Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան (disabled)

Է.
ԾԱԳՈՒՄՆ ՀԱՅ ԱԶԳԻ ԵՒ ԼԵԶՈՒԻ

Նախընթաց գլխուն մէջ յառաջ բերինք ի հարեւանցի Ս․ Գրոց ընծայած ազգաբանական պատկերը, եւ տեսանք որ յանուանէ նշանակեալ չէ հոն մեր Հայ ազգն․ այլ ազգաբաժնին գիծը  դիտելով իմացանք որ Հայոց աշխարհս վիճակ եղած պիտի ըլլայ Յաբեթի ցեղին, եւ հաւանօրէն Գոմերեանն Թորգոմայ, որովհետեւ այս տոհմապետին երկու երեցեղբարց եւ հօր կամ նախահօր այլ սահմաններն անմիջապէս դէպ ի Հայաստանի արեւմուտք կ’ինկնայ, իսկ յարեւելս՝ եւ ի հիւսիս՝ Յաբեթի միւս որդւոց բաժինն է։ Դարձեալ Ս․ Գրոց ուրիշ հեղինակաց (Երեմիա եւ Եզեկիէլ մարգարէից) վկայութիւնքն ալ երեւցընեն որ Հայաստան վիճակ եւ բաժին եղած է Թորգոմայ եւ Ասքանազայ։ Այս վկայութիւնն կէս յայտնաբան եւ կէս լռելեայն գրեթէ ուրիշ հաւաստեաց կարօտ չէր ըներ մեր ազգին ծագումն ստուգելու, եթե զսուրբ Գրոց վկայութիւնն ալ մենք չկարօտէինք հաստատելու երկբայողացարտաքին վկայութեամբք․ եւ ունիմք այսմ բաւական վկայութիւն․ նախ մեր ազգին եւ մեր դրացի Վրաց վկայութիւնն, որք ի Թորգոմայճանաչեն եւ ազգաբանեն իրենց ազգին սերումը․ երկրորդ հին արեւելեան պատմչաց վկայութիւնն, որք են Մար Իբաս եւ Աբիւդենոս, կամ Քաղդէացիք եւ Ասորիք՝համաձայնք Ս․ Գրոց․ երրորդ հին Հարց հաւանութիւնն, որպիսիք են Եւսեբիոս, Թէոդորետոս, Իսիդոր Սեւիլիացի, եւ այլն․ չորրորդ բազմաց այժմեան քննչաց այլ ընդունելն զայս։ — Բայց միւս կողմէն այլ քննելու եւ լուսայայտելու իրաւունք եւ հարկ կայ, նախ Սուրբ Գրոց վկայութիւնն բացարձակ չըլլալուն համար, որ Թորգոմէն զատ ուրիշ տոհմապետաց վրայ այլ կարծիք ձգելն չի վերցըներ, որով եւ սմանց ի Հարց եւ մեկնչաց այն օտար տոհմապետաց սեփականելն զՀայս․ երկրորդ՝ ոմանց ալ բոլորովին տարբեր ծագումն դնելն Հայոց ազգին․ երրորդ՝ լեզուաբանական քննութեանց այլեւայլ սկզբունք կամ ազգակցութիւն ցուցանելն․ չորրորդ մեր իսկ պատմչաց զանազան աշխարհ եւ ազգ կամ տոհմեր յիշելն ի նոյն ի բնիկ Հայոց աշխարհիս, որոցչէ անդէպ եւ զանազան աղբիւր ունենալն։

      Ազգին աղբիւրներն կամ տոհմապետներն ստուգելու համար ալ հարկ է նախ անոր հայրենիքը լաւ ճանչնալ, այսինքն աշխարհին սահման, որով շատ տարակոյսք պարզին։ Արդ մեր աշխարհն, թերեւս քան զբազում աշխարհս աւելի՝ զանազան չափով տարածուած կամ ամփոփուած է զանազան ժամանակ, զանազան մասեր ունեցեր է որ երբեմն առանձին աշխարհք եւ կառավարութիւն եղած են, որք տարբեր ծագումն կամ ժողովուրդ ալ ունեցած կրնան ըլլալ․ միջին կամ սովորական չափն առնլով՝ բուն հայրեիք ազգիս պէտք է սեպենք զՄեծ-Հայս, բաժանեալ ի 15 առանձին աշխարհս կամ ի 20, Խաղտեօք եւ Փոքր Հայովք։ Այս աշխարհներէն յիրաւի մեծագոյն մասն զուտ աշխարհագրական եւ շինուածական կամ տեղացոյց անուններ կ’ընծայէ, որոնց ծագումն եւ ստուգաբանութիւնն անծանօթ է, սակայն ոմանք այլ որոժ տոհմական կամ ազգանիշ անուանք են հաւասար գրեաթէ Հայ անուան՝ որով բոլոր Հայաստանի, այսինքն 15 աշխարհաց ժողովուրդն կ’իմացուի․ այսպիսիանուն եւ աշխարհք են Տայք [1], Գուգարք․ (Մեսեսք), Մոկք, Կորճայք կամ Կորդուք, թերեւս եւ Ուտիք եւ Խաղտիք այլ ըլլան ասոնց կարգէն, որք անձի մը այսինքն նահապետի մը անունէն կոչուած կ’երեւան քանշինուածոյ մը։ — Դարձեալ մերային Ե դարու հեղինակաց վկայութեամբ իսկ գիտեմք որ Հայաստանի կամ Հայոց մէջ զանազան բարբառներ կային, թէ եւ ոչ բոլորովին օտար, այլ գէթ եզերական համարեալ, եւ են ըստ նախնեաց յիշատակելոյ Կորճայն, Խուրային, Դ Հայեցի, Սպերացի, Տայեցի, Սիւնին եւ Արցախայինն ․ այս ետքի երկուքն թերեւս մէկ սեպուի․ եւ բոլորն ալ մեծ Հայոց եզերական աշխարհներ են բաց ի Սիւնեաց, եւ շրջապատեն զմիջնաշխարհ․ շրջանակին երկու մնացեալ բաց ի կողմէն, ի հիւսիսոյ, Գուգարք են, եւ անտարակոյս է որ անոնց բարբառն այլ մէջերկրայ չէր, այլ Վրախառն, մէկ մ’այլ ի հարաւոյ արեւելից, Փայտակարան ընդարձակ եւ Պարսկահայք աշխարհքն․ եւ յետնոյս անունն իսկ յայտ առնէ՝ որ բնակիչքն զուտ Հայ չէին․ իսկ Փայտակարանն արդ Կազբք ալ կոչուելով, յայտնէ անհայ ազգ մը․ յորոց եւ յԲ դարու յետ Քրիստոսի այրաքաջն Սմբատ շատ գերի բերաւ բնակեցուց յԱլկի ի կողմանս Կորճայից, զասոնք համարիմք՝ կոչէ Կորիւն՝ Մարաց կողմանքեւ զլեզունին խեցբեկագոյն եւ խոշորագոյն, այնքան օտար ի սեփական հայոյն որ դժուարամատոյցք էին, այսինքն, վասն դժար հասկացուելուն դժուարահաղորդք։ Նոյնպէս սեպելու է եւ զՈ ւտի, վասն զի թէ եւ ընդ եզերականս չի դասիր, այլ մինչեւ զարդ մնացեալ է ուտէացի լեզու, շատ տարբեր ի բնիկ հայկականէս, եւ է անշուշտ Գարգարացւոց խեցբեկագոյն լեզուն, որ Ուտի աշխարհին մէջն էր, եւ նոյն ինքն Աղուանից լեզուն է [2] ։ Եւ ահա տասն եզերակկան լեզուք կամ հայկական բարբառք լսին ի Հայաստան ի Ե դարու, եւ զուտ ազգային երկիր եւ լեզու մնան աշխարհքն Այրարատ, Տուրուբերան, Վասպուրական, (բայց ասոր ալ արեւելեան մասն եբրայական է)․ իսկ բարձր Հայոց եւ Սիւնեաց այլ յԱյրարատ նայող կողմերն․ աւելի պարզագոյն ըսելով, բնավայր Հայոց ազգի եւ լեզուի երեւին հովիտն Երասխայ, հովիտն Արածանոյ եւ պարատափն Վանայ․ եւ ի պատմութեանց այլ գիտեմք որ այս հովիտներուս եւ այս մէջերկրեայցս մէջ նախ սփռած է սերունդն Հայկայ ազգահօր մերոյ, նոյնպէս եւ իր հօրն Թորգոմայ համար այլ՝ թէ բնակեցաւ ի նոյն հովտին Երասխայ ի միջոցս Արարատ աշխարհի։ Դարձեալ հին պատմութիւն մեր վկայէ թէ, Հայկն ի տարածանելն զիշխզնութիւն եւ զբնակութիւն իւր յերկրին Այրարատայ (որ էր հին անուն աշխարհիս) ի տեղիս տեղիս գտաւ նախաբնակ մարդիկ,   (0տէրութեան վերջի ժամանակներ մնացեալ Հայոց 400 իշխանական եւ տոհմային բարձքն, եւ 600 մեծ ու փոքր գաւառքն (որոց մեծ կիսոյն անունն դեռ մնացեալ է) յայտ առնեն հին եւ զանազան եւ անստոյգ ծագմունք։ Եւ յայս ամենայն յիշատակութեանց եւ նշանաց երեւի, որ Հայաստանի ամենայն ժողովուրդն եւ տոհմքն ի Հայկայ ծագեալ չեն, եւ ոչ իսկ ի Թորգոմայ՝ ընդունելով առ այժմ առանց երկբայելոյ, թէ Թորգոմ էր հայր Հայկին։

