն արեւմտեան Ասիա։

      Նոյն ժամանակագիր Վրաց յանդիման առնէ մեզ իբրեւ 40 ամու զկնի հիւսիսականացն՝ զարեւելեայ արշաւանս, բայց ոչ զՍկիւթեացն, այլ զվաղընջուց Պարսից զՓիշդատեան տոհմին, որում եւ օտարք վկայեն, թէպէտ եւ յառասպելապատում ժամանակաց դէպս համարեալ է․ այն է աշխարհակալութիւն գերահռչակ դիւցազին նոցա Էրիտունայ, որ ըստ մեզ Հրուդեն․ որդիք Ճէմշիտայ օրէնսդիր թագաւորի նոցա, զոր մերժեալ եւ բռնապետեալ էր անուանին Աժդահակ Բիւրասպի, Զօհաք կամ Տահաք ըստ Պարսից, բիւրոց հեծելոց Արաբացի առաջնորդ եւ դիւթ․ զոր օգնութեամբ դարբնին Կառհայ վանեալ հալածեաց Հրուդեն մինչեւ ի լեառն Դմբաւընդ (Տէմավէնտ), ու եւ սպանեալ արկին ի վիհ մի մեծ ծծմբոյ․ կամ ըստ առասպելաց Պարսից՝ արկեալ յայրս ինչ լերինն եւ կապեալ պղնձի սարեօք՝ անդրի ահարկու ընդդէմ նորա զիւր պատկերն կացոյց, «յորմէ պակուցեալ՝ հնազանդեալ կայ շղթայիցն, եւ ոչ զօրէ ելանել եւ ապականել զերկիր»։ (Խորեն)։ Այս Հրուդե ասեն աշխարհակալութեամբ նուաճեաց մինչեւ ի կողմանս Ասորւոց, եւ ի մեռանելն՝ Սելմայ կամ Սալմայ երկրորդի որդւոյ իւրում ժառանգեցոյց զարւմտեան Ասիա։ Արդ համաձայնեալ սոցին ասէ զնմանէ վիպագիրն Վրաց, «թէ կապեաց աղանդովք զիշխանն օձից (Աժդահակ) յերկաթս, զկոչեցեալ Բիւրասպ՝ յանբնակ լերինն Րայիսայ (Ռէ աշխարհի) որպէս եւ գրեալ է ի մատեանս Պարսից։ սա արար ընդ հարկաւ զազգս բազումս, եւ տիրեաց տանն Պարսից, եւ առաքեաց զզօրագլուխն իւր (Արդամ անուն) ի ծննդոցն Նեբրովթայ յերկիրն Վրաց․ որ եկեալ աւերեաց զքաղաքս եւ զբերդս, եւ կոտորեաց զորս եգիտ ի Խազրաց, եւ տիրեաց երկրին։ Սա շինեաց յեզր ծովուն զդարուբանդ, որ է Փակեալ Դուռն»։ Յետ Արգամայ կացին այլ եւս չորք կողմնակալք, մինչեւ ցժխոր որդւոցն Հրուդենայ եւ սպանանել զիրեար, զոր ժամանակ դիպող վարկուցեալ՝ կոտորեն եւ Վիրք եւ Հայք զՊարսիկսն սահմանակալս․ բայց միայն արեւելեան կողմանք Կովկասայ եւ Աղուանից մնան ընդ իշխանութեամբ պարսկայնոյն։ Թէպէտ եւ ժամանակ եւ յեղանակք իրացս անստոյգ եւ առասպելք երեւին, այլ չեն ամենեւին անհիմն․ սակայն պատմիչն (Վրաց) ըստ անոճ եւ անհմուտ զրուցաց Պարսից հուպ զհետ Հրուդենաց որդւոցն եւ գործոց կարգէ զգործս Քէյկաուսայ, զոր այժմ քննիչք հազար ամաւ կրսեր գտանեն եւ զթագաւորս Մարաց ճանաչեն ի նմա եւ ի յաջորդս նորուն։

