Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան (disabled)

Թ.
ԹՈԳՈՄ – ՏՈՒՆ ԹՈՐԳՈՄԱՅ

      Նախաբաբելոնեան եւ Բաբելական ցեղախետաց միջնորդ, եւ աւելի քան զայլ ցեղապետս հայի ազգաց ճանչցուած՝ հսկայ նահապետ մը կու յիշեն սուրբ եւ արտաքին դիրք եւ կենդանի աւանդութիւնք շատ ազգաց, որ մեր առանձին պատմութեան մէջ այլ առաջին կամ սկզբնական տեղն ունի, եւ սրոյ անուամբ կոչուէր մեր հայրենի երկիրն եւ ազգ, նախ քան զՀայ կոչուիլն, եւ կոչուի եւս վսեմական զրուցուածոց մէջ, եւ եթէ նախաքրիստոսեան կամ առաջին դարուց ազգային պատմութիւնք գտուին՝ հաւանական է որ մեր աշխարհն եւ ազգ հիմկու անունէն աւելի գրուած ըլլայ Տուն Թորգոմայ, կամ Ազգ տանն Թորգոմայ․ որոյ հաւաստիք են մեր մնացեալ հնագոյն քրիստոնեայ հեղինակք․ որոց յամենայնի պարագլուխն Ս․ Գր․ Լուսաւորիչ իր մէկ Կոնդակին մէջ (թէ եւ յունարենէ թարգմանած) կ’ըսէ իրեն համար «Կացի յաթոռ եպիսկոպոսապետութեան տանս Թորգոմայ եւ Ասքանազեան ազինս »։ Իր ժամանակակից կենսագիրն եւ առաջին պատմիչն մեր Ագաթանգեղոս՝ գրեթէ միշտ Հայոց հետ Թորգոմայ անունն այլ յիշէ, եւ աւելի ասով կու նշանակէ մեր աշխարհը․ «Ընթերցեալ զԹորգոմայ ազգին զՀայաստան աշխարհիս զաստուածապարգեւ աւետեաց աւետարանին քարոզելոյ բանին կենաց»․ — «Բղխեցին Հայոց Տանն Թորգոմայ՝ շնորհք քարոզութեան աւետարանին»․ եւ այլն։ Նոյն (Դ) դարուն յունահայ պատմիչ մ’այլ (Փաւս․ Բուզ․) նոյնպէս կ’անուանէ․ «Յիշեցուցիչք պատմութեանց ազգացն Հայաստան աշխարհին Որդւոց Թորգոմայ»․ — «Սահմանաց երկրին Հայոց ամենայն բնակիչք Տանն Թորգոմայ, հայ լեզուն առհասարակ»․ — եւ յատկաբար եւս «Երկիրն լեզուին Թորգոմական աշխարհին»։ Այսպէս եւ Ե ոսկեղէն դարու հեղինակք մեր, որոց յառաջադէմն Խորենացի [1], վասն Հայկայ պատմէ թէ իր ընտրած հաստատ բնակութեան տեղն անուանեց Հարք, այսինքն թէ «Հարք են ասա բնակեալք ազգի տանն Թորգոմայ»․ որով յայտնէ մեր ազգապետն թէ ինքն զինքն ճանչնար պետ եւ նախարար ազգի տանն Թորգոմայ ․ իսկ ազգն իւր երախտեաց համար յետոյ անոր անուամբն վարեցաւ․ զոր եւ վարեցին ամենայն վսեմագիր եւ հնաշնորհ հեղինակք մեր, որ ԺԲ դարով կու վերջանան․ այսպէս Յովհ․ Կաթ․ ի սկիզբն Ժ դարու․ «Վաղարշակ Պարթեւ թագաւորէ Տանս Թորգոմայ »։ Գր․ Մագիստրոս ի ԺԱ դարու․ իր թոռն Ներսէս Շնորհալի ի ԺԲ դարու երգէ զՀռիփսիմէ․