      Տեսնանք ուրեմն հիմայ թէ ո՞յք են կամ կարծին կամ կարծեցան տոհմապետք եւ նախահարք ժողովրդոց Հայաստանի, որ յետոյ միով անուամբ Հայք ըսուեցան, ընդ իշխանութեամբ Հայկայ եւ որդւոց նորա։ — Եւ նախ յիշեմք (թողլով զգաղթականս եւ զեկս յետ ձեւացման Հայ ազգի եւ տէրութեան), զի որպէս Հայաստան ցուցաւ բնավայր Նոյեան տան եւ կենդրոն նահապետաց, հարկ էր որ ոչ միայն ի Յաբեթայ այլ եւ յեղբարցն տոհմք եւ սերունդք մնային ի նմա։ Յիշատակեցաք ի վեր անդր (էջ 70) վասն Քամայ ցեղին սերնդեան աւանդութիւնն, զո եւ առանց կարելու հաստատապէս ցուցանել, հաւանիմք թէ ի միջնակողմանս հովտին Երասխայ եւ ի կողմանս Սիւնեաց՝ թողած ըլլայ զաւակներ յառաջ իսկ քան զեբերական եւ զբաբելական բաժանմունս։ Յետ բազում ժամանակաց, ի Քամայ ցեղապետութենէ գաղթականք եկան ի Հայս, Քանանացիք ոմանք հալածեալք ի յեսուայ, իբր 1600 տարի նախ քան զՔրիստոս, եւ 900 կամ 1000 տարի յետ խառնակութեան լեզուաց, եւ խառնեալընդ Հայս Գնթունեաց ազգն կազմեցին։ — Յովհ․ կաթող պատմիչ մեր յիշէ իր ժամանակը ի Հայս զԳաբաւոնացիս, որք թէ արդարեւ սերունդք էին Գաբաւոնացւոց՝ ընդ Քանանիդայ նախահօր Գնթունեաց կրնան եկած սեպուիլ ի հայս, եւ Խեւացոց ազգէն, որք էին ի համանուն որդւոյ Քանանու․ բայց երեւին մեզ նշանակել զգնչուաս կամ զծինկեանս ի հայս, որոց ծագումն անստոյգ կամ հետաքննելի։ Ուրիշ պատմիչ մ’այլ (Կաղկանդ․) յիշէ իշխան մի Մադիանացի ի կողմանս Աղուանից յԷ դարու․ այս անուամբ կրկին ժողովուրդ ճանաչի, մին ի Մադիանայ որդւոյ Աբրահամու, զոր ջնջեցին Հրեայք ի ձեռն Փենեհեսի, միւսին հայր կարծի որդի մի Քուշայ Քամեան․ եթէ այս երկուքին մէկէն է յիշեալ իշխանդ՝ հաւանօրէն երկրորդէն կ’ըլլայ։

      Սեմայ ցեղէն բազմաթիւ քան զՔամեան բնիկք եւ բնակք յիշատակին ի Հայս․ նախ Տարբանն ի Տարօն, որպէս թուի յառաջ քան զԵբեր բնակեալ հոն։ — Արփաքսադ նախահայր Քաղդէացւոց եւ Հրէից, որոյ պայազատք բնակեցան ի Կորճայս եւ ի հարաւակից գաւառս նորին․ որք ի սկզբանէ սեփական էին Սեմայ եւ յետոյ նուաճեցան ի Հայկայ եւ ի զարմից նորա․ բայց դարձեալ շատ ժամանակ զատուցեալ ի Հայոց կամ ինքնագլուխ եղան կամ հարաւային տիեզերակալ պետութեանց մարզ․ մինչեւ ցայժմ բնակիչք երկրին են անկայք, Քուրդք եւ Քաղդեայք։ Բուն սերունդն Արփաքսադայ աստի քիչ մը ընդ հարաւ խաղաց մինչեւ ի սահմանս Բաբելոնի, իսկ իր թոռնաթոռնին Եբերայ ազգն որ եղաւ Հրէից ազգ, ինչուան Աբրահամու ատեն մնաց հօն, եւ անկից վերջ ալ, վասն զի Աբրահամ միայն ելաւ յերկրէն Քաղդէացւոց իր հօրը հետ․ իսկ մնացեալքն անշուշտ կամաց կամաց կամ գաղթեցան ընդ հարաւ, կամ ընդ Հայոց խառնեցան, եւ Կորճայից ժողովրդեան գլխաւոր տարերց մէկն եղան։ ՅԵբրայեցւոց թէեւ տոհմապետ մի չի յիշուիր ի Հայս, բայց իր ազգէն զանազան ատեն գաղթականք եկան հօն․ եւ նախ Աբրահամեան հին տոհմն Հայոց՝ թուի ի մեծէ նահապետէն Հրէեից, բայց ի քետուրածի՞ն որդւոցն եթէ յԻսահակեան՝ չէ յայտ․ իւր հաւատարիմ գործակալին Եղիազարայ որդւոյն համար այլ աւանդութիւն կայ առ մերքս՝ բնակեալ ի կողմանս Մասեաց յԱյրարատ․ որ եթէ ստոյգ լինի՝ արամացի գաղթականութեան հայր մի սեպուելու է։ Իսկ անտարակոյս գաղթականք Հրէից, ի զանազան ժամանակս են գերութիւնք նոցա, նախ իրենց թագաւորութեան վերջանալու ատեններն Ասորեստանեայց Թակլաթփաղսար եւ Սաղմանասար թագաւորաց ձեռօք, որք ի սփռելն ի կողմանս Մարաց զգերեալսն, եւ մասն մի ի Հայոց սահմանս թողին, ըստ ոմանց ի Կորճայս, ըստ այլոց ի կողմանս Կուրայ․ երկրորդ առ Նաբուգոդոնոսորիւ, որոյ նիզակակից գոլով թագաւորն Հայկազանց, պատուով բերաւ ի Հայս արքունի զարմէն իշխան մը եւ ուրիշ մարդիկ, որք անուանեցան Բագրատունիք ի Հայս եւ ի Վիրս, եւ ի միջին դարս թագաւորութեան պատիւ այլ ստացան այս երկու աշխարհաց մէջ այլ։ — Դարձեալ յառման Երուսաղեմի, զօրավարք Տիգրանայ Արշակունւոյ Հիւրկանոս քահանայապետին հետ գունդ մը գերեաց բերին ի Հայս։ — Եւ յ’Բ դարու Քրիստոսի յաւուրս Արտաշիսի Բ․ ի Պարթեւաց եկին Մանուեայ գերելոյ Հրէի մը սերունդք եւ Ամատունի տոհմը կազմեցին ի Հայս։ — Սեմայ ուրիշ որդիք այլ սերունդ թողած են ի հայս, յԱսուրայ ցեղէն համարին Սենեքերիմեանք, որդիք գոռոզ թագաւորին Սենեքերիմայ եւ անոնց հետ եկողքն, յորոց կազմեցան ի Հայս մեծապատիւ եւ իշխանական տոհմք Արծրունեաց, Աղձնեաց եւ Սասունք, Խուրացիք եւ Գնունիք ։ Բայց թէ ասոնք եւ թէ Եբրայեցիք գաղթականք համարելիք են ի Հայս, եւ ոչ ազգին ծագման կամ աղբերաց պատճառք․ թէ եւ քիչ շատ լեզուին եւ սովորութեանց վրայ ազդեցութիւն ըրած ըլլան։ Նոյնպէս Սեմայ Ելամ որդւոյն շառաւիղքն այլ որ ի Պարսից, երնեք երբեք ի Պարթեւաց կամ Սասանեանց ժամանակ եկեալ եւ խառնեալ ընդ Հայս՝ գաղթական կամ հատուած համարին։ Իսկ ի Լուդայ միւս որդւոյ՝ Սեմայ ոմանք ասեն բնակեալ Հայոց սահմանակից Միջագետաց մասն Քոբար գետոյն քով< բայց այս եբրայական է, եւս առաւել նոր հեղինակի մը (Տիւպուա) կարծիք, որ զԼուդ ասէ բնակեալ ի կողմանս Կոտայից Արարատայ, որպէս եւ զԵլամ ի կողմանս Խլաթայ, զԱսուր՝ Վասպուրականի, զԱրփաքսադ՝ Որմիոյ, զԱրամ՝ ի փոքր Հայս։ — զԱրամ յանկակից Արմէն անուան ազգիս, Հրեայք եւ ոմանք ի քննչաց (Քիրխէր-Վիվ․ Ս․ Մարդէն-Առիաս-Պոնրէր)․ համարին Հայոց ազգահայր․ որպէս եւ զՄոսոր կամ զՄէս կրսեր որդին ալ Հայոց արեւմտեան հարաւային սահմանաց բնակիչ ի Մասիոս լերինս․ իսկ իւր եղբայրն Եմուղ, որ եւ Հուլ կամ Խուլ, ըստ Յովսեպոսի կոչէր Ոդրոս, եւ էր հայր Հայոց․ թերեւս Հայկայ եւ Կարդոսի աղաւաղ յիշատակօք այսպէս կարծեց Եբրայեցի հեղինակն․ յորմէ առնլով ոմն ի նորոց՝ (Պոշար) զանունն Ոդուս ընթեռնու եւ համարի հայր Ուտէացւոց, այլ ոմն (Կալմեթ) Գողթնեաց կամ Կոլորատեան գաւառի, եւ միւս ոմն (Ընդ․ պտմ․ Անգղ․) զսա ինքն համարի Սկիտա, որ զիարդ եւ է, բոլորովին անհիմն պէտք չէ համարիլ Հայոց աշխարհին մասի մը մէջ բնակիլն տոհմապետիս, գէթ առ ժամանակ մի։ — Իսկ զԳադեր եղբայր նորա թերեւս ասէ ոմն (Ֆլորիտի) հայր բնակչաց Կենդրիտայ որ ընդ մէջ Հայոց եւ Կորդուաց։ — Դարձեալ Եբերայ Յեկտան որդւոյն ազգածին որդիքն զոր ի հարաւային Արաբիա հաւանիմք սփռեալ ի Մէշայ մինչեւ ի Սաֆար, ոմանք (Կալմեթ) համարին Մասեաց կամ ի Մասիոսէ մինչեւ ի Սպեր․ եւ զանուն գաւառիս (որ յիրաւի շատ հին եւ մեծ տոհմապետ մը ունեցել է) ընծայեն (Պոշար, Կալմեթ․ B. de Vence. Պասքալ) Ուփիրայ որդւոյ Յեկտանայ․ այսպէս եւ զեղբարս նորա Յարաք Եզել, Արիմիէլ, Ստրա, Եւիլա, համարին ի զանազան կողմանս Հայոց․ եւ զյետինն անշուշտ յԵւիլաթն Փիսովնի, որ է Խաղտիք։ — Յայսքան Սեմեան տոհմապետաց անշուշտ ոմանք ստուգապէս բնակեալ են յաշխարհիս Հայոց եւ մեր ազգահարց կարգն կրնան անցնիլ․ բայց մեզ ստուգելն եւ ճշդելն ոչէմդիւրին, որպէս օտարաց ոմանց (Վոլնէյ, - Վիվիէն Ս․ Մարդէն), որք առաւել քան Յաբեթի՝ Սեմական վիճակ եւ բաժին համարին զՀայս․ լաւ եւս առնէ խղճաւոր քննադատ նորագոյն Սեմ-արիական կամ Արի-սեմական ժողովուրդ անուանել զՀայս, բայց Թաթարաց ազգակից կամ արտածագումն ասելով՝ մերձենայ թերեւս յարեւելեան ազդաց կարծիս, որք զԹուրքս եւ զՀայս միոյ հօր Թորգոմայ որդւոյ սերունդս համարին։