      Ստուգագոյն եւ աներկբայ դէպք եւ գործք մարտից եւ յեղափոխութեան ազգաց յիշատակին ի Ս․ Դիրս յելս ԺԷ դարու կամ ի սկիզբն կոյս ԺԶ դարու նախ քան զՔրիստոս, յելս Իսրայելական ազգին յԵգիպտոսէ եւ ի մուտս յերկիր նախահարց իւրոց Աբրահամեանց՝ ի Պաղեստին, որ է Փղշտացւոց երկիր, յորում սերունդք Քանանայ Քամեան տրոհեալք ի տոհմս եւի ցեղս բնակէին մինչեւ ի սահմանս Ամաղեկայ եւ Եգիպտոսի․ Մովսէս՝ եւ յետ նորա Յեսու վանեցին մի ըստ միոջէ զազգս եւ զթագաւորս նոցա եւ բաժանեցին զերկիրն յորդիս Իսրայելի․ ապրեալքն ի կոտորածէ սոցա փախստական գնացին առաւել մասամբ յափունս Ափրիկիոյ, եւ որպէս թուի եւ Արաբիոյ․ ուրանօր թուի ինձ եւ ագոտսն ապաւէն մի նոցա, զի է իսկ յարեւելեան ափունս աշխարհին եւ յեզերս Կարմիր ծովու երկիր համանուն․ յորմէ դարձեալ ելեալ դիմեցին յարեւմուտս կոյս․ եւ հաստատեալք յեզերս Ափրիկիոյ՝ արձանացուցին յիշատակաւ գրոյ զփախուստ իւրեանց եւ զբնակութիւնն աստանօր, զոր եւ յաւուրս իւր ծանօթ ամենեցուն գոլ վկայէ Խորենացի (Ա․ ԻԱ) «եւ է այսպէս․ ի Յեսուայ դողոյ փախուցեալ մեք նախարարք Քանանացւոց, եկաք բնակել աստ․ յորոց մի եւ Քանանիդաս պատուականագոյն մեր՝ ի Հայս»։ Յետին տողդ՝ որ մեզ կարեւորագոյն է , արձանագրի՞ն եթէ պատմագրին իցէ բան, եւ որքա՞ն ստուգութիւն արձանին, յո՞ր լեզու գրեալ եւ որպէ՞ս, մեզ անծանօթ եւ անխնդիր իրք են, այլ դիպողագոյն այս է զի պատմիչս մեր աներկեւան տոնէ զգալուստ Քանանիդայ ի Հայս, քանզի « Ստուգեալ հաւաստի գտաք, ասէ, զսերունդս Գնթունեաց ի նմանէ (Քանանիդաս) առանց հակառակութեան լեալ ․ զայս եւ բարք արանց ազգին յայտնեն Քանանացի գոլ»։ Եւ զի դուն ուրեք Խորենացի այսպէս պնդութեամբ խօսի ի հաստատութիւն պատմութեանն՝անհակառակ եւ մեզ ընդունելի երեւի, եթե ոմն յաւագաց պրծելոցն յանխնայ որոյն Յեսուայ՝ կամ եւ անուամբն իսկ կամ լո՛կ ազգաւն Քանանացի (վասն այնորիկ Քանանիդաս կոչեցեալ) ուղիղ յԵփրատ կոյս դիմեալ, կամ նախ յարեւմուտս յԱփրիկէացւոց սահմանս, եւ անտուստ վերափոխեալ՝ եկն իւրայովք ոմամբք բնակեցաւ ի Հայս, ընդ որոց գուցէ էր իսկ նորա յառաջն ծանօթութիւն, վաճառակցութեան աղագաւ կամ այլով իւիք։ Եւ այս առաջին գաղթական է օտարազգի, ոչ միայն լեզուաւ եւ տոհմիւ, այլ բնաւ իսկ նախասկիզբն ցեղիւ․ քանզի ի Քամայ շառաւիղաց էր, յամենեւին հեռացելոցն ի յաբեթեանց եւ յարիական ազանց․ եւ նախօրինակ բազմաթիւ տոհմից եւ տանց որք ի զանազան ժամանակս եւ դարս հեռի եւ մօտ ժամանակօք՝ եկին ի հեռաւոր եւ ի մերձաւոր աշխարհաց եւ յարեցան ի մերայինս, եւ խառնեալ եղեն մի ազգ եւ մի լեզու․ դիւրընկալք լինելով եւ յիշխողաց ազգիս եւ ի ժողովրդենէն․ որք ներէին եւ առանձինն ինչ կրօնից եւ օրինաց եկացն, մինչեւ յաճախ եւ յերկար ընդելութեամբ եւ բնակութեամբ՝ ի հայկականն անդր համախառնէին, զբարս ինչ եւ զտիպս նախահարցն միայն ընդ սերնդեանն փոխաբերեալ ցդարս բովանդակ․ որպէս եւ յետ 2000 ամաց գալստեանն Քանանիդեանց՝ տակաւին նշմարէ Խորենացի զբարս Քանանացւոց՝ ի Գնթունիս․ որք յետ Հայկազանց՝ հնագոյն ի Հայս ճանաչին տոհմն եւ ազգապետութիւն, յոր պատիւ գրեցան յաւուրս կարգադրութեանց Վաղարշակայ, Գնթունի կոչմամբ,, որ եւ զգեցուցանող արքայի Հայոց սահմանեաց զնախապատիւն կամ զպայազատ տոյմին՝ որ կոչէր Ձեռէս ․ անուն՝ որ ծեքաձայնութեամբն գուշակէ զծագումն իւր։

      Առ սովաւ ազգապետ կամ նահարար Հայոց ՍՈՒՐ ճանաչի ի պատմըչաց մերոց (Յովհ․ Կաթ․ եւ Վարդան), թէպէտ եւ Մ․ Խորենացի ոչ ցուցանէ զայս ստուգիւ․ Մագիստրոս ըստ անուանն իմաստասիրէ զսա լինել գոռ մարտիկ եւ ահաւոր առ թշնամիս․ իսկ առ ումեմն ի յետին պատմչաց Տուրք գրի։ — Սմա յաջորդ կարգի ՀԱՒԱՆԱԿ կամ Յոնակ ․ որում՝ ՎԱՇՏԱԿ, զոր Մագիստրոս Վաշեակ ստուգաբանէ՝ չգիտեմ յի՞նչ միտս․ եւ սմա ՀԱՅԿԱԿ Ա․ բայց ինձ թուի եւ այլոց ընդ մէջ սոցա կացեալ, եթէ արդարեւ Սուր Յեսուայ ժամանակակից իցէ եւ Հայկակս Բելոքոսի (Բ), զի սա ըստ ժամանակագրական գաւազանացնշանակի մեռեալ իբրեւ յամի 1404 նախ քան զՔրիստոս, եւ Հայկակայ մեռեալ առ նովաւ իսկ․ եւ լինի միջոց ժամանակին իբրեւ 160 ամ, աւելի կամ պակաս, այսինքն է չորից ազգապետացն Սրոյ, հաւանակի, Վաշտակայ եւ Հայկակայ՝ պայազատեալ այնքան ամս, մին աւելի քան զ40 ամ, որ ոչ շատ հաւանութիւն է։ — ԶՀայկակայ ասէ պատմիչն «ամբոխս իմն արարեալ անխորհուրդս, եւ մեռանել ի նմին»․ որ յայտնապէս երեւի զինու զօրութեամն ապստամբութիւն յինքնակալ թագաւորէն Ասորեստանեայց ի Բելոքոսէ, եւ մահ ի կռուին․ որոյ պատճառք թուին եւ Բելոքոսի իսկ անխորհուրդ գործք կամ բռնութիւնք․ յորոց սակս արդեօք եւ ինքն իսկ չարավախճան եղեւ, սպանեալ ի Բալոտոռեայ վերակացուէ պարտիզաց իւրոց, որ եւ առեալ զդուստր նորա Ատոսսա յիւր կին՝ թագաւորեաց փոխանակ նորա։ Զիարդ եւ իցէ այդոցիկ եղեալ՝ ստոյգ թուի յայսմ ժամանակի հանդիպեալ փոփոխութեան իրիք կամ արշաւանաց թշնամեաց ի հայս․ քանզի եւ այլ ոմն ժամանակագիր (Փրեկուլփ․ Բ․ Ժ․) առ սովին Բելոքոսի ժամանակաւ գրէ զՀայաստան նուաճեալ ի Կադմոսէ Փիւնիկեցւոյ․ թէպէտ եւ առասպելախառն են իրք Կադմոսի եւ աշխարհակալութիւնք, գուցէ թէ բնաւ եւ օտարոտի ինչ իցէ նուաճումդ այդ, եւ վրիպիցի ժամանակագիրն յանուանցն մերձաւորութենէ․ քանզի հին ոմն պատմիչ (Աթենէ․ ԺԴ․ Իդ) ասէ զԿադմոսէ կառավար լինել արքային Փիւնիկեցւոց եւ տռփել ի գուսան մի Հարմոնիա անուն եւ յափշտակել զնա․ մի՞ արդեօք Հարմոնիա ընդ Արմենիոյ շփոթիցի։