                  «Ծովային շուշան ծաղիկ բուսեալ ի տանըս Թորգոմի,

                  Ոռոգեալ արեամբ սրբոցըն Պետրոսի եւ Պողոսի»։

Հայաստանի երեք կողմերու՝ հիւսիսոյ, արեւելից եւ արեւմտից շատ ազգերն, ինչուան ու որ հին պատմութեան ծանօթութիւն հասնի, զիրենք խոստովանին սերունդք Թորգոմայ, բայց ոչ մի ոք այսպէս իբրեւ զմերայինս զՀայս՝ հազարամեայ վկայութեամբ գրոց հեղինակացն զնոյն սեփականէ եւ հաւաստէ պատմութեամբն, վասն որոյ եւ հաւանագոյն քան զայլս նովին անուամբ հռչակի եւ ի Ս․ Գրոց 1000 տարի յառաջ քան զիւր հայկաբան գրիչս․ Քրիստոսէ առաջ Է դարուն մէջ աւելի ծանօթացան Հայք Հրէից, որոց ինչուան այն ատեն մեր աշխարհն սովորաբար Արարադայ անուամբ յիշուէր․ յետ առման Երուսաղեմի Նաբուգոսոնոսոր՝, նիզակակիցք սորա Հայք՝ աւելի եւս ճանաչուեցան․ այն ատեն յետինն մեծ եւ աստուածտրեալ մարգարէից Եզեկիէլ, մեր աշխարհին սահմանապարիսպ լեռներէն իջած գետոյ մը եզերք գերի բերուած նստելով «առ ափն Քոբար գետոյ», ընդ մէջ Ասորւոց եւ Հայոց, ճանչցաւ ասոնց վաճառականները՝ որք «ի Տանէն Թորգոմայ» ձիովք եւ հեծելովք լնուին զհրապարակս վաճառուց Տիւրոսի (Եզեկ․ ԻԷ․ 14․) ճանչցաւ եւ անոր կտրիճները՝ որք իր հայրենեաց գերութեան գործակից եղան թէ եւ ստիպմամբ քան կամաւ*, վասն այնորիկ եւ բուն իր ազգին թշնամեաց դէմ ոչ իբրեւ Երեմիա հրաւիրէր զԱյրարատեան գունդն եւ զԱսքանազեան թագաւորութիւնս (Մեծ եւ Փոքր Հայք), այլ եւ անոր հետ ասոնց այլ սպառնայ մեր հիմայ խնդրեալ անուամբ․ «Ժողովեցից զքեզ եւ զամենայն զօրութիւնս քո ․․․ Գոմեր եւ ամենեքին որ շուրջ են զնովաւ․ եւ Տունն Թորգոմայ ի ծագաց հիւսիսոյ, եւ ամենեքին որ շուրջ են զնովաւ» (Եզեկ․ ԼԸ․ 6․)։ Մեր պատմութեան հմուտքն այս Թորգոմայ տունը՝ որ ի ծագս հիւսիսոյ, հիմայ գրեթէ ամէնքն իմանան զՀայս եւ զսահմանակիցս, «որ շուրջ զնովաւ», Կովկասեանս․ ինչպէս եւ քաջահմուտք ի հին օտար Հարս՝ Եւսերիոս Կեսարացի, Թէոդորետոս, Իսիդոր Սեւիլիացին․ բայց ոմանք ի նախնեաց զանազան եւ հեռաւոր կարծիք ունեցան․ Քաղդէացի թարգմանիչք Ս․ Գրոց եւ Թալմուտք Հրէից՝ ինչուան զԳերմանացիս իմանան այդ հիւսիսային Թորգոմեանները․ Արարացւոց թարգմանութիւնն աւելի ստուգիւ զՎրացիս․ յԵրուսաղէմեան մեկնութիւնն՝ զԲարբարոսս, որով անուամբ ոմանք (Փրեկուլփ) իմանան զՓռիւգացիս, վասն զի ասոնց հայր համարի Թորգոմ ի Յովսեպոսէ, Հերոնիմոսէ․ իսկ յոմանց՝ (Պոշար) Կապադովկացւոցհայր, որ եւ չեն հեռի ի ստուգութենէ։ Իսկ այլք զՍկիւթացիս իմանան տուն Թորգոմայ եւ Թորգոմեանս [2], եւ դեռ զանուն նորա լսեն ի Թիւրք կամ Թիւրքմէն եւ ի Թաթար ժողովուրդս․ զայս այսպէս համարին եւ ոմանք ի վարդապետաց մերոց [3] եւ պատմչաց Թաթարաց իշխանութեան տակ, որպէս Մաղաքիա աբեղայ, որ  զՍկիւթս գրէ ի Գովգայ եւ զԳովգ ի Թորգոմայ, հանդերձ խառնրդով Հագարացի սերնդեան եւ յառաջ քան զնա անտարակուսաբար իմն Միխայէլ Ասորի, «Յայտ է թէ յազգէ Թորգոմայ են» (Թուրքք)։ Այս յայտութեան ապահովութիւնը քննելու կամ հաւանելու համար, նոյնպէս ուրիշ ազգաց այլ Թորգոմական ըսուելու պատճառն իմանալու, եւս առաւել մեր Հայոց բնիկ տուն Թորգոմայ ըլլալն հաւաստելու համարէ պէտք է արդ քննել տեսնել թէ ո՞վ է այդ ցեղապետն ազգաց Թորգոմ, որոյ անուամբ նշանակին ժողովուրդք Ասիոյ, արեւմտեան ծայրերէն ինչուան գրեթէ Չինաց սահմանները, եւ ընդ հիւսիսի մինչեւ ի Սիպերիոյ սառնապատ անապատները։

      Թորգոմայ վրայ մեծ խնդիր մը կայ․ վասն զի Ս․ Գիրք մեր զԹորգոմ որդի ասեն Գոմերայ․ ոմանք ի հարց եւ պատմչաց (Սիւնկելոս – Յովհ․ Կաթող․) զԹորգոմ եւ զեղբարսն փոխանակ Գոմերայէ ասեն որդի Թիրասայ որդւոյ Յաբեթի․ իսկ Քաղդէացիք (Արխդենոս․ Մարիրաս) ըստ վկայութեան Մով․ Խորօնեցւոյ, յորոց եւ ինքն եւ ամենայն հետեւող պատմիչք մեր, զԹորգոմ ասեն որդի Թիրասայ, եւ զԹիրաս որդի Գոմերայ [4] ․ որով կրկին են Թիրասք եւ Թորգոմք, մին՝ յիշեալ ի Ս․ Գրոց որդի Յաբեթի եւ Գոմերայ, միւսք անյիշատակք՝ որդի եւ թոռն Գոմերայ։ — Հոս պարզ շփոթութիւն մը կամ սխալ մը չերեւար, որպէս ոմանք ըսին եւ մեղադրեցին զպատմահայր մեր Խորօնեցի, որպէս թէ Ս․ Գրոց ըսածը թողլով հեթանոսացը նախադասէ, այլ կամ տարբեր է ս․ Գրոց Թորգոմն ի մերոյս Թորգոմայ, ու ազգակից եւ տեղակից, եւ երկուքն ալ զիրար յաջորդաց, եւ կամ զարմանալի առակ մը կայ Նոյի սերնդեան չորրորդ ազգին վրայ․ վասն զի երեք որդւոց թոռներուն վրայ այլ նոյն տարակոյս կայ, ինչպէս մասնաւորապէս գիտեր է մեր պատմահայրն այլ․ զՍեմայն՝ ի Ս․ Գրոց իսկ գիտեմք, այսինքն զԿայնան որդի Արփաքսադայ, զոր բազումք չեն ընդունիր, եւ  զՆեբրովթ՝ Ս․ Գիրք դնեն երրորդ ի Նոյէ, որդի ազՍաղայ անմիջապէս Արփաքսադայ որդի ասեն եւ ոչ թոռն․ այսպէս եւ զՆեբրովթ՝ Ս․ Գիրք դնեն երրորդ