      Գալով առ Յաբեթ, յայտնի եւ հաւանական եւս է, որպէս եւ յիշեցաք ի վերոյ (էջ 72) զի յառաջ քան զԹորգոմ՝ երիցագոյն եղբարք նորա եւ հօրեղբարք բնակեցան ի Հայս, եւ թէ եւ հեռացան անտի՝ այլ թողին զպայազատս եւ սերունդ, զորս նուաճեցին Թորգոմն եւ Հայկն։ Առաջին եւ գլուխ սոցա արժան է համարիլ զինքն Յաբեթ նահապետ, որոյ անուամբ հռչակեալ յատուկ ազգ եւ երկիր չկայ ծանօթապէս․ եւ եթէ ոմանք կ’ուզեն զՅոպպէ Պաղեստինոյ ասել ձեռակերտ նորա, գուցէ լաւ եւս առնէին զ’Յիոպ քաղաք Մատիենաց մերձաւոր Կորդեաց (բնատանն Նոյեանց), զոր յիշէ հնագոյնն պատմչաց Յունաց, Եկադէս, համարեալ ոստան Յաբեթի կամ իջեւան, որպէս Սեմայն զՍիմ։ Բայց ո՞յք են այս յիշեցեալ Մատեանքդ կամ Մատիենացիք, զոր ոչ միայն պատմիչդ այդ՝ այլ եւ Երոդոտ եւ Ստրաբոն, եւ այլք յիշեն, եւ զսահման նոցա ցուցանեն ընդարձակ յոյժ, եւ զի Եկաղէս որ զքաղաք մի նոցա մերձ Կորդեացդասէ, զՄեսխա կոչէ ժողովուրդ Կորդեաց եւ մերձակից Մատենից․ Երոդոտ ի միջին Հայս եւ ի կողմանս Վանայ թուի ցուցանել․ Ստրաբոն յիշէ զմեղրածոր ծառս Մատենիս, զոր մարթ է համարիլ զգազպէն Տարօնոյ եւ զսահմանակից գաւառաց․ այլք զԱռան համարին Մատիեն, կամ զմէջս Երասխայ եւ Ատրպատականի, եւ զսա ինքնին․ որոյ սահմանակից Մարք յայտնապէս իսկ համարեալ են որդիք Մադայի որդւոց Յաբեթի։ Հաւանելի ուրեմն է զի սա յետ Գոմերայ կամ ընդ նմին իսկ Հայաստանի միջակողմն եւ հարաւակողմն բռներ էր, նախ քան թէ զբուն Մարս։ Եթէ եւ չընդունի ոք զայս կարծիս, հարկ է ընդունիլ որ ուրիշ նահապետ մի կամ ազգ մի տիրած պիտի ըլլայ յերկրի մերում, զատ ի Հայոց եւ ի Մարաց, որոյ անուն հռչակեալ ըլլայ առ Հելլէնս 5-6 դար նախ քան զՔրիստոս․ իսկ ի Հայս այժմ ոչ յիշի այդ անունն, բայց թերեւս Մոդողանք երկբայական անուն Կորճայից գաւառի։ Ընդունիմք եւս մեք զի Մարք որ Մեդք կոչին ի Յունաց, տիրէին երբեմն եւ հայոց, մանաւանդ կողմանց Վանայ, եւ ոչ հեռի ժամանակաւ յԵկատեայ, սակայն այլազգ գրեն զանուն մարաց եւ զՄատինեաց հեղինակքդ հելլէնք․ եւ տեղի ազգիդ անտարակոյս է իմՀայս ըլլալն։ Արդեօք վերոյիշեալ Մադիանացի իշխանն ալ ի մնացորդ ազգի՞ս էր թէ յայլոցն, չեմք կարող հաւաստել, բայց աւելի կարծեմք ի Սեմեանց։ — Բուն Մարաց կամ Մեդացւոց խառնուրդ եւ գաղթականութիւն ալ ընդ Հայս եղած է զանազան ժամանակ, որոց գլխաւորն է Ա․ Տիգրանայ եւ Ածդահակայ ատեն, երբ բազմաթիւ գերութիւն մը եկաւ ի Հայս եւ բնակեցաւ Երասխայ արեւելեան ձախ կողմը, Նախիջեւանայ սահմանները, որոց շէնքն Մարաց իրաւունք ըսուեցան, եւ Մուրացան մեծապատիւ տոհմն ձեւացաւ, որ հազար տարի յետոյ ալ յիշուի։ Տրպատունեաց տոհմն ալ թուի յԱտրպատականէ Մարաց եկեալ, թերեւս ի հնագոյն ժամանակէ։