      Ի Հայկակայ Ա որ առ (Բ) Բելոքոսիւ՝ մինչեւ ի Զարմայր մեր նահապետ որ առ Տեւատմաւ Ասորեստանեայց առ որովք պատերազմն Տրովադայ եւ առումն Իլիոնի՝ մետասան ազգապետք համարին Հայկազանցս իբր յ’200ամեայ ժամանակի ԺԴ եւ ԺԳ դարուցն նախ քան զՔրիստոս, եւ մարթ է ստոյգ համարել եւ զկարգ նահապետացս այսոցիկ, զի եւ բաժանեալ զժամանակ, նուազ քան զ’20 ամ միոյ միոյ ի նոցանէ անկանի։ Որոց առաջին յետ Հայկակայ կարգի ԱՄԲԱԿ կամ ՀԱՄԲԱԿ, «միշտմանուկ պատանեակ», ըստ Մագիստրոսի իմաստարկութեան․ յետ նորա ԱՌՆԱԿ զորմէ նա ինչ ոչ ստուգաբանէ, այլ գիտելի է զի յայդ անուն թուի ճանաչել նախնեաց մերոց զհոգեհանն կամ զգրաւղն ասացեալ ի ռամկաց, յորմէ Առնակդ ստուգաբանի իբրեւ որ առնու, գրաւէ․ այլ թէ յառաջ քան զնահապետս այս եւ եթէ յետոյ այս կարծիք հոգեհանին մտին ի Հայս, զայն ոչ գիտեմ։

      Յետ սորա ՇԱՒԱՐՇ, զոր «ըստ պարսկականին, ասէ Մագիստրոս, Շարիբաշ, միշտ ուրախ թարգմանեալ»․ եւ նոր պատմահայրս Չամչեան զսա համարի շինող Շաւարշանայ որ յԱրտազն գաւառի․ սոյն ինքն յետ Զարմայրի միւս եւս Շաւարշ կարգէ, վասն որոյ զսա զյաջորդս Ամբակայ՝ Ահամարի։ Յետ սորա եկաց ազգապետ ՆՈՐԱՅՐ, «վասն զի նոր արութիւն ցուցանէր», ըստ Մագիստրոսի, այլ ո՞ւր կամ յո՞յր վերայ, զայն չասէ ոք․ բայց թուի սովորական նշանակութեամբ բառիցն անուանեալ, որպէս է եւ յունականդ Նէանդր։

      ՎՍՏԱՄ․ «սա մեծարու զօրացն Վեհստամ կոչեցաւ»․ եւ յետ նորա ԿԱՐ «իբրու կարող բոլորին», ըստ իմաստակութեան Մագիստրոսի․ որ քաջ զայս առնէ որոշել զերկոսինդ․ քանզի առ այլս ոմանս ի պատմչաց կամ ի գաղափարողաց միանգամայն գրի Վստամկար անուն Վստասկար իբրեւ մի մարդ, եւ գտանի իսկ առ Պարսիկս անուն Վաստակար նաեւ յաւուրս Սասանեանց, իբրեւ պաշտաման իրիք կամ եւ պաշտօնէի հոգաբարձութեան նշանակիչ․ իսկ Կար առանձնակ անուն յաճախագոյն եւս, եւ ոչ միայն առ Հայս եւ Պարսիկս, այլ եւ առ Յոյնս իսկ վաղեմիս, զի այդպէս ասեն կոչէր որդին Փարսնեայ եւ թոռն Ինաքոսի, յորմէ եւ Կարիա աշխարհ մի Փոքուն Ասիոյ։

      ԳՈՌԱԿ կամ Գռակ, Գրակ, որ ըստ Մագիստրոսի «խիզախող իմարտի եւ մեծագոյն գոռս ունէր»։

      ՀՐԱՆՏ կամ Հրանդ, որ եւ Հրատ, կամ Հրատն, եւ առ Վարդանայ ՅՈՒԱՆ գրեալ։

      ԸՆՁԱԿ կամ Ընձաք, «նծայեալ ի բազմաց արքայից», ըստ Մագիստրոսի, գուցէ ի սորա անուանէ կոչումն Կապուտկող լերին յարեւմտեան հարաւային եզեր ծովուն Աղթամարայ՝ Ընձաքիսար, որ ոչ ուղիղ թուի առ Բուզանդայ գրեալ Ընձաքիարս, բայց եթէ յարք բառէ ածանցիցի՝ որպէս եւ այլք նման նմին անուանք։