  Ի Նոյէ, որդի անուանելով Քուշայ, բայց դիտելու է որ նախ Քուշայ հինգ որդիքը եւ երկու թոռունքը կու համրէ, յետոյ զատ կերպով մը կ’ըսէ․ «Եւ Քուշ ծնաւ զՆեմրովթ»․ (Ծն․ Ժ․ 8․ Ա․ Մնաց․ Ա․ 10) Խորօնեցի ուշմագոյն ասորի հեղինակի քննութեամբ զՆերբովթ դասէ Որդի Մեսարեմայ որդւոյ Քուշայ․ նման նոցին եւ Թորգոմ որերրորդ է ի Նոյէ ըստ գրոց՝ ըստ հին պատմչաց ազգաբանութեան որ ի նմին աղբերէ առած են, չորրորդ է, որդի գոլով Թիրասայ ուրումն չյիշելոյ, զոր օրինակ Կայնանն․ արդ եթէ հարկ է ընդունել կամ չընդունել զԿայնան, նոյնպէս եւ զԹիրասն կրնամք Թորգոմայ հայր ճանաչել կամ ոչ․ շատ թէ ճանաչուի նահապետն մեր Հայկն որդի Թորգոմայ, եւ Թորգոմ սերունդ Յաբեթի եւ ժառանգորդ հայաստան աշխարհի։

      Ս․ Գիրք, ինչպէս տեսանք, Յաբեթայ անդրանկան ցեղապետութիւնը հասցընէ մինչեւ ի Թորգոմ, նշանակելով զնա երրորդ որդի Գամերայ՝ որ քան զերեցսն եւ զնախնիս ծանօթագոյն է արտաքին պատմչաց եւ ժողովրդոց, որք թէ՛ անուամբ թէ ազգակարգութեամբ քիչ մը օտարանան յԵբրայական գրոցն․ զինքն յիշատակողաց մէջ առաջինն է մեր ազգային պատմութիւնն, ասեալ ի Մարիբասայ կամ ի հնագոյն եւս աւանդութենէ․ Մարիբաս ըստ Քաղդէացի գրոց կարգէ զազգաբանութիւնն, Յապեթոսթէ, Մերոզ, Սիրաթ, Թակլաթ, որ են ըստ Խորենացւոյն մերոյ՝ Յաբեթ, Գամեր, Թիրաս, Թորգոմ․ որով սա ոչ չորրորդ կ’ըլլայ ի Նոյէ ըստ Ս․ Գրոց, այլ հինգերորդ․ ըստ այսմ մեր ուրիշ պատմիչք այլ կարգեն․ միայն Յոհ․ Կաթ․ եւ Վարդան ըստ Սիւնկելոսի Բիւզանդացւոյ կարգեն Յաբեթ, Թիրաս, Թորգոմ․ նոյնպէս չորրորդ ի Նոյէ, այլ փոխանակ գոմերի՝ Թիրասայ (որդւոյ Յաբեթի) որդի համարելով․ իսկ Վրաց պատմիչն [5] ի Յաւանայ որդւոյ Յաբեթի կ’իջեցնէ զմեր նահապետն, կարգելով Յաբեթ, յաւան, Թարշիշ, Թորգոմ [6] ։ Ահա չորս հինգ տեսակ ազգաբանութիւն, քիչ զանազանութեամբ, որոյ մէջ նշանաւորն է ազգակարգութեան թիւն, այսինքն փոխանակ չորրորդ ի Նոյէ ըսուելու հինգերորդ ըսուիլն [7], որ ուղղակի հակառակ կ’ելլէ Ս․ Գրոց, սակայն դիտելու արժանի է որ, Նոյի երեք որդւոց այլ թոռնորդւոյն վրայ այսպիսի տարաձայնութիւն մը կայ, եւ մէկն (Սեմայն) նոյն իսկ Ս․ Գրոց մէջ, տեղ մը Սեմայ որւոյն Արփաքսադայ եւ Սազայի մէջ դնելով (մէկուն որդի միւսոյն հայր) զկայնան եւ տեղ մը ոչ, չորրորդ ի Նոյէ․ նոյնպէս Քամայ ցեղին մէջ այլ մեր պատմահայրն կու յիշէ, հետեւելով հմուտ ասորւոյ մը, զՄեստրեմ չորրորդ ի Նոյէ, որ ըստՍ․ Գրոց երրորդ է, որդի գոլով Քամայ, իսկ ըստ ըստ մերոյ՝ որդի Քուշայ որդւոյ Քամայ։ Այսպէս ժամանակագիրք կարգեն «եւզԹիրաս չորրորդ ի Նոյէ, իսկ Յաբեթ երրորդ, թէպէտ ըստ մերում թարգմանութեանս ոչ ուրեք ի բնագրի գտանի»։ Կայնանայ համար ոմանք ի մեկնչաց (մերոց) աւանդեն (երկիւղածաբար), թէ գիտութեամբ անունը դուրս ձգուած ըլլայ ի Ս․ Գրոց, իբրու զի նա եղաւ առաջին կուռք շինող․ թերեւս իր սերնդակիցք կամ հասակակիցք հօրեղբօրորդիք այլ նոյն կամ նման ամպարշտութեան մը համար վատանուն եւ անանուն սեպուեցան իրենց պապէն կամ ի մեծ նահապետէն Նոյէ։ Թողլով այս կարծիքս, Ս․ Գրոց ազգաբանութեան չհակառակելու համար, դարձեալ երկու ճամբայ կայ մեզի․ կամ Մարիբաս եւ օտար պատմիչք շփոթած կրնան ըլլալ, կամ իրենց Թորգոմն ոչ է որդին Գոմերայ յիշեալն ի Ս․ Գրոց, այլ եղբօրորդի այն յիշեալ Թորգոմին․ վասն զի հաւանական է որ Գոմեր զատ յերից յիշելոց (Ասքանազ, Թիփաթ, Թորգոմ), ուրիշ շատ որդիք այլ ունեցած պիտի ըլլայ, անոնցմէ մէկն այլ կրնայ ըլլալ Թիրաս՝ անուանակից իր եղբօրը (Թիրասայ որդւոյ Յաբեթի), ինչպէս որ իր մէկ ուրիշ եղբայրն այլ՝ Յաւան՝ գրեթէ նոյն անուամբ որդի մ’ունէր զԹարշիշ։ Դարձեալ կրնայ այլ ըսուիլ թէ մեր հին պատմիչքն ի շարելն Յաբեթ, Գոմեր, Թիրաս, Թորգոմ, ոչ ազգաբանութիւնն ուզեն իմացնել, այլ Հայաստանի նահապետքն կամ նախիշխանքն, իբրու թէ յետ Յաբեթի իր անդրանիկն Գոմեր գրաւեց զՀայաստան, յետոյ Թիրաս (իր եղբայրն կամ որդին), յետոյ Թորգոմ։ Արդ ասոնցմէ որն այլ ըլլայ՝ միշտ ստոյգ է որ Թորգոմ թոռն կամ թոռնորդի էր Յաբեթայ, եւ հաւանօրէն որդի կամ թոռն Գամերի քան թէ Յաւանայ․ եւ այս մեզի բաւական ըլլայ։