      Յաբեթի միւս որդւոցն ալ ի Հայաստանէ անցնիլն եւ ոմանց քիչ շատ հոն կամ ի սահմանսն բնակելն անտարակոյս է․ որպէս եւ նախ յիշեցինք Մադովդ շատ հաւանօրէն Գուգարաց հայր եղած է նախ, յետոյ Սկիւթաց։ Այս մեծ եւ հին ազգնոր անուանի եղած է իր արշաւանօքն յարեւմտեան Ասիա, ամենէն աւելի ի Հայս թողած է յիշատակ բնակութեամբն ի Շակուշէն գաւառ Ուտիոյ, մեծահռչակ արշաւանօքն ի միջոցի 630 կամ 680 ամաց յառաջ քան զՔրիստոս, բայց ըստ ոմանց անկից իբր 1000 կամ աւելի տարի առաջ ալ մեծ յարձակմունք ըրած են ի հայս, եւ վանեալ ի Հայոց եւ Վրաց։ Սկիւթաց հետ իմանալու է ուրիշ հիւսիսային կովկասեան ազգեր ալ, որ շատ անգամ արշաւեցին ի Հայս, եւ երբեմն գաղթականներ թողին։ Այսպիսի ազգք են Խազիրք, որ թէ ի հնագոյն ժամանակս յիշուին ընդ Սկիւթաց, եւ նաեւ յետ Քրիստոսի ց’Ը դար․ Հոնք, որոց բազմադէմ եւ բազմապատիկ արշաւանքն ծանօթ է յընդհանուր պատմութեան, երբեմն գերեցին ի հայոց եւ երբեմն գերի վարեալ ինչուան 60, 000 բազմութեամբ ի կողմանս Դունայ բնակեցան հրամանաւ քաջին Տրդատայ․ Բուլղարք, ազգ անուանի մինչեւ ցայժմ, որ նախ ի պատմութեան ազգիս մերոյ յիշին, եւ հատուած մի ի նոցանէ յԲ․ դարու նախ քան զՔրիստոս բնակելով ի Վանանդ իւր առաջնորդին անունն (Վունդ) թողուց ի նմա․ Ալանք [3], որ յԱ եւ յԲ դարու յետ Քրիստոսի հատուած եւ գերի եկեալ խառնեցան ընդ Հայս, եւ կազմեցին Ասաւեղեան եւ Արտազեան տոհմն եւ գաւառն․ Բասիլք, յորոց հատուած եկաւ ի Հայս յառաջին կէս Գ դարու Քրիստոսի։ — Ասոնց հետ յիշեմք եւ մէկ երկու հեռաւոր տոհմեր որոց ծագումն իսկ անյայտ է․ եւ են Ճենք, յորոց երկու հատուած յիշուի ի մեր եւ ի Վրաց պատմութեան, մի Որպ կամ Օսպել յորմէ Ուսպելեանց տոհմն մեծապատիւ յոյժ ի Վիրս, որ Քրիստոսէ Դ-Ե դար առաջ եկած է ի մեր կողմանս․ եւ Մամկուն կամ Մամ եւ Կոն յորոց Մամիկոնեան քաջամարտիկ եւ առաքինի տոհմն ի Տարօն՝ յաւուրս մեծին Տրդատայ եկեալ։ — Երկրորդ Հնդիկք Արիականք, որոց լեզուին եւ կրօնից հետ սերտ յարաբերութիւն ունին մերքս ալ, ժամանակ կամ սկիզբն յարաբերութեանցն անյայտ, այլ շատ հին պէտք է ըլլալ եւ շատ յառաջ քան զԱրշակունեաց թագաւորութիւնն, յորոյ սկզբանն եկին Դեմետր եւ Գիսանէս անուանեալ քուրմք հատուածաւ, եւ բնակեցան ի Տարօն, եւ աւելի քան զ400 տարի իւրեանց հայրենի սովորութիւնները եւ կրօնը պաշտեցին խառնելով ընդ հայկականաց։

      Յաբեթի միւս որդին Մոսոք հայր է Մեսխաց, որոց երկիր է այժմեանԱխալցիխէ գաւառն եւ նահանգն Սա-Մցխէ կոչեալ ի Վրաց, որ նշանակէ երկիր Մեսխաց կամ Մոսոքաց, Յոյնք ալ յայս անուն Մոսքիքեան լերինս անուանեցին՝հայոց եւ Պոնտոսի անջրպետ լեռները։ Այս ազգս քիչ կամ հին ժամանակ միայն առանձին իշխանութիւն ունեցեր է, այլ ի հասարակի բաժանեալ էր ընդ իշխանութեամբ Կողքեաց, Վրաց եւ Հայոց․ եւ թերեւս ի Մոսոքայ ծագած են Տայք, որ Հայաստանի արեւմտեան հիւսիսային անկիւնը ամուր գաւառներ եւ խորափոր հովիտներ գրաւեցին Ճորոխի եւ Կրի վտակաց եզերք։ Դարձեալ եւ Կղարջք զոր Յոյնք Քորտքս կոչեցին, ընդ մէջ Տայոց եւ Գուգարաց, Մոսոքայ սերունդ թուին ինձ․ որպէս եւ ոմանք ի տոհմից եւ յազգաց Կողքեաց եւ Պոնտոսի։

      Թոբել որդի Յաբեթի ի Հայս կամ ի սահմանս Յաբեթի որպէս ի նախընթաց գլխի նշանակեցաք, զՏփխեաց եւ աւելի զՏիրարեանց տոհմն ընդ մէջ Հայոց եւ Պոնտոսի, թողած համարի։ — Ի Թիրակայ որդւոց նահապետիս մերոյ չիք այլ յիշատակ բայց զոր Ստրաբոնն ասէ, թէ ի Թրակացւոց հատուած մի է ի Հայս, սահմանակից Մարաց Սարապար կոչեցեալ, որպէս թէ Գլխահատ, բարբարիկ եւ կտրիճ ժողովուրդ, որ երբեմն օգնական եղեալԳարգարացւոց (Ուտիոյ) եւ վանեցին զԱմազոնս, զայն Ամազոնս որ Կովկասայ ստորոտքը բնակէին Կազբից ծովուն եզերքը։ — Իսկ Յաւանայ հեռագնաց եւ ժրագոյն որդւոց Յաբեթի աշխարհագրական կամ ազգագրական յիշատակ չկայ ի մեզ, բայց առասպելախառն աւանդութիւն նորին որդւոց, Յունաց որք յասպատակութեան Արգոնաւորդաց ասեն զԱրմէն ումն Թեսսաղացի [4] յԱրմենիոն քաղաքէ եկեալ ընդ Յասոնի ի Հայս եւ ի Մարս, եւ թողեալ յընկերացն յԵկեղեաց, ի Սպեր, ի Կալաքեան եւ յԱդիարեն որք ի կողմանս Կորճայից եւ Քաղդէացւոց․ եւ յիւր անուն անուանեալ զաշխարհս մեր Արմենիա։ Եւ փաստս տան լայն զգեստուց Թեսսաղացւոց Արմենի կոչել, եւ Պենէոս գետոյ երկրին՝ Երասխ։ Սակայն նոյն իսկ փաստքն առաւել ցուցընեն զԹեսսաղացւոց ծագումն ի Հայոց, միջնորդութեամբ Պեղասգեանց եւ Գամրաց եւ Փռիւգաց, քան Հայոց ի Թեսսաղաց։

      Դարձեալ ասեն վասն Գորդեայ որդւոյ Տրիպտղոմեայ հեղինակին երկրագործութեան՝ եկեալ ի Կորդուս եւ հաստատեալ բնակութիւն, ուր յետոյ, յաւելուն [5], Պարսք բնակեցուցին զԵրետրեանս, այսինքն զգերութիւն Յունաց զոր հանին յԵրետրիոյ քաղաքէ Եւրիու կղզւոյ, 490 ամու նախ քան զՔրիստոս, թէ եւ Երոդոտ Շոշայ մօտ ի Կիս կամ Կոս գաւառի ասէ բնակեցուցռալ զսոսա։ Արգոնաւորդաց դէպքն, եթէ ստոյգ համարուի, քրիստոսէ ԺԴ դար առաջ է․ Տրիպտղոմեայն ի հարկէ հնագոյն եւս։

      Ասոնց նման ուրիշ գաղթականներ ալ կրնան յիշուիլ եկեալք ի Հայս զանազան ժամանակ, բայց հայոց ծագման կամ սկզբանց պատճառք չեն կրնար ասիլ, որպէս եւ ոչ շատք ի յիշելոցս, բայց եթէ տարերս ինչ յաւելեալ ի նոյն որպէս եւ ի կրօնս եւ ի լեզու Հայոց․ իսկ երից նահապետաց որդիքն եւ թոռունք հաւասար Թորգոմայ եւ Հայկայ Հայաստանեայց ժողովրդեանս ազգահարք սեպուելու են․ եւ զսոսա ոչ այնքան սերնդեամբ՝ որքան իշխողութեամբ ազգապետս մեր եւ աշխարհիս մերոյ, որպէս  եւ պատմութիւն իսկ վկայէ թէ Հայկն ի նուաճելն զաշխարհս գտաւ ի զանազան կողմանս նախաբնակ մարդիկ եւ հնազանդեցուց իրեն։ Բաբելոնէ ելած ատենն իր ընտանիքն 300 ոգի կ’ըսուին, որոնց հետ կային ընդոծինք եւ յարեալք կամ միաբանք եւ հաւանութեամբ հնազանդք քաջին․ բայց որքան այլ ըլլան, հազիւ քանի մը հազար ոգի կրնանք համարիլ․ մինչեւ իր դարձն յԱյրարադ ջրհեղեղէն ի վայր 600 կամ 650 տարի անցեր էր, եւ հարկաւ Հայաստանի շատ կողմերը բնակուած էին, մանաւանդ ի Թորգոմեանց եւ յԱսքանազեանց, հարաւակողմն ի Սեմեանց, արեւմտակողմն յորդւոց յաբեթի, հիւսիսակողմն յայլ որդւոց նորա․ որոց ամենուն վրայ Հայկազանց ձեռքն տարածեցաւ մօտ կամ հեռու ժամանակաւ․ բայց տոհմիւ եւ ազգաւ յայտնապէս զանազանեալք էին եւ մնացին եւս այսպէս ի պատճառս տանուտիրական պայազատութեան նախնեաց եւ երկրագրական ձեւակերպութեան աշխարհիս մերոյ կամ բնական դրից եւ բաժանմանց, մինչեւ 2 եւ 3 հազար տարի յետոյ այլ յիշուիլ ամենահին տոհմից եւ պայազատութեանց, որպէս Ազքանազեանքն, Հայկազեանք, Գուգարք, Գամրեանք, Աբրահամեանք, եւն․ անշուշտայլ աւելի պիտի զանազանէին եթէ հայկական լեզուն առհասարակ չծաւալէր, եւ եղերական բարբառներ ունենալովն այլ, բոլոր մէկ ազգ եւ մէկ երկիր չի դարձընէր։ — Բայց պէտք է այս լեզուի օրէնքն ալ քննել, եւ աւելի ստուգել մեր ազգին ծագումը, եւ յարաբերութիւնը կամ տարբերութիւնը յայլոց։