      ԳՂԱԿ, «գեօղս բազումս կերտացեալ», ըստ Մագիստրոսի, բայց գրի առ ոմանս Գլակ, եւ վրիպակաւ առ ումեմն Դղակ։

      ՀՕՐԱՅ կամ Հօրոյ, զոր Յովհ․ Կաթ․ եւ Վարդան գրեն Հաւան։

      Յայսմ ժամանակի 11 ազգապետացս դէպք ինչ նշանաւորք առանձինն ի Հայս ոչ ուրեք յիշին, այլ հանդերձ սահմանակցօքն աշխարհօք՝ ի սկզբան դարուն, գուցէ եւ յաւուրս իսկ Ամբակայ հանդիպի գործ մի մեծանշան ի վէպս հին ազանց, արշաւանք Լիբէացի աշխարհակալին, թագաւորին Եգիպտացւոց մեծին Սեսոստրի, որպէս յաճախ սովորութեամբ կոչի, այլ ի բնիկ լեզուին Հսամսէս Բ Մեյամուն յորջորջի․ որոյ գործք եւ պատերազմունք եւ արշաւանք ընդ մեծ մասն Ասիոյ մինչեւ ի սահմանս Եւրոպիոյ՝ յարձանաց իսկ նորա վկայեալ՝ ոչ օտարք ի ճշմարտութենէ ճանաչին եւ այժմու քննողաց բանասիրաց․ զորոյ թողեալ մեր զառաջին գնացան եւ զվարս, յիշեսցուք որ ինչ ի ճահ մերոյ պատմութեանս․ զի կամ առ ի սպառ սպուռ հալածել զմնացորդս Հիքսիսսն անուանելոց Հովուաց բռնաւորաց Եգիպտոսի զամս աւելի քան զ400, եւ առ ի խնդրել վրէժ մինչ ի հայրենիս ընդ նոցին, որ թուին Սկիւթիա, եւ կամ արբեցեալ յաղթութեամբքն յԵթովպիա եւ ջեռեալ աշխարհակալութեան ըղձիւք, գիտելով իսկ եւ զթուլութիւն Ասորեստանեայցն ինքնակալաց՝ ահեղ գումարտակօք 70 բիւրու զօրաց, աւելի կամ պակաս, յառաջեաց նա ընդ արեւելս յԱսիա, նուաճեաց կամ ի հարկի կացոյց զնույն ինքն զՆինուէի եւ զԲաբելայ զտիեզերահրաման իշխողն, եւ զօժանդակս նորա զՄարս եւ զՀայս, որոց անուանք իբրեւ նուաճելոց ազգաց դրոժմեալ կային ի մեհեանս Եգիպտացւոցն․ ուրանօր ի Թեբէ՝ Գերմանիկոս յՕգոստեան դարու ետ ընթեռնուլ քրմաց, եւ ընդ այլսն յիշէին եւ Հայք եւ Կապպադովկացիք եւ ամենայն Ասիա մինչեւ ի Բիւթանիա եւ ի Լիւկիա, հանդերձ սակիւ հարկացն զոր արկ ի վերայ նոցին։ Հնախոյզ ոմն պատմիչ (Պիանքինի․ Լ․) ճգնի ցուցանել թէ յարշաւանս աշխարհակալին՝ Ասորեստանեայց ինքնակալն փութացաւ ապաւինիլ յօգնութիւն Հայոց, իբրեւ արանց մարակաց եւ ամրագոյն երկրի բնակչաց․ սակայն ոչ յաջողեաց նմա․ այլ ասի յոմանց (Պլին․ ԼԳ․ ԺԵ) ի Կովկաս եւ Սեսոսարի անյաջող կամ յԵզուբայ։ Այլ որպէս զիարդ ինչ եւ ելք արշաւանին եղեն՝ այս յայտ է զի ոչ ընդերկար ինչ եղեւ Եգիպտացւոց նախաձեռնութիւնն յԱսիա․ այլ վաղվաղ հաստատեցաւ միապետութիւն Ասորեստանեայց։

      Այլազգ իմն շահատակութիւնս ստեղծաբանեն Յոյնք (Պլուտ․ ի Կիմովն) զիւրեանց դիւցազանց յայտ միջոց ժամանակի․ յորոց հնագոյն ոմն Պերսէսս՝ Արամազդայ եւ Դանայեայ ծնունդ, դստեր թագաւորին Արդիացւոց, ի վերայ այլոց նահատակութեանցն եւ Եթովպական մրցանացն՝ ասեն կռուեալ եւս ընդ Մարաց եւ ընդ Հայոց․ այլ որպէսն մեզ չէ յայտ եւ ոչ յուսալի յընդունելութիւն հաւատոց։ Իսկ ժամանակ իրացս պատշաճի ի կէս ԺԴ դարու նախ քան զՔրիստոս։