      Գալով Թորգոմայ անուան վրայ, այսպէս կոչեն պատմիչք մեր եւ Ս․ Գիրք ըստ Եօթանասնից թարգմանութեան, իսկ հրէարէն բնագիրն եւ անոր հետեւողքն գրեն Թոգարմա կամ Թոգորմա որ եւ Թուձէրմա ․ Յովսեպոս՝ Թուկրամ, Վիրք Թարգամոս կամ Թորգամոս, Մարիբաս Թակլադ, ուրիշ մը (Փրեկուլփ) Տիւգրաս եւ անոր սերունդքն այլ Տիգրանեանք որ են Փռիւգացիք ըստ մտաց յիշողացն․ անվաւեր պատմիչ մը կոչէ Թակետան, եւ Սկիւթացիք ըստ Երոդոտի իրենց ցեղապետը անուանէին Տարգիտտոս, եւ շատոնց հաւանական երեւեցաւ ի Թորգոմայ ըլլալ նոցա․ արդէն Թակլադ կոչմանէն այլ հեռու չէ այդ․ ինչպէս ուրիշ կողմանէ այլ Տիգրան անուան մօտենայ Թիղրամմիս, որ է հեռագոյն նմանութիւն Թորգոմայ։ Եբրայագետք այս անունս թարգմանեն Ուժգնութիւն կամ զօրութիւն, եւ կամ Եկ, այսինքն օտար տեղէ եկած․ ոմանք յերկու զատելով Թոկ-Արմա զառաջինն աւելորդ իմն սեպեն, եւ Արմեան կամ Արմեն (գուցէ լաւ եւս Հարմա ) համարին զբուն անունն, կամ զառաջինն ըստ հին սանսկրիտ լեզուի Դուք, Դոգա իմանան Տղայ կամ Սերունդ-Արմայ այս մեկնութեան (եթէ ստոյգ ըլլայ) կրնաև յարաբերիլ Աֆղաններուն աւանդութիւնն այլ, որք յիշեն Յաբեթի երեք որդիք, Արմէն, Աֆղան, Կարդուլ, եւ համարին յառաջնոյն զՀայս, ի վերջնոյն զՎիրս, ի միջնոյն զիրենք (Պրոսէ)։Ի Գալեասն հին լեզու Բրիտանաց այլ Թոկարմա ասեն թարգմանի Կապուտալիք-կղզի ։ Իսկ նկատմամբ մեր լեզուին եւ բնիկ անուանց, նշանակելի է վերջաւորութիւնը ոմ կամ ամ, որ մեր շատ հին անուանց յանկակից է, ինչպէս Ար-ամ-ենակ, Հար-մա, Գեղ-ամ, Բիւրամ, Բագ-ամ, Պասք-ամ, Զար ’մայր, Կադ-ամ կամ Կադմոս, եւ այլն․ յորոց յայտ է թէ ամ մասնաւոր եւ հայրանունական իմաստ մը պիտի ունենայ։ - Այսչափ այլ այս ցեղապետիս անուան համար, գանք հիմայ պատմութեանն։