      Ինչպէս ազգիս այսպէս եւ լեզուիս հեղինակ ճանաչեմք զՀայկն․ սակայն ինչպէս որ տեսանք Հայաստանի ժողովրդոցզանազան ազգահարք կամ տոհմապետք եղած են, արդեօք ի հնումն ընդ տոհմիցն զանազանեա՞լք էին եւ լեզուօք։ — Մինչեւ զԲաբելոնեան խառնակութիւնն՝ յայտ է՝ ի սուրբ Գրոց վկայութենէ թէ ամենայն մարդկան մի լեզու եւ մի բարբառ էր․ թէ ոչ նոյնպէս յայտնի՝ գոնէ շատ հաւանական այլ է որ Բաբելոնէն յառաջ այլ, մասն մի մարդկան սփռեալ էր ի զանազան կողմանս Նոյեան բնատանն, եւ աւելի յԱրարատեաներկրին․արդ խառնակութիւնն լեզուաց եղաւ ի Բաբելոն, որպէս որոշակի ասէ Ս․ Գիրքն, «անդ խառնակեաց Տէր Աստուած զլեզուս ամենայն երկրի, եւ անտի ցրուեաց զնոսա Տէր ընդ ամենայն երեսս երկրի», այսինքն զմիաբանեալ տոհմս եւտոհմապետս իչուելն յարեւելից ի Սենաար․ ուրեմն նախաբաբելոնեան լեզուն յայնժամանխառն մնա Սենաարէն դուրս եղած տոհմից մէջ, որոնց ծանօթագոյնքն են Արարատեան կամ Նոյեան երկրին բնակիչքն, եւ ըստ այսմ կրնամք ստոյգ համարիլ մեր ազգային աւանդութիւնն կամ պարծանքն թէ առաջին լեզուն ի Հայաստան խօսուէր եւ պահէր (ընդ երկար)։ — Բայց ո՞ր եւ ի՞նչ լեզու էր այն։ Հօս պէտք է ազգային աւանդութիւնն կամ պարծասիրութիւնն զտել․ եթէ չէր այն մեր հայկական լեզուն՝ ապա ի զուր է պարծանքն, վասն զի օտարաց քով կըրնայ բնտռուիլ եւ թերեւս գտուիլ․ իսկ եթէ հայկական ասուի՝ ինչպէ՞ս կարելի է այս բանս՝ մինչ մեր պատմութեան հիմն է Հայկայ ի Բաբելոնէ գալն կամ դառնալն յերկիրն Արարադայ, եւ հարկմէր որ ընդ այլոցն իւր նախնի լեզուն այլ խառնեալ ըլլար հոն ի Բաբելոն, եւ նորով լեզուաւ գայր յԱրարադ․ եւ եթէ պահեց եւ աւանդեց այդ բաբելածին լեզուն ի սերունդս իւր եւ նաեւ տարածեց Հայաստանի մէջ իրմէ առաջ բնակչաց, ապա հայերէնն չէ նախկին նոյեան լեզուն։ Իսկ եթէ ինքն եւ իրեններն սակաւաթիւ ըլլալով նորէն ստացան Այրարադայ նախկին բնակչաց լեզուն, յորմէ նաեւ ի խառնակութեան անդ խիստ շատ հեռացած չէին տոհմապետք (որք եւ լեզուապետք եղան), դեռ կրնայ Հայոց լեզուն առաջնութեան կամ հնութեան վրայ վիճել, եւ այս ետքի կարծիքն աւելի հաւանական կ’ըլլար, եթէ համարէր, ըստ մեր պատմութեան, Հայկն միայն իր ընտանեօք եկեալ ի Հայս․ բայց Վրաց պատմութիւնը զԹորգոմ եւս համարի եկեալ ի Բաբելոնէ, յետ խառնակութեանն, բազմութեամբ որդւոց, յորս գլխաւոր Հայկն, եւ թոռանց եւ թոռնորդեաց, «եւ չբաւէր երկիրն բազմութեան ախի նորա», վասն որոյ եւ ցրուեց զորդիսն ի Պոնտոսէ զԿազբք, ի Կովկասայ ցԿորճայս, եւ վկայէ եւս թէ ամենեքին ութ տահմ բաժանեալ խօսէին զմի լեզու՝ զՀայերէնն, որով եւ յետոյ ասէ վասն Վրաց թէ վարէին մինչեւ ի ժամանակս Նաբուգոդոնոսորայ եւ յայն ժամանակս խառնեալ ձեւացաւ Վրաց լեզուն։ Արդ եթէ ամենայն տանն Թորգոմայ մի լեզու էր, եւ բազմութիւն տոհմից նորա խօսէր զայն, եւ եկեալ էին նոքա ի Բաբելոնէ, հաւանական ՝ որ լեզունին այլ պահեցին, եւ Արարադայ առաջին բնակչաց լեզուն խափանեցաւ կամ խառնեցաւ իրենց հետ։ — Այս այլ ստոյգ է, որ Հայկայ լեզուն թէ բաբելածին ըլլար եւ թէ արարատեան կամ Նոյեան, ինչուան ի մեզ 4400 տարուան միջոց շատ փոփոխութիւն կրած պիտի ըլլար, ժամանակաւ եւ խառնութեամբ գաղթականաց լեզուներու․ որով չէ մարթ մեր այժմու եւ մեր նախահօր այն ժամու լեզուն նման համարիլ, եւս առաւել մեր կամ ո՛ր եւ է լեզու՝ ընդ նոյեան լեզուի։ Վասն այնորիկ թէ եւ ընդունիմք հաստատապէս զՆոյայ բնակութիւնն ի Հայս, որպէս եւ զնախաջրհեղեղեան նահապետաց, սակայն չեմք կարող իմաստասիրապէս հետեւցընել թէ յիրաւի իր նախաշէն բնակութիւնն յայնժամ այլ Նախիջեւան անուանէր՝ այս հայերէն բառերով, (մանաւանդ որ ցուցինք թէ Նոյ այդ հիմակուան Նախիջեւանէն հեռու էր)․ կամ իր բնակած գաւառն Աս-Նոյ-ոտն, (որ ստուգաբանի Ոտն-Առնոյ, տեղւոյն բնական անունն Առին ըլլալով)․ այսպէս ո՛ր եւ է հին շինից անուանք որ հայերէն ստուգաբանութիւն ունին, եւ Հայկէն առաջ են, կա՛մ երկբայելիքեն, կամ հայերէն թարգմանութիւնք, որպէս եւ ի Ս․ Գիրս, Հայաստանի՝ այսինքն Եդեմայ եւ Նոյեան երկրին եւ ուրիշ աշխարհաց շատ անուանքն այլ եբրայերէն թարգմանութիւնք են բնիկ լեզուաց: Նոյնպէս եւ բնական իրաց կամ կենդանեաց անուանքն որ բնութեան՝ առարկայից գաղափարն հաւատարմապէս ընծոյեն ձայնիւ՝ բնութեան թարգմանութիւն սեպուելու են, ըստ իւրաքանչիւր զգացման եւ լսելեաց, որով ամենայն ազգք եւ լեզուք այլ ունին այսպիսի անուանակոչութիւններ, եւ սակայն այդոր համար չեն ըսուիր առաջին ազգ եւ լեզու [6] ։ Ի վերայ այսր ամենայնի պէտք չէ զլանալ կամ խլանալ որ արդարեւ մեր հարուստ լեզուին մէջ այսպիսի յարմարութիւնք իրաց եւ ձայնից շատ եւ առատ են, եւ թերեւս ուրիշ ո՛ր եւ է լեզուէ վար չեն մնար, վասն այնորիկ եւ արժանիք մտադրութեան։