      Բայց ի վերջ կոյս նշանակեալ հատուածի ժամանակիս հանդիպի կատարեալ առաջին ստուգակերպ եւ մեծագոյն արշաւանք Յունաց յԱսիա կողմանս, Արգոնաւորդացն ծովագնացութիւն ընդ Պոնտոս յափունս Կողքիսեայ եւ յափշտակութիւն դիւցափառ Ոսկեայ գեղմանն, կամ ոսկեգիսակ խոյին մորթոյ, եւ կամ, որպէս հաւանելի է բանասիրաց եւ քննչաց, բովուցն ոսկւոյ, որ ի վաղնջուց դարուց ծանուցեալք եւ պեղէին ի բնակչաց կամ հին յեկաց կոմանց Խաղտեաց եւ կողքեաց կամ Եգերաց․ թէպէտ եւ առասպելազարդք են վէպք եւ դէպք իրացն, այլոչ անհիմն ի ստուգութենէ իրիք․ ըստ արդեացս քննութեան, որք եւ ըստ արձանաց Պարոսի եւ այլոց յիշատակութեանց իբրեւ ի 1226 (այլք, 1263) ամի նախ քան զՔրիստոսի թուականութիւնն համարին զշահատակութիւնն զայն դիւցազանցն Յունաց․ որք ոչ միայն ի Կողքիս՝ յաշխարհն դրացի, այլ եւ ի նոյն իսկ ի Հայս յառաջեալ մտին՝ ի քնին կամ ի վաստակ բովուց Սպերոյ․ եւ ոչ այսչափ միայն՝ այլ եթէ արժան իցէ հաւատալ Երատոսթենեայ ըստ Ստրաբոնի՝ (Ստր․ Ա, Գ․ ԺԱ․ Դ․) գաղթականս եւս հաստատեաց անդ Յասովն առաջնորդ գնդին, այլ եւ յԵկեղեաց գաւառ, զորս Սիպիրիա եւ Ակիլիսինի կոչէ, եւ յայտ է զի յայն ժամանակս ընդարձակագոյնք էին՝ իբրեւ զմի ի նահանգաց կամ յաշխարհացն Հայոց։ Մարթ է յոմանց Յունաց բնակեալ անդստին յայնց ժամանակաց յեզերս կամ սակաւ մի եւ ի ներքս աշխարհիս Հայոց՝ ի շահաստան քաղաքս եւ ի խանութս բովուց․ այլ ամենեւին իսկ անհաւատն է՝ զոր յաւելուն ասել (Ստր․ ԺԱ․ Դ․ 8․ ԺԱ․ ԺԴ․ 12․) եթէ մի յընկերաց Յասովնի Արմենոս անուն յԱրմենսն քաղաք Թեսսալիոյ որ ընդ մէջ Փերայ եւ Լարիսայ, յիւր անուն կոչեաց զաշխարհս մեր, ըստ պատմելոյ Կիւրսիլայ Փարսալացւոց եւ Մեդիսսի Լարիսացւոյ, ուղեկցաց Աղեքսանդրի Մեծի։ Դարձեալ ասեն ի նոցանէ կոչեցեալ Երասխ զհայկականս մեր գետ բնիկ, վասն նմանութեան ընդ Պենէոսի՝ որ կոչէր Արաքս վասն հերձակտուր առնելոյ (--) զՈվսա լ․ յՈլիմպոսէ եւ հուն ի հովիտն Տեմպեայ գործելոյ․ եւ զի եւ Երասխ գետ հայաստանեայց իջեալ ասեն ի լերանց սփռէր ծաւալէր ծովաքատակ ի դաշտս՝ ոչ ուստեք ունելով ելս, Յասովն եբաց նմա հուն անցի գնալոյ թափելոյ ի ծովն Կազբից, եւ այսպէս թափեաց զԵրասխայ հովիտն ի ջուրց անտիէ որք ընդ խոխոմս քարանց վազեալ անցանեն գնան յարեւելս կոյս։ Այլ եւ ոմանց յԵնիան քաղաք Թեսսաղիոյ ասեն բնակել յՈւտէացւոց աշխարհի, եւ ոմանց առ ստորոտով Աբոս եւ Նիբար լերանց հարաւային կամ միջին Հայոց․ դարձեալ եւ Թրակացւոց ոմանց՝ անդր քան զՀայս վարեալ, զտեղի կալեալ ի լերինս սահմանաց Գուրանաց (Կորդուաց) եւ Մարց, եւ սարապարս կոչեցեալ, այսինքն է գլխահատս, վասն զի վայրենի եւ խժագոյն ունելով բարս՝ զանցորդսն ընդ լերինս իւրեանց կալեալ կառափնատէին։ Եւ այսպէս յուղեկցաց անդ Յասովնի ասեն սփռեալ բնակեալ ի Կողքիս, ի Հայս, ի Վիրս, յԱղուանս մինչեւ ի սահմանս Մարաց, եւ ի Կալական՝ զոր ընդ մէջ Հայոց եւ Ադիաբենի ցուցանէ լինել Ստրաբոն, եւ մերձ ի Նինուէ․ եւ յամենեսին ի ոսա ասեն Յասովնի արձանս իմն կամ տաճարս կանգնեալ յիշատակաց, որք ընդ երկար դարս յիւր անուն յասոնականք կոչէին, եւ ի զկնի եկելոց տեարց աշխարհացն նորոգեալք եղեն բազում անգամ։

      Արդ յայս ամենայն զրուցաց երկու ինչ հաւանութեան թուի մեզ, մի յունական եկաց ոմանց վաճառականութեան աղագաւ, յափանց Եգերաց միջակտուր առնելով զաշխարհս մեր մինչեւ ի մարս եւ յԱսորեստան եւ ի Կազբից ծով գնացեալ․ եւ այս ոչ մի անգամ միայն, այլ սկզբնաւորեալ ի Յասովնէ եւ անտի հետէ․ եւ օրինակ իմն Գենացւոց ի Միջին դարս յառաջելով յԱսիա եւ կարաւանտունս կամ ամրոցս ապաւինի կանգնելով, ըստ այնմ լինել եւ Յասոնեան շինուածոց եւ արձանաց։ Միւս, ոմանց յեկացն Յունաց հաստատել բնակութիւն ի հայս, եւ թերեւս յիւրեանց անուն կոչել զշէնս ինչ եւ զտեղիս․ այլ ոչ զողջոյն իսկ զաշխարհն մեր Արմենիա, եւ ոչ զգետս՝ Երասխ․ նա մանաւանդ դիպողագոյն համարիմ ի մերոյ աշխարհիս անուանց զԹեսաղացւոց տեղիս եւ զմարդիկն յորջորջել՝ քան զմերս առ ի նոցանէ։ Եւ ըստ այսմ յետ Հրէից՝ առաջին գաղութ ի Հայս լինի Հելլենացդ, ոչ այլով ինչ աղագաւ՝ բայց եթէ շահու օգտի․ այլ եթէ արդարեւ ի գիւտ եւ ի խնդիր ոսկւոյ եկին՝ թուի թէ ոչ անծանօթ էր ի նոցանէ արուեստ  բովուց, կամ թէ ուսեալք ըստ բնիկ սրամտութեան իւրեանց՝ յաջողագոյնք գտան, եւ ազգաւ բնակեալ առ քրայիւքն՝ խառնեցան ընդ բնիկս տեղւոյն ընդ Խաղտիս եւ Հայս, յորոց խառնրդոց կազմէր ազգն Հայտ-Խաղտեաց, Արմենո-Խալիւրք, որոց սերունդք թուին Խալտքն բնակեալք ընդ մէջ Տրապիզոնի եւ Ծանախայ Արծաթհանից քաղաքին Կիւմիւշխանէի․ եւ շինեար վայրացն արդարեւ խառն իմն լսին հայեցի եւ յունական ձայնիւ։ —Անուն հայախառն ազգին ի Խաղտեա՞ց արդեօք եթէ յարուեստէն ըստ Յունաց կոչեցաւ Խալիւրք, զի Խալիփս – Նշանակէ երկաթ, ոչ գիտեմ ստուգիւ, զի Ստրաբոն եւ Պլուտարք Խաղտիս իսկ կոչեն զԽալիւբս․ եւ առաջինն ասէ թէ Խաղտիք ի սկզբան կոչէին Խալիւբք․ այլ զի անունդ այդ կարի հին է, վկայ արձանանայ եւ հնագոյնն արտաքին մատենագրաց եւ պանծագոյն՝ Հոմերոս, Ալիբս կոչելով  զնոսին,