      Ս․ Գրոց ըրած Սեմայ ազգաբանութեան նայելով, մեր Թորգոմն եթէ անմիջապէս Գոմերայ որդի է՝ իբրեւ130-50 տարի ջրհեղեղէն ետեւ ծնած կ’ըլլայ, ըստ Եօթանասնից, իսկ եթէ թոռն է նորա կամ թոռնորդի Յաբեթի՝ իբր 250 տարի ետեւ․ եւ ապրած է 600 տարի, ըստ աւանդութեան պատմչաց Վրաց [8] ․ եւ ինչ որ մեր պատմիչք իր որդւոյն՝ մեր Հայկ նահապետին համար վկայեն, զնոյն իրեն համար այլ ըսեն՝ թէ «էր նա այր քաջ եւ հսկայ ․․․ որոյ էին բազում կանայք, եւ ծնաւ նմա ուստերք եւ դստերք, (եւ) որդւոց եւ դստերաց նորա ․․․ եւ չբաւէր երկիրն բազմութեան ախի նորա»։ Եւ այս ոչ միայն յառաջ, այլ եւ յետ բաժանման եւ սփռելոյ ազգաց եւ լեզուաց․ վասն զի ինքն Թորգոմ այլ արեւելքէն կամ Նոյաբնակ երկրէն դէպ ի Սենաար գացող ձեռներէց կտրիճներէն մէկն էր, ուր տարեր էր եւ որդւոց առջինեկներն, եւ անշուշտ զոմանս այլ հոն ծներ էր, ուր եւ որդիքն այլ որդւոց եւ թոռանց տէր եղած էին, ինչպէս մեր պատմութիւնն յայտնապէս յիշէ որ Հայկն ի Բաբելոն ծնաւ զիւր անդրանիկ Արամենակ, եւ նա զիւրն Կադմոս։ Բաբելոնէն դարձող նահապետաց մէկն այլ ինքն էր, բայց թուի թէ (իբր 50 տարի) յառաջ քան զիւր եւ իրմէ յանդուգն որդին՝ զՀայկն․ ինչպէս վկայէ պատմիչն եւ յաւելու, թէ «Եկն բնակեցաւ ի մէջ լերանց Մասեաց եւ Արագածու»․ կամ լաւ եւս ըստ Վրացի բնագրին ընդ մէջ Արարադայ եւ Մասեաց, առջինովն իմանալով զհին երկիրն Արարատեան, զտուն նոյի, զոր եւ հաւաստէ պատմիչն Թորգոմազանց բնակութեան երկրին հարաւային սահման դնելով «զՈրէթ լեառն (որ թուի նոյն ինքն Արարադ) յերկրին Կորդուաց, հանդէպ Մարաստանի»․ եւ դարձեալ մեր հին եւ կորուսեալ պատմչաց մէկուն մնացեալ հատուած բանքն վասն Հայկայ, թէ յետ դարձին ի Բաբելոնէ նախ բնակեցաւ այն տեղն՝ որ էր տուն նոցա նախնի, շինեալ ի Զրուանայ, այսինքն ի Սեմայ, «հօրն եւ եղբարքն հանդերձ»․ այս խօսքս որ երկմտութեան առիթ կրնայ ըլլալ, աւելի երեւի յարմարիլ Հայկայ հօրն եւ եղբարց համար՝ քան Սեմայ․ այսինքն թէ, այն տեղ Զրուան շիներ էր բնակարան, ուր եւ Հայկն բնակեցաւ իր հօր եւ եղբարբքն հանդերձ։

      Բայց եթէ արդարեւ Թորգոմ բնակեցաւ այլ հօս՝ ոչ երկար տարիներ․ այլ զի շատ կտրիճ զաւակներ եւ թոռներ ունէր, «եւ չբաւէր երկիրն բազմութեան ախի նոցա»․ բաժնեց անոնց սահմանները, նախ ինքնին տիրելով եւ շատերը ինքնին տանելով եւ տեղաւորելով․ եւ բոլոր այն ժառանգած երկիրն, ըստ պատմութեան Վրաց՝ հարաւէն ի հիւսիս Կորդուաց եւ Կովկաս լերանց միջոցն, արեւելքէն յարեւմուտք այլ՝ Կասպից եւ Սեաւ ծովուն միջոց․ ուր նախ իր անդրանիկ եղբարքն, հարքն եւ հօրեղբարք տիրէին, ըստ աւանդութեան մերոց իսկ պատմչաց, ինչպէս որ յիշեցինք մենք այլ ազգաբաժանման մէջ (66)․ նախ Գոմեր, յետոյ Թիրաս իր որդին (կամ եղբայրն)․ որոյ համար կ’ըսէ Յովհ․ Կաթղ․ «Եւ վասն զի զԹրակացիս ինքեան անձին առանձին Թիրաս պայազատէր, պարտ վարկաւ զի զայլ եւս վիճակեալն իւր սահմանս՝ յերիս հատուածս բաժանեալ տայցէ ի կալուածս որդւոց իւրոց։ Ուստի ․․․ եւ Ասքանազայ որ նախ զմերազնեայս յիւր անուն Ազքանազեան անուանեաց, զՍարմատս նմա պայազատէր․ իսկ Թիփատայ զՍաւրամատս․ իսկ Թորգոմայ զմերազնեայս սեպհականել․ որում տիրեալ՝ զԱսքանազեանն նախ անուանեալ՝ յիւր անուն նուաճէր Տուն Թորգոմայ ։ Արդ այսպէս իմա Ասքանազեան զմեզ եւ տուն Թորգոմայ․ եւ այսպէս քեզ հաւատարմասցին որ վասն նահապետութեան ազգիս մերոյ է բան, թէպէտ եւ ոմանք այլազգարար եւ ոմանք այլաբանաբար զրուցաց վէպս տան»։