      Արդ եթէ զհայերէն կամ զՀայկայ լեզուն բաբելածին համարիմք, զո՞ր լեզու պէտք է նոյեան համարիլ․ (վասն զի կարգ բանիս հարկադրէ համառօտիւ քննել)․ — բնօրէն միտքերնիս դառնայ հօն՝ ուր զտուն Նոյայ նկատեցինք․ եւ զի զայն սեփականագոյն տեսանք Արփաքսադայ կամ Սեմայ քան Յաբեթի, հին կարծիք Ս․ Հարց կրնայ աւելի փաստ առնուլ, որք զեբրայական կամ զքաղդէական լեզուն առաջին համարին․ յայս կարծիս էին, սկսեալ ի Ս․ Լուսաւորիչէ եւ Հարք մեր, եւ ոմանք արաբացւոյն տուին զառաջնութիւն․ եւ երեքեանն եւս մի աղբերէ գան, եւ սեմական կ’ըսուին։ Եւ եթէ ի խառնակութեան լեզուաց, Արարադեան կողմանց բնակչաց լեզուն անխառն մնաց, եւս առաւել բնիկ Նոյեայ տանն։ — Սակայն յիշելիէ, զի եւ Հայկն ի Բաբելոնէ նախ յայս նոյեան ոստանն եկաւ, բնակեցաւ եւ թողուց զայն Կարդոսի․ եւ զի ի նմին ժամանակի Եբերայ որդին Յեկտան գնացեր էր ի Բաբելոն եւ անտի յԱրաբիա․ եւ յետ քանի մի հարիւր ամաց՝ Թարա պայազատն Փաղեկայ, Եբերայ, Արփաքսադայ եւ Սեմայ՝ իւր Աբրահամ որդւոյն հետ ելաւ անտի կամ յերկրէն Քաղդէացւոց, եւ իր լեզուն այլ այլայլեցաւ․ իսկ այմ Նոյեան երկրին լեզուն ի՞նչ եղաւ․ հաւանօրէն խառնուեցաւ ընդ հայկականին եւ ընդ քաղդէացւոյն․ վասն զի այս երկու լեզուները խօսող ազգաց մէջն էր, այսինքն Հայոց եւ Քաղդէից։ — Նոյնպէս եւ Արարադեան երկրին արեւմտեան հիւսիսային կողմի, այսինքն արեւմտեան Հայաստանի բնակչաց նախնական լեզուն՝ այլայլեալ միացաւ կամ ընդ հայկականին եւ կամ այլ տոհմական լեզուաց, որք ընդ հայկայ ելան իԲաբելոնէ, եւ ընդ արեւմուտս խաղացին ի փոքր Ասիա։

      Հիմա այս ծանր, բազմակնճիռն եւ անվերջանալի խնդրոյն վրա, եւ Հայոց լեզուին ծագման կամ հնութեան վրայ, թէ հարցանես զիմ կարծիս, այս է․ Ընդունիմ զի առաջին՝ Ադամեան եւ Նոյեան լեզուն խօսուեցաւ ի Հայս․ երկրորդ, զի այն լեզուն լսուէր յամենայն երկրի մինչեւ ի խառնակութիւն Բաբելեան․ եւ երրորդ, ի խառնակութեան անդ՝ անխառն մնաց ի Հայաստան, որպէս եւ յայլ մերձակայ աշխարհս, ուր եւ սփռեալ էին մարդիկ․ բայց չորրորդ, զի մեծ մասն մարդկութեան տոհմապետօք ի Բաբելոն գնաց եւ հօն նոր լեզուներ ստացաւ, նախնի լեզուն առ ոտկաւս մնալով չէր կրնար տիրել ի վերայ նորոցն, այլ ինքն նուաճեցաւ, այլայլեցաւ, եւ անկարելի է գտանել զայն․ բայց հինգերորդ, ամենայն նորածին լեզուք այլ բոլորովին տարբերք չէին, որպէս յետոյ եղան, այլ եւ մերձագոյնք նախնոյ լեզուին, վասն որոյ ուր հանդիպեցան այնոր՝ դիւրաւ միացան․ որով, վեցերորդ, եւ հայերէն լեզուն, թէ եւ բաբելածին, այլ ի կենդրոն անդր Նոյեան երկրին խօսուելով՝ աւելի քան զշատս ի լեզուաց՝ ստացաւ նախնական կերպարանքը, եւ ըստ այսմ թէ ոչ առաջին լեզու, այլ ընդ առաջինս ասելի եւ ոչ ունեք երկրորդ, սակայն, եօթներորդ, որպէս եւ այլքն, փոփոխութիւն կրեալ եւ խառնեալ ընդ նորագունից․ որով ոչ աւելի քան զայլ հին լեզուս նախնական կերպարանը պահած․ այլ, ութերորդ, հաւանօրէն շատ հին եւ սեփական բառեր պահած, որ նմա միայն յատուկք են եւ կրնան առաջնոյ լեզուին ժառանգութիւն ասիլ։ Մեր ազգին հնութիւնն բաւական ապացոյց է լեզուին հնութեան, այլ եւ այսով կրնամք բաւականանալ, առանց իսկ այժմու լեզուիս անդրանկութիւնն ալ անհրաժեշտ պահանջելու։ Աւելի իմաստասիրական, հետաքննելի եւ թերեւս դիւրագոյն խնդիր է՝ քննելն կամ յառաջ բերել զկարծիս գիտնոց եւ լեզուաբանից թէ զհայերէն լեզու ուստի՞ ծագեալ եւ որո՞ւ ցեղակից ասեն, որով ազգիս ծագումն կամ խնամութիւնն ալ հաւաստի ըստ նոցա։

      Ա․Մեր հայկական լեզուին սեփականութիւնն առաջին անգամ յիշատակեալ է ի պատմութեան մերում իբր 2000 ամօք նախ քան զքրիստոս, ի գործս Արամայ, որ նուաճելով զԳամիրս կամ զԿապպադովկիա՝ (Կապպուտակ՝) պատուիրեց բնակչացն հայերէն սովրիլ եւ խօսիլ․ այս դիպուածս, (ստոյգ համարելով), Բաբելոնեան խառնակութենէ 500 տարի ետք է, եւ յայտ առնէ զի այս ատենուան փոքր Հայոց բնակիչք տարացեղ տոհմապետի մը ժողովուրդ եւ տարալեզու էին, որ թերեւս Հայկայ պէս ի Բաբելոնէ խաղացեալ եկեալ էր հօն, ըստ անուանակոչութեան աշխարհին՝ (որ պահի ի մեզ), յայտնապէս Գոմերայ սերունդք էին, որպէս եւ Արամ իւր հայկազամբքն, ըստ ոմանց՝ ի Մոսոքայ են սերեալք։ Բայց ըստ նախայիշեալ բանից Ս․ Գրոց ո զայլազգիս կամ զՓղշտացիս ասեն ելեալ ի Գամրաց, եւ դարձեալ ըստ պատմութեան մերոյ որ զհակառակորդն Արամայ եւ զբռնակալ վայրացն, կոչէ Տիտանեան եւ Քասղեան, նշանակի քուշացի սերունդ կամ խառնուրդ մը ի Գամիրս․ իսկ Յունաց հեղինակք (Երոդոտ, Ստրաբոն) ասորիս կամ Սպիտակ — Ասորիս անուանեն զբնակիչս Կապպադովկիոյ, եւ ոմանք արդի գիտնոց ալ ընդունին զսեմական ծագումն կամ խառնուրդ Կապպադովկաց․ բայց ընդ մէջ նոցա եւ Արամայ ժամանակին՝ 1500 տարի կայ։ Զիարդ եւ իցէ, թուի մեզ թէ մեր աշխարհակալ նախարարին ժամանակ, Հայոց եւ Գամրաց լեզուք տարբեր՝ այլ ոչ շատ հեռի էին յիրարմէ․ անուանք ամսոց նոցա, գաւառաց եւ քաղաքաց, հայկական անուանց ձայնակից են, բայց այս բանս թերեւս յետ Արամայ նուաճմանն եղաւ։