                  «Ոդիսս Հալիզովնայ եւ Եպիստրոփ էին իշխանք,

                  Յ’Ալիբեայ ի հեռուստ՝ ուստի ծընունդք են արծաթոյ»․ (Իլիակ․ Բ․ 865)

      Եւ թէօէտ բազմապատիկ զտողիցս կարծիք են բանասիրաց, այլ յոլովից արդեաց հաւանութիւն է զԽալիւբս (կամ Խաղտիս) իմանալ զԱլիբն՝ ուր ծնունդք արծաթոյն, իսկ Հալիզովն կամ Ալիզոն կոչել բնակչացն՝ թուեցաւ ոմանց՝ (Վիվ․ Ս․ Մարդէն․ Փ․ Ասիա Ա․ 181․ Բ․ 396․ 438) զի գաղթականք էին եկեալ յափանց Ալազանի գետոյ Վրահայոց, եւ ոմն (Տւըպուա) զԽալիւբն իսկ անուն համարեցաւ ի Կողբայ գաւառէ Հայոց կամ ի Դուգարաց աշխարհէ, որ ոչ կարի հեռի է ի հովտաց Ալազանն գետոյ, եւ ոչ ի բովուց։ Այսոքիկ թէպէտ հեռիք եւ թէպէտ մերձաւորք իցեն ստուգութեան, արդարացուցանենզԽաղտեան եւ զՀայախաղտեաց հնութիւն, եւ զվաստակ նոցա ի բովս արծաթոյ եւ այլոց մետաղաց, իսկ բանք քերդողահօրն Հոմերի հրաւիրեն զմեզ առ այլ տեսութիւն կարեւորագոյն եւս ի դէպս պատմութեան մերոյ, ի գերահռչակ հանդէսս հակակռիւ մրցանաց դիւցազանցն Հելլենաց եւ ասիացւոց ի ծագս արեւմտից Փոքր Ասիոյ, առ Տրովական քաղաքաւն, ու եւ մերոյ ազգիս նահապետի եհաս դիմամարտիլ քաջացն Աքայեցւոց։