      Ասքանազ, կ’երեւի որ երկար ատեն բնակեցաւ յերկրի մերում, Թորգոմայ եւ Նեբրովթայ եւ այլոց ի Բաբելոն գնացած եւ բնակած ժամանակ, մինչեւ ի դարձն անտի, հարիւրաւոր տարի։ Այս պատճառաւ է որ յառաջ քան զԹորգոմ եւ յետոյ՝ երկար ատեն յանուն Ասքանազայ կոչեցաւ մեր երկիրն եւ ազգն․ եւ ինչպէս վերը Թորգոմայ համար ըսինք՝ թէ հին ատեն եւ ընտիր եւ վսեմական հեղինակաց մէջ ասոր անուամբ քան Հայկայ՝ անուանի մեր ազգն, այսպէս այլ Ասքանազայ էր․ զոր օրինակ տեսանք Երեմիայ մարգարէին վկայութիւնն յառաջ քան զԵզեկիէլին, «Պատուէր տուք յինէն Այրարատեան գնդին եւ Ասքանազեան թագաւորութեանցն»․ եւ Գր․ Լուսաւորչայ ինքնագրութիւնն եպիսկոպոսապետ «տանս Թորգոմայ եւ Ասքանազեանս ազինս »․ որոյ հետեւող եւ համանուն եւ համարիւն․ Գր․ վկայասէր ի ԺԱ դարու նման ձեւով մը զինքն անուանէ, եւ սկզբնագիր թարգմանիչ վարդապետ մեր Կորիւն սկսանի զպատմութիւնն ասելով․ «Զասքանազեան ազին եւ զՀայաստան աշխարհին» եւ այլն, այսպէս եւ այլք։ Բայց որպէս Հայկայ անունն առաւել ընդարձակելով խափանեց զհօրն՝ զԹորգոմայն, այսպէս ասորն այլ զիւր եղբօրն (կամ զհօրեղբօր) զԱսքանազայ։ Թերեւս աւելի քան զհիմկու աշխարհակալս, այն հին հսկայ երկրակալաց հպարտութիւնն էր իրենց բնակած տեղւոյն վրայ անուննին թողուլ, ինչպէս մեր Հայկայ եւ իրենց զարմից վրայ մինչեւ ցԱրամ պատմեն մեր պատմիչք․ այսպէս անոր նախնիքն այլ ըրին․ եւ մանաւանդ Թորգոմ, որ ոչ իբրեւ զԱսքանազ հայրենի ժառանգութեամբ եւ խաղաղութեամբ տիրած կ’երեւայ, այլ քիչ մը բռնութեամբ այլ, եւ բոլոր իր որդւոց ժառանգեցուցած ընդարձակ երկիրն այլ իր անուամբն Տուն Թորգոմայ անուանած, զոր ահա գրեթէ իբր 2000 տարի վերջ նոյնը անուանէր Եզեկիէլ մարգարէ, եւ յետ նորա այլք․ եւ Վրաց պատմիչն՝ միշտ Կովկասայ եւ Հայաստանի երկիրն եւ ազգերն նովին անուամբ կ’անուանէ, Թորգոմեանք եւ տուն Թորգոմայ, գրեթէ ինչուան Քաղդէացւոց ինքնակալութեան ատեն կամ Սկիւթաց մեծ արշաւանաց։

      Թորգոմայ տունն կամ երկիրն, նախ (ըստ վերագրելոցս) հայկական լեռնապարուն (Մասեաց) եւ Հայատաւրոսի միջոցն էր․ որ նեղ գալով իր բազմածին սերնդոցն, թողուց զանիկա իր անդրանկան եւ մեր նախահօր Հայկայ, եւ անոր եղբարց տուաւ անոր հիւսիսակողմը ինչուան Կովկասու լեռնախութը, ընդ մէջ Պոնտոսի եւ Սեաւ ծովուց։ Այս միջոց երկիրս Հայկայ եօթն քաջ եւ հսկայ եղբարցն ժառանգութիւն եղաւ ըստ Վրաց, որոց անուանք են ըստ երիցութեան Քարթլոս կամ Կարդուլ, Բարդոս, Մովական կամ Մովկան, Լեկան կամ Լեկոս, Հերոս, Կովկաս, Եգրոս կամ Եգրէս, որք թուի թէ իրենց նախկին եւ հայկական հնչմամբ կոչէին Կարդ, Պարա, Մուակ, Լեակ, Հեր, Կուակ, Եգեր։