      Բ․ Հնագոյն բանասիրական ցոյց ազգակցութեան Հայոց եղած է ընդ Փռիւգացւոց [7] ․ Երոդոտոս ի նկարագրի բանակին Քսերքսեայ, զՀայս եւ զՓռիւգս ընդ միավ վարչաւ կամ զօրավարաւ [8] կարգէ, եւ զերկոսին եւս նոյնակերպ սպառազինեալ, եւ թերեւս այսօր համար այլ մի վարիչ ունէին, քան թէ վասն մերձաւորութեանն, զի ընդ մէջ երկուցն կային Կապպադովկացիք․ դարձեալ ուրիշ տեղ (Է․ 73) յայտնապէս ասէ թէ Հայք ի Փռիւգաց ծագեալ են, եւ ըստ տարազու նոցա զգենուն [9] ․ զնոյն յիշելով եւ Եւղոքսոս, յաւելու թէ Հայոց եւ Փռիւգաց լեզուք նմանք են միմեանց․ ուրիշ հեղինակ մ’այլ աւելի եւս ասէ թէ, հոմանիշ են անուանք երկուց ազգացդ [10] ։ Քսենոփոն, Գիոդոր Սիկիլիացի, Վիտրուվիոս վկայեն վասն Հայոց եւ Փռիւգաց նմանակերպ գետնափոր եւ վիմափոր բնակարանս շինել․ — մնացորդքն Փռիւգաց շինածոց (որ յայսմ բաղդաւորագոյն գտանին քան զՀայս), ցուցանեն ճարտարապետութիւն մի օտար ի յունականէն եւ ի հռոմէականէն [11] ․ — փռիւգացի եւ հայկական գտակաց նոյնութիւն, որ ի մետալս եւ ի քանդակս երեւի՝ աշխարհածանօթ է․ — իսկ փռիւգացի սակաւ արձանագրութեանց լեզուն եւ յատուկ անուանք, ցուցանեն յունականէն հեռաւորութիւն։ Իսկ վասն ծագմանն Փռիւգաց, Հելլենք ասեն ի Թրակաց սերեալ․ եւ ոմն (Կոնոն առ Փոտայ) յԵւրոպիոյ՝ ի կողմանց Մակեդոնիոյ ասէ գաղթական եկեալ, յետ Տրոյիոյ պատերազմին․ բայց զի Հոմերոս յիշէ զնոսա ի պատերազմին՝ այլ ոմն (Քսանթոս) 90 ամաւ յառաջ քան զայն մարտ՝ ասէ եկեալ․ զոր ոչ վասն բոլոր ազգին իմանալու է, այլ զդարձ հին գաղթականին որ ի Փռիւգիոյ անցեր էր յԵւրոպ․ զի Փռիւգք ճանաչին հասարակաց հնագոյն կամ մի ի հնագոյն ազգաց փոքր ասիոյ, որոյ բոլոր միջոցն ծաւալեալ էին ի հնումն գրեթէ քիչ հեռու անոր եզերքներէն, իսկ արեւելքէն  սահմանակից Հայոց էին, ի սոցանէ իսկ ծաւալեալ էին ի հնումն գրեթէ քիչ հեռու անոր եզերքներէն, իսկ արեւելքէն սահմանակից Հայոց էին, ի սոցանէ իսկ ծագեալ ըլլալով, եւ ոչ թէ Հայք ի Փռիւգաց [12], որպէս եւ հաւանին հմուտ բանադատք, եւ զԵրոդոտի խօսքն հքկքռքկ իմանալու է ասեն։ Ըստ Հոմերի Փռիւգք եւ Տրովացիք գրեաթէ համացեղք էին, լեզունին նոյն՝ այլ տարբեր բարբառով մը զանազանէր, Յունաց ալ մերձաւոր ըլլալնին վկայի ի Հոմերոսէ եւ յայլոց, որով կրնան Թրակացւոց մերձասկիզբն ընսուիլ իբր ծագեալք ի Թիրասայ․ մանաւանդ եթէ Թիրաս հայրն Թորգոմայ իցէ․ այլ աւելի մերձաւոր Հայոց ցուցանէ Յովսեպոս, որ զԹորգոմ ինքն ասէ հայր Փռիւգաց․ իսկ այլք (Անգղ․ Ընդհր․ Պտմ․), զԱսքանազ ասեն հայր Փռիւգաց, որ եւ Հայաստանի տանուտէր էր նախ քան զԹորգոմ զեղբայր իւր։ Այս ազգին անունն պէսպէս գրեալ Փռիւգ, Բրուգ, Բրիգ, Բրեւկ, Վրիկ, Բեբրուկ, Վրեկունթ, հնագոյն թուի Վրիկ կամ Պսիկ, որ ի բարբառ Մէոնեանց՝ ազգակցաց Փռիւգաց, նշանակէր ազատ այր ․ (Frey, Free գերմանաց). Եւ անշուշտ Թորգոմայ անէն ոմն էր, կամ իրմէ հին եւ կամ կրսեր․ թերեւս որդի մի Ասքանազայ, վասն զի գլխաւոր գաւառ մի Փռիւգաց անուանէր Ասկանիա․ յորմէ Փոռկիւս կամ «Փոռկիս եւ դիւցակերպն Ասկանիոս ածեն զքաջազէնս» յօգնութիւն Տրովացւոց, ըստ Հոմերի․ որ յիշէ (Գ․ 185) նա եւ զՄիւդդոն զօրաւար նոցա, եւ իբր հոմանուն երբեմն կոչին Միւգգոնացիք — Փռիւգացիք․ թերեւս ընդ Փռիւգս եւ Ասկանեանս ճանաչէր Հոմեր եւ զՀայս։ Իսկ մեք ի Փռիւգիա գտանեմք ոչ սակաւ անուանս տեղեաց հայանմանս, զոր օրինակ գաւառքն Ածան կամ Ազան (որ եւ նշանակէ համաձայնապէս Ոզնի), Պարոյր, որ զի ի Տաւրոսեան լերանց շուրջ պարուրեալ էր այսպէս կոչեցաւ, քաղաքք Անան, Երիզա, Բրուզ կամ Բուրզ, Դնդում, Կարուրտ, սահմանակից Կարիոյ, ուր ջերմուկք էին (Ստրբ․ ԺԲ․ Ը․ 18), Սիւննադ, Լուսիք կամ Լսիս (Լուսիսա), Հրունդակ կամ Հոիւնդակ գետ անջրպետ Միւգգոնաց եւ Դողիոնաց (կամ Դողք)․ եւ անուանք մարդկան Մանէս որ նահապետ կամ առաջին թագաւոր եւ դիւցազն համարի Փռիւգաց, Ակմոն [13] որդի նորա, Ուրան-ոս որդի Ակմոնի, իսկ ըստ ոմանց, Ակմոն (թերեւս Մանէս) որդի է Գոմերի․ Միդաս, Ադրաստ (Երոդ․ Ա․ ԽԱ), Ասեգաստ, Կորդ-իոս, Ագտիսդ, Ոտրեւս, (Կիւբելէ) դիցուհի, Սարազ (Բաքոս), Մարսիաս սրնգահարն կամ Մարսուազ, Լիտուերսէս դիք, դիւցազունք, Մէն-Կարոս դիք, որոյ մեհեան մերձ ի Կարուրա։ (Ստր․ ԺԲ․ Ը․ 21)։ Հայրն Մարսուազայ, հնարողն թուոց եւ երկձայն նուագաց եւ եռաթել քնարաց, կոչի Հայակն (Hyagnis) կամ Հայագնիս, յոր անուն փորձակրիմք ճանաչել զՀայկն եւ զորդին Մանաւազ։ — Հայոց եւ Փռիւգաց սկզբնակցութեան հռչակագոյն փաստ մի եւս է ջրհեղեղեան պատմութիւնն, զոր աւանդեն մատեանք Սիբիլլեայց ըստ Փռիւգաց, իբր զի ջրհեղեղն գուշակեցաւ Նաննակ կամ Աննակ կամ Ինակ (Նովքոս, Նոյ) թագաւորի ժամանակ, եւ իբրեւ մեռաւ նա 300ամեայ, եղաւ ջրհեղեղն, եւ նախ Փռիւգիա զերծաւ իջուրց, եւ տապանն նստաւ յԱրարատ լերին նորա, մերձ ի Կելենէ քաղաք, որ յետոյ կոչեցաւ Ապամէա-Կիւպոդոս՝ ի նշանակ տապանին, զի անունդ այդ նշանակէ Տուփ կամ տապան։

      Եւ արդ այս ամենայն յարմարութիւնք առաւել քան զհաւանական հաստատեն զհին եւ զշատ հին ազգակցութիւն Փռիւգաց եւ Հայոց, զորս դէպք եւ ժամանակ հեռացուցին, զի Կապպադովկիացիք — Սպիտակ Ասորիք անուանեալք ի Յունաց՝ երկու ազգաց մէջ խտրոց ընկան [14], իբր ոտնակոխ եղեալ ի սեմական եւ յաբեթեան հեռաւոր տոհմից, տկար եւ արհամարհ ազգ մի եղան, բայց թէ՛ լեզուաւ, թէ՛ սովորութեամբք այնպիսի նշաններ թողին, որովք հաւաստի մնաց թէ՛ Հայոց հետ խնամութիւնին եւ թէ Հայոց եւ Յունաց մէջ շաղկապ կամ միջանցք մը ըլլալնին։