      Քանզի զՀօբոյ ազգապետ պայազատէ ԶԱՐՄԱՅՐ ի Հայս․ զսա ասէ Մ․ Խորենացի, ոչ գիտեմ ուստի՞ ստուգեալ, լինել ի ժամանակի տիեզերահռչակ պատերազմացն եւ կործանման Իլիոնի, եւ յառաջ քան զպարիսպսն տասնամեայ բախեալս՝ տապաստ անկեալ։ Եթէ բնաւ իսկ մտայօդ պաճուճանք էին Հոմերոսի հագներգութիւնք, տակաւին տարփալի էր եւ մերազնեայս գտանել ի հրաշահիւս տողսն զանուն կամ զհետս ազգին եւ զազգապետին իւրեանց․ եւ այս ըղձիւք ջեռեալ ոմանց եւ հետախոյզ եղեալ խնդրեն եւ ճգնին ճանաչել անդ զԶարմայր՝ ոմն ի Փորկիս յառաջնորդ Փռիւգացւոց, եւ ոմն յԱսկանիոսն աստուածազան իբրու յԱսքանազեանց վարիչ, եւ այլք ի վերոյիշեալսն յԱլիբեայ եկեալս․ մանաւանդ զի Դիկտիւս հին պատմիչ կամ կարծեցեալն այնպէս՝ ասէ զՈդիսս եւ զԵպիստռոփ որդիս լինել Մինեայ արքայի Ալիզոնայ (Բ․ ԼԵ)․ թէպէտեւ զՓռիւգիացիս իմանայ յԱլիզոնս․ բայց ոչ դնեն միտ, զի Հոմերի ոչ միայն աշխարհագրութիւն չանցանէ անդր քան զԽաղտիս ընդ արեւելս (թէպէտ եւ յիշէ նա զՄեմնոն), եւ անծանօթ է նմա Եփրատէս սահմանահատն ընդ Փոքր Ասիա եւ ընդ Հայս, այլ եւ վիպասանեալն առ ի նմանէ գործ իլիական մարտից ոչ ժամանէ ի գալուստ Զարմայրայ յօժընդակ Պրիամու․ քանզի յետ մահուան Հեկտորի քաջի եւ տարաբաղդ որդւոյ նորա, որով աւարտին երգքն հոմերականք, զրուցեն հին պատմիչք տրովական մարտիցն՝ գրեալ որդեկորոյս հօրն առ Տեւտամոս ինքնակալ արքայ Ասորեստանեայց, գուժելով զմահ մանկանցն եւ աղերսելով առաքել զօր ի թիկունս օգնականութեան․ եւ նա առաքէ զՄեմնոն [3] զորդի Տիթոնեայ եւ զԱրշալուսոյ ըստ Հելլենաց առասպելաց, բիւրով միով Շօշացի (Պարսիկ) զօրու եւ բիւրով Եթովպացւովք, եւ 200 մարտիկ կառօք․ այլ եւ նաւատորմղաւ որոյ գլուխ կարգեաց զՓալաս զոմն․ որոյ եկեալ եւ նախճիր մեծ գործեալ ի Յոյնս, ընդ բազմաց ի դիւցազանց նոցին մենամարտեալ եւ վիրավորեալ զնոսին, նաեւ զԱքիլլէս ինքնին ապա եւ ինքն ի սմանէ հարեալ մեռանի, (Դիկտ․ Դ․ Դ) կամ ըստ Կեփալիոնի՝ «նենգ գործեալ սպանին Թետալացիք» (Առ Եւսեր․ Բ․ 134)։ Արդ ընդ սմա առէ պատմիչս մեր իբրեւ զօրավար հայկական գնդին եկեալ եւ զԶարմայր, զոր թուեցաւ ոմանց՝ առաջնորդ նոցին իսկ ասացելոց Եթովպացւոցն լինել, իբրու զի եւ ի Հայս գոյր երկիր յանուն Քուշայ կամ Եթովպիոյ, որպէս ի ճառս տեղւոյ Դրախտին յիշեցաք․ եւ ինքն Մեմնոն՝ որոյ արժան էր սպիտակ լինել իբր արշալուսոյ կամ Հիմերայ (տունջեան) որդի, նա եւ գեղեցկագոյն քան զամենայն մարդ ասի, Սեաւ կոչի [4] ․ բայց զի լի են առասպելեօք որ ինչ զՄեմնոնէ աւանդին, մանաւանդ զի բազում ինչ յոյժ վիպեն զնմանէ յինքեանսս ձգելով եւ արեւելեայք եւ Եգիպտացիք եւ Եթովպացիք եւ ասորիք, եւ ամենայն ուրեք երեւեցուցանեն մեմոնիոնս, այսինքն մահարձանս Մեմնոնի, մեք շատ գրեսցուք կարծել զնա եկեալ յարեւելից կողմանց Ասորեստանեայց՝ եւ առեալ գունդս գունդս զօրաց յաշխարհաց ընդ որ անցանէր, հատանելով եւ զբովանդակ Հայաստան, եւ ի կովկասական բարձանց ըստ Դիկտիւսեայ բանին (Դ․ Դ․) ի Տրովս իջուցանելով բանակ մի մեծ, ընդ նմա նիզակակցեալ խաղայ «եւ մեր Զարմայր՝ ի Ծառայութեան Ասորեստանեայց գոլով (հանգոյն Տրովացւոց) ընդ Եթովպիացի զօրուն, օգնական Պռիամու․ եւ անդ ի քաջացն Ելլենացւոց վիրավորել՝ մեռանի․ այլ կամիմ յԱքիլլեայ՝ եւ մի յայլ ումեքէ ի քաջացն»․ Գեղեցի՜կ տենչ, որ արգահատէ զմեզ ընդ լռութիւնն Հոմերի զմերոյ ազգէս եւ զազգապետէ, զի եթէ ոչ քերդողահայրն հանուրց՝ գոնեա մերս եւ քերդող եւ պատմահայր՝ այսպիսիս կամէր զառաջնորդս իւրոյ ազգին, եւ այսպիսիս նոցին դիմամարտս։ Եւ զի վիրավորեալ մեռանի ասէ ի քաջացն Ելլենացւոց՝ թուի թէ եւ աւանդութիւն վիպասանական կամ օրինակ ինչ մահուան Զարմայրի պատմեալ կամ երգեալ էր ի նախնեաց անտի, յորոց ստուգեաց Խորենացի զերթ եւ զմահ նորին ի Տրովս․ եւ առ ի չգոյէ յայժմուս յիշատակարանաց հնոց՝ բանասիրաց մերոց իղձք եղեն ստեղծաբանել դրուագս ի համար նախնոյն իւրեանց․ բայց եւ ոչ կամէի համարձակել ումեք եւ ի պատմական ստուգութիւնս շարակարգել զայնոսիկ, որպէս առնեն Ջրպետ, Մարդէն, պէսպէս յօդելով վէպս իբրեւ աներկբայ դէպս։

      Դէպքս այս առաքման հայկական գնդի ի դրանէ ինքնակալին Ասորեստանեաց ի գործ մարտի՝ աներկբայ եւս կացուցանէ զյետագայսն․ զի որպէս եւ յայլոց ազգաց նուաճելոց՝ գունդ եւ ի Հայոց երթայր ամ ըստ ամէ ի գործ ծառայութեան եւ մարտի ի դուռն ինքնակալին, եւ առաւել ի ժամանակս մարտի․ զայսոսիկ թուի ինձ նշանակել եւ մարգարէն Եզեկիէլ (ԼԲ․ 30) «Անդ ամենայն իշխանք հիւսիսոյ եւ ամենեքեան նոքա զորավարք Ասորեստանւոյն»․ զի եւ ոչ այլոյ ժողովրդեան քան մերումս եւ կովկասայնոց դիպողագոյն էր կոչիլ իշխանս հիւսիսոյ։