      Կարդ կամ Քարթլոս որ երկրորդ ի հսկայից թորգոմազանց, ժառանգեց իր երէց եղբօր՝ Հայկայ երկրին անմիջապէս հիւսիսակողմ երկիրը, զոր եւ իր անուամբ մինչեւ հիմայ Վիրք կոչէն Քարթլի, եւ զիրենք այլ Քարթուլի, իսկ մեք Վիրք եւ Վրաստան կոչեմք՝ յետոյ եւ օտար ծագմամբ առաջ եկած անունով․ այն հին ատեններն մեր Տայոց եւ Գուգարաց նահանգքն այլ Վրաց կամ Քարթլեաց ժառանգութիւն էին․ որոց երկրին սահմանքն, ինչպէս մեր Հայոց՝ ատեն ատեն շատ փոփոխեցան եւ ընդարձակեցան։ — Պարտայ վիճակեցաւ Գուգարաց արեւելեան ծայրէն Կուր գետոյ եւ Հայկայ բաժնին մէջ եղած երկիրն, ինչուան Կուրի եւ Երասխայ խառնուրդ եւ ի ծով թափած տեղն, որ յետոյ Հայոց Ուտի եւ Փայտակարան նահանգքն եղան․ եւ միով անուամբ Առան կամ Ռան ըսուեցաւ․ իսկ հսկային անունն այլ ինչուան հիմայ մնայ Պարտաւ քաղաքին աւերակօք, որ յետ Հայոց իշխանութեան՝ Աղուանից մայրաքաղաքն էր։ — Մուակայ կամ Մովկանայ ժառանգութիւնն եղաւ Կարդայ եւ Պարտայ երկրին հիւսիսային արեւելակողմը՝ Իօռ կամ Փոքր Ալազան գետոյն հովիտը, կամ թէ ասոր եւ Կուր գետոյն միջոցը․ ուր եւ իր անուամբ քաղաք մը շինեց, որ ցարդ կ’երեւի Մուղան աւանաւ։ — Իսկ երկու Արազանից գետամէջքն տուաւ բաժին Հերայ, եւ անոր անուամբ կոչեցաւ երկիրն այլ քաղաք մ’այլ Հերեր, որ եւ Խորանթա ։ Ասոր սահմանն արեւելքէն կ’երթար ինչուան Կովկասայ լեռնապարիսպը, որ ինչուան այն ատեն «էր անմարդաձայն» (Վրդ․ Պտմ․), այսինքն անբնակ․ այն միայնութեան եւ դժարութեանց մէջ բնակեցան լեկ, ի հարաւային արեւելս Հերայ եւ Մուակայ բաժիներուն արեւելակողմը, որոյ անունը ցարդ կու հռչակեն քաջակռիւ Լեկզիք, ինչուան մեր օրերս իրենց ազատութեան վրայ կռուելով ընդ Ռուսաց․ — եւ Կովկաս կամ Կուակ՝ որ հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմերը տարածուեցաւ, եւ իր անուամբ բոլոր երկայնանիստ լեռնապարն եւ երկու ստորոտքն այլ ինչուան այսօր աշխարհածանօթ են Կովկաս կոչմամբ, եւ հիմայ զանազան ցեղեր բնակին հոն։ — Կուակայ եւ Կարդայ սահմանաց արեւմտակողմն ինչուան ի Սեաւ ծով (յԱսքանազեան) բաժին եղաւ Եգերայ, եւ անոր անուամբ կոչեցաւ առ ամենայն աշխարհագիրս եւ պատմիչս, եւ հիմայ այլ նոյնպէս ծանօթ է Աճարա ըսուելով։

      Որչափ որ մեր Հայաստան աշխարհին անունն եւ պատճառն ստուգութիւն ունի մեր առջեւ, նոյնչափ այլ կ’երեւայ այս Հայկայ եղբարց եւ իրենց աշխարհաց անուանքն․ զոր ոչ միայն մեր եւ Վրաց պատմիչք յիշեն, այլ այս հիմայ մեզի ծանօթ հեղինակներէն հին Հրեայք, եւ ըստ ոմանց նաեւ Խազիրք ի Ժ դարու [9] ․ որք ոչ միայն 8 այլ եւ 10 որդիս համրեն Թորգոմայ, յորոց ոմանք դեռ անուամբ այլ նոյնանման են, ինչպէս առաջինն Ագիոր կամ Այգիոր, որ է Հայկն, երկրորդն Տիրոս, որ թերեւս ըլլար Վիրոս․ երրորդն Ուվար (Բարդոս)․ չորրորդն Ուկին (Մովկան)․ մնացեալքն նման չեն մեր նախայիշելոցն, այլ ուրիշ Կովկասեան ազգեր յիշեցնեն, եւ են հինգերորդ՝ Պիզալ ․ վեցերորդ՝ Դասնա ․ եօթներորդ՝ Գոզար, յորմէ Խազրաց թագաւորն կ’ըսէր իր ազգին ծագումն եւ անուանէր զինքն թագաւոր Թոգարմեանց․ Արաբացիք այլ յիշեն զԽոզար իբր որդի Յաբեթի․ ութերորդ Ծանուր, յորմէ մեր պատմչաց ծանօթ ազգն Ծանարաց, իններորդ՝ Բուլկար, յորմէ Բուլղարքն՝ յիշեալ նախ քան զամենայն պատմիչս ի Մ․ Խորենացւոյ․ տասներորդ՝ Սաւիր, յորմէ Սաբիր Հոնք, թերեւս եւ Սիպերիացիք։ Այս ետքի վեց որդւոց անուանքն տարբեր սեպելով մեր պատմչաց յիշած ետքի չորսէն, փոխանակ ութի կամ տասին՝ 14 որդիք յիշուած կ’ըլլան Թորգոմայ, կամ 14 ցեղք եւ աշխարհք։ (Վիվ․ Սէն Մարդ․ Բ․ 22)։ Այս միաբանութիւն մեր եւ Վրաց պատմութեան՝ կամ աւանդութեան Կովկասայնոց ընդ աւանդութեան Հրէից կամ Խազրաց, գոնէ կու ցուցընէ թէ շատ հին եւ ընդարձակ է կարծիքն Թորգոմայ զաւակաց տարածուելու Տաւրոսի լեռներէն ինչուան Կովկասայ հիւսիսային ստորոտքը եւ անկէ այլ անգին ասիական Ռուսաստանի մէջ․ եւ կրնայ ըսուիլ թէ Կովկասայ զանազան ցեղերու շատն սերունդք են այս բազմածին եւ մեծազօր նահապետին որդւոց եւ թոռանց։ Եւ ոչ միայն ընդ հիւսիս տարածուած վկային Թորգոմազունք, այլ եւ ընդ արեւելս եւ արեւմուտս․ յարեւելս Սկիւթաց, Թաթարաց եւ Թիւրքմէնից հայր անուանելով զնա, որպէս առաջ յիշեցինք․ եւ ցայսօր այս ետքիններս․ (Թիւրքմէնք) ճանաչեն եւ ասեն զիրենք հօրեղբօրորդի Հայոց (Էմ-օղլու)․ եւ որչափ այլ օտարալեզու ըլլան, ինչ այլ որ ըլլան, միշտ իրենց Թիւրք կամ Թիւրքմէն անունն այս աւանդութեան անժխտելի պաշտպան մը պիտի ըլլայ։ — Իսկ Թորգոմայ յարեւմուտս այլ ծաւալելն կ’ընդունին ոմանք ի Հարց եւ ի մեկնչաց, անկից սեպելով զծագումն ազգաց կամ տոհմից Փռիւգացւոց, Կապադովկացւոց եւ գաղատացւոց, ինչուան ոմանք (Փրեկուլփ – Պոշար - Ֆլորիտի) անոր անուամբ ճանաչեն զՏրոքմի ցեղ Կապադովկիոյ կամ Պոնտոսի։ Իսկ ոմանք ի մեր պատմչաց (Միխայէլ Ասորի․ Վարդան․ Մխ․ Այրիվ․) զԱմազոնս այլ ի Թորգոմայ համարին, եւ ցուցնեն Թորգոմայ թագաւորութիւն մը ինչուան Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծայրերը, որոյ թագակալ արու ժառանգը պակսած ըլլալով, կանայք ձեռք ձգածըլլան իշխանութիւնը, եւ Իլիոն քաղաքը շինեն ի Տրովադա [10] ։ Ուր յայտնի կ’երեւի առասպել առասպելի, աւանդութիւն աւանդութեան կցած, սակայն եւ այնպէս կ’ընդարձակի թէ ստոյգ եւ անստոյգ տարածումն թորգոմական ճիւղերու, որոյ արմատն հաստատուած է ի Հայաստան․ եւ գոնէ հաւանական է թէ իր որդիքն եւ թոռունքն միայն միակողմեան ընթացք մը չբռնեցին ի բաժանման եւ ի ցրման իւրեանց, ինչպէս այլ նահապետք, այլ իրեք կողմ այլ գացին, յարեւելք, յարեւմուտք եւ աւելի ի հիւսիս։

      Այս իրեք կողմերուն դէպ ի յո՞ր գնաց ինքն Թորգոմ, ո՞ւրհաստատեց իր վերջին բնակութիւնն եւ ո՞ւր հանգչեցուց իր 600ամեան գլուխն, ոչ ստոյգ բան մը գիտեմք եւ ոչ աւանդութիւն․ նոյնպէս եւ ոչ այլ ինչ իր կենաց կամ գործոց վրայ․ եւ ոչ այլ որոշ հասկընամ Գր․ Մագիստրոսի սովորական մթաբանութիւններէն մեկը, զոր կու գրէր ահեկի ամսեան 23ին պատահած որոտման եւ ձեան վրայօք․ «կամ եթէ ի Թորգոմեան երից եօթնանկեանցն եռակի բարդեցելոյ Ահեկան․ որում Արտաշէսն Պարթեւ բաղձայր» եւ այլն, եւ յետոյ այս թագաւորի մեռնելու ատեն ըսած նշանաւոր խօսքը կը յիշէ ըստ աւանդութեան վիպասանից։

      Թորգոմայ որւոց եւ թոռանց այլ գործքերը (զատ ի Հայկէն) միայն ի Վրաց պատմութեան յիշուին համառօտիւ․ յօտարաց միայն քանի մը հին ծանօթարարք եւ մեկնիչք (Սուիդաս – Յոհ․ Անտիոքացի) յիշեն զԿովկաս ի սերնդոց Յաբեթի, իբրեւ պատերազմով հալածուած ի Թուրասայ, զոր համարին յաջորդ  կամ թոռն Նինոսի․ որ հաւանօրէն նշանակէ ասուրի՝ այսինքն զԱսորեստանեայց կռիւն ընդ Կովկասայնոց եւ Թորգոմազանց, ինչպէս որ Վրաց պատմիչք այլ յիշեն։ Իսկ Կովկասայ համար մեր պատմիչն Վարդան այլ վկայէ, որ մի էր յերից քաջագունից ի մէջ ութ եղբարցն, «Երեք յորդւոց նորա (Թորգոմայ) նախագահք եղեն, Հայսսն, Քարթլոսն եւ Կովկասոսն, եւ տիրեցին ի ծովէն Պոնտոսի մինչեւ զծովն Կազբից»։