      Յետ Զարմայրի նահապետք Հայոց շարակարգին ՇԱՒԱՐՇ Բ (զսա Չամչեան յիշէ)։ ՊԵՐՃ Ա․ ԱՐԲՈՒՆ (ըստ զանազան գրութեանց Արբն, Արբոյն, Արբղան)։ «Բնականագոյն զօրութեամբ», իմաստակեալ ի Մագիստրոսէ․ ՊԵՐՃ Բ․ որ եւ ասի ժամանակակից գոլ Դաւթի մարգարէի․ յորոյ աւուրս յառմանէն Իլիոնի լինին ամք իբրեւ 140, աւելի կամ նուազ․ եւ յայսքան ամս չորից միայն ազգապետաց կալ անհաւատարիմ թուի, մանաւանդ զի Խորենացի եւ այլք ըստ նմանէ, յետ Զարմայրի դասեն զՊերճ, եւ մի լոկ Պերճ, եւ ասի սա ի Մխ․ Այրիվանեցւոյ լինել ի ժամանակս Դաւթի․ սակայն եւ նոյն ինքն ծանուցանէ Բազմակեաց զսա եղեալ, գուցէ թէ եւ զերկոցուն ժամանակս (զհօր եւ զթոռին որպէս է գուշակել) ի մի հաւաքելով։ Որ զիարդ եւ է՝ վկայութիւն սորա զերկարակեցութենէ եւ Մագիստրոսի ասելն զսա ի Սանեան կամ Սիւնեան նահանգէ՝ պաճուճասէր եւ սէգ այր, ցուցանեն զի ի նշանաւորաց ոմն էր Պերճ (Բ), եւ գործ ինչ երեւելի եցոյց յաւուրս ժամանակաց թագաւորութեան դաւթի, այլ ոչ ընդդէմ Դաւթի, որպէս կարծեաց ոմն յարտաքնոցն (Ժաքիէ Դաղղիացի․տ․ յԱսիակ․ Օրագիր) զԱղրաազար թագաւոր Սուբայ ընդ որում մարտեաւ Դաւիթ եւ յաղթեաց, լինել զնախարարն Ծոփաց, եւ յերկար բանիւք ճգնի ցուցանել Ծոփս զասացեալդ Սուբ որ եւ Սիբաղ եւ այլ այսպիսի նման ձայնիւք կոչի առ մեզ եւ առ օտարս․ սակայն ի հմտից եւ ի գիտնոց ճանաչի մասն Ասորւոց երկրին ոչ հեռի ի Դամասկոսէ, եւ ըստ ոմանց (Րիդդէր) Գաբաղ ի հիւսիսակողմն Ափրիկէի։

      Յետ բազմակեացն Պերճի նահապետք Հայոց մինչեւ ի սկիզբն թագաւորութեան Մարաց եւ Հայոց․ յ200 եւ աւելի ամս՝ յիշատակին ԲԱԶՈՒԿ զոր Բզնունեան նահապետ կոչէ Մագիստրոս․ ՀՈՅ (գուցէ զուգիմաստ Խոյոյ, եւ հաւաստեաւ) արմն հոյակապ փառահռչակ անուան․ ՅՈՒՍԱԿ․ յետ որոյ ըստ Չամչեան պատմահօր՝ կացեալ է ԱՄԲԱԿ Բ․ - ԿԱՅՊԱԿ կամ Կապակ կամ Կապակն [5] ․ ՍԿԱՅՈՐԴԻ «որ եւ հսկայ էր տեսլեամբ» ըստ Մագիստրոսի․ ոմանք ի գրչաց ըստ Մխ․ Այրիվանեցւոյ մի անձն համարին զԿայպակ եւ Սկայորդի, եւ թերեւս յետին անունդ նշանակիցէ Յուսկայ որդի լինել զԿայպակ, եւ ի գաւազանագիրս ինչ չկայ բնաւ Սկայորդւոյ անուն (Դ․ 50․ չիք եւ ի Վարդան)։ Բայց յայսմ վարկի նուազագոյն եւս հանդիպի թիւ նահապետաց առ երկարութեամբ ժամանակին՝ որ ի Պերճայ ցՊարոյր, կամ ի դաւթէ ցՍարդանաբաղ, որոյ աղագաւ Չամչեան ոչ միայն երկուս ճանաչէ անձինս, այլ եւ ընդ մէջ երկոցուն կարգէ զերկուս այլս անյիշատակս ի Խորենացւոյ, այսինքն է զՓԱՌՆԱՒԱԶ Ա․ եւ զՓԱՌՆԱԿ Բ․ այլ մարթ է եւ յետ Պարուրի դասել զսոսա․ քանզի եւ ի Պարուրէ որ առ սարդանաբաղու մինչեւ ի սենեքերիմ՝ ոչ գտանի յիշատակեալ այլ նահապետ կամ թագաւոր ազգիս, եւ այսմ պատճառք թուին ինձ յարուցմունք ազգաց՝ ընդ որս եւ մերոյս՝ ընդդէմ Ասորեստանեայցն բռնակալաց, եւ ստէպ պատերազմունք, եւ ի կրկին զօրանալ պետացն՝ ջանալ ջնջել զյիշատակս ապստամբելոցն, այլ եւ զանուանս ի դիւանաց արքունեաց, եւ փոխանակ բնկաց ազգայնոց կողմնակալաց՝ կարգել վերակացուս Ասորեստանեայս կամ օտարս․ զորս փոխադարձաբար եւ նախնիք մեր ոչ ընկալան ի դասկարգ Հայկազանցն նահապետաց, եւ ի բաց թողին զյիշատակ նոցին եւ զանուանս։ Յայս միտս սիրեմ ասացեալ եւ Յովհ․ Կաթողիկոսի մերոյ Պատմչի, վասն առաջնոյ թագաւորի մերոյ, եթէ «Պարոյր անուն յազգէ Հայկայ՝ զանազգիսն ի բաց լքեալ հերքեալ, եւ զնահապետութիւն ազգին իւրոյ վերստին նորոգեակժլ՝ պայազատէր»։ Եւ թէ որպէս այս՝ տեսցուք այժմ աւասիկ։