      Գ․ Այս շաղկապը դիտելով կամ չդիտելով այլ, ոմանք (Ռընան) մեր լեզուն հին հելլենին [15] ազգակից ըսին, որ եւ Փռիւգացոց մերձակից ըլլալով, վերի դրութենէն չի տարբերիր․ իսկ ոմանք (Պոռէ) պարզապէս յունական լեզուին յարակից սեպեցին, աւելի քերականական կազմութիւնը եւ մասն մի բառից նմանութիւնը դիտելով [16] ․ եւ յիրաւի մեր այժմու գրաբար լեզուին շարադրութեան եւ հելլէն հեղինակաց շարադրութեան մէջ՝ ամենամեծ է նմանութիւնն, այնպէս որ գրեթէ բառ առ բառ կրնամք զյոյնն փոխել ի հայ բան․ սակայն պէտք է յիշել որ այս մեծ նմանութիւնը մեր քրիստոնեայ նախնի հեղինակաց թարգմանութեան ատենէն մտած է, որք զսուրբ Գիրս եւ զՀարս եւ շատ ուրիշ գրքեր ի յունականէ թարգմանեցին, հայերէն գրերն անգամ յունականին կարգին եւ քանակին յարմարեցին, այսպէս եւ զքերականն փոքր ի շատէ․ վասն այսորիկ չեմք կրնար ըսել թէ հին հայկական լեզուին շարաբանութիւնն ալ նման էր այդ հելլենականին։ Ի վերայ այսր ամենայնի ոչ միայն յունական բառերու հաղորդութիւն գտնեմք ի լեզուի մերում, այլ եւ գիտելով ի Յաբեթայ հին ազգակցութիւննիս, եւ մանաւանդ եթէ արդարեւ ըստ Վրաց՝ Թորգոմ որդի էր Յաւանայ, հօրն Յունաց, բաւական հաւանական կ’ըլլայ այս ազգակցութիւնն․ եւ գրեթէ անտարակոյս այլ է աշխարհագրապէս, երբ ընդ մէջ Հայաստանի եւ Յոնիոյ, որ է բնավայրն Յունաց՝ ուրիշ անջրպետ չտեսնանք բաց ի վերոյիշեալ Փռիւգացւոց, որոց մէջ յետոյ մտան Կապպադովկացիք, որոց լեզուքն ալ արդէն յայտնի են կէսյոյն ըլլալ եւ կէս հայ։ Յունաց գաղթականներուն ալ որ ի Պոնտոս՝ սահմանակիցք էին Հայք։

      Դ․ Այս կողմանէս Յունաց եւ Հայոց շաղկապ եւ միջնորդ են Խաղտիք եւ պէսպէս փոքր ժողովուրդք Պոնտացիք, ընդ մէջ բերանոց Ճորոխի եւ Ալիւսայ, որոց շատերուն դրացի էին Փոքր Հայք, եւ անոնց մէջ անուանի էին բովագործ Խալիւրք կամ Ալիւրք, զորս յիշէ նախ Հոմերոս, եւ զ Ալիզոն նախնի երկիր նոցա, զոր ոմանք ի բանասիրաց համարին Ալազան գետ օժանդակ Կուր գետոյ, եւ ոմանք (Տիւպուա) զԽալիւբս եկս Կողբայ Այրարատայ․ Խալիւբաց արեւելեան մասն կամ տոհմն անուանէր Արմենօխալիբ ի Հելլենաց, որ ըսելի է Հայախալիւրք կամ Հայախաղաք ըստ մեզ․ այս ժողովուրդս հնագոյն ատեն կ’երեւի թէ Տրապիզոնէն ինչուան ի Սպեր տարածուած էր, եւ Բաբերդու նահանգին վրայ թողած իր Խաղտիք անունը, ինչուան միջին դարերու ատեն մեր պատմութեան մէջ, զոր եւ Եւիլաթ կամ Խաւիլաթ Ս․ Գրոց ճանչցանք ի նկարագրութեան Ադինայ։ Եւ ինչուան հիմայ Տրապիզոնի եւ Կիւմիւշխանէի միջոց ժողովուրդ մը կայ, Խալտ հին անուամբն, որ ճանապարհորդաց եւ բանասիրաց աչքէն վրիպած է, եւ հետաքննին մտադրութեան արժանի է․ իր բնակած գեղերուն անուանքն ալ [17] ճիշտ գաղափար մը կրնան տալ յունահայ լեզուի մը։ Անշուշտ այս լեզուն կամ անկէ քիչ շատ փոխուածն էր նախնեաց յիշատակեալ եզերական Սպերացի բարբառն։

      Ե, Խաղտեաց եւ Պոնտացւոց հասնելով, լեզուաքնին յառաջագնացութիւնս դառնայ բնօրէն ի հիւսիս, ի Կովկասային ժողովուրդս․ յորս նախապատիւ են ՎԻՐՔ․ այս ազգս իրեն հին խոստովանութեամբն․ զոր ի վեր անդր յիշեցաք, ոչ միայն Հայկայ երկրորդ եղբօրմէն սերեալ է, այլ եւ անոր լեզուան վարեալ շատ երկայն դարեր, գրեթէ ինչուան ի գերութիւն Հրէից որ գաղթեցան ի Վիրս․ եւ ի ստոյգ պատմութեանց այլ գիտեմք որ Վիրք գրեթէ միշտ լծակիցք էին Հայոց, եւ հետեւողք կարգաց նոցա եւ կրօնից, թէ հեթանոսական եւ թէ քրիստոնէական հաւատոց մէջ․ իրենց սուրբ եւ գիտնական գրոց մեծ մասն այլ ի Հայոց թարգմանեալ են։ Իսկ լեզուին ձայներն կամ տառից յոլովութիւնն եւ շատ բառից նմանութիւնն աներկբայ ցուցանեն հին եւ մերձաւոր առընչութիւն մի, կամ սկզբնակցութիւն․ վասն այսորիկ ոմանք ընդհանուր ցեղ մի լեզուաց անուանեն Կովկասեան, եւ առաջին ազգ զհայերէն դնելով, երկրորդ զՎրացին, եւ յետնոյս ազգակից գրեաթէ զամենայն հարաւահայեաց կովկասայ ժողովրդոց լեզուս։

      Զ․ յայնկոյս անցնելով պահակին Ճորյ եւ դրանց Կովկասայ ընդ արեւելս հիւսիսի առաջին մեծ եւ հին ազգ հանդիպին Խազիրք, անուանիք արշաւանօքն ի պատմութեան, որոց սկիզբն ի Վրաց պատմութեան1600 եւ աւելի ամօք յառաջ ասի քան զՔրիստոս, նոյն ընդ Սկիւթաց համարելով, իսկ ըստ ոմանց Սկիւթաց ծանօթագոյն արշաւանքը սեպելով 630 տարի միայն նախ քան զՔրիստոս․ նոյնքան եւ աւելի տարի յետ Քրիստոսի յիշին յարձակմունք նոցա մինչեւ ի Հայս։ Բայց թողլով թշնամութիւնը, գամք իրենց ընտանութեանը․ այս ազգին ծագումն քաջայայտ չէ, այլ միջնորդ եւ շաղկապ կրնայ համարուիլ Թուրք եւ Ֆինեան ցեղից, եւ ոմանք այսօր ոմանք այնոր ազգակցեն լեզուաց յարաբերութեամբ․ իսկ արեւելեայք՝ ոմանք Թրքաց եւ այլք Կովկասայնոց․ Էպն-Էլ-Աթիր Վրաց ազգակից համարի զԽազիրս, իսկ Շէմս-իւտ-Տին աշխարհագիր դամասկացի սխալ է ասէ այդ, այլ Խազիրք՝ Հայ են [18] ։ Այս հին ազգակցութիւնը խոստովանի ինքնին Խազրաց թագաւորն Յովսէփ ի թղթին զոր յառաջին կէս Ժ դարու գրեց առ Խաստայի Հրեայ պաշտօնեայ Սպանիոյ Խալիֆային․ ստոյգ է նամակն եւ եթէ ոչ՝ [19] դեռ իբրեւ աւանդութիւն եւ կարծիք արժէք ունի մեր խնդրոյն մէջ․ վասն զի ասի թէ հին ազգաբանութեան գրոց մէջ գտան Խազիրք՝ զի ինքեանք ի Յաբեթէ եւ ի Թորգոմայ սերեալ են․ այս Թորգոմս 10 որդի ունէր, առաջին Ակիյոր որ է անշուշտ Հայկն, եօթներորդն Գոզար, յորմէ սերեցան Խազիրք։ Այս ազգին Թորգոմայ մեզի ծանօթ որդւոց սահմանակից ըլլալուն փաստ ընծայէ եւ Կազբից ծովուն մէկ անունն այլ որ Խազրաց ծով կոչէր, որպէս եւ կասպից յանուն Կասպայ միւս որդւոյ Թորգոմայ, զոր յիշէ Վրացն պատմիչ։

      Է․ Աշխարհագրական դիրքը դիտելով կամ այսպիսի աւանդութեան եւ լեզուին քանի մը յատկութիւնները՝ Պալլաս լեզուաբանն զհայերէնն համարի միջադաս ընդ մէջ Կովկասային եւ Թուրք լեզուաց։ — Իսկ Նիպուր (Մարկոս) նորագոյն բանադատ, զՀայս Սեմ-արիական կամ Արի-սեմական ազգ մը սեպելով, այդ եերկու մեծ տոհմապետ ցեղից ալ հաւասար իմն նմանութիւն կամ յարակցութիւն տեսնելով,

      Ը․ Թաթար տոհմին ազգակից կամ արտածագումն ասէ զՀայս [20],

      Թ․ Թուրք եւ Թաթար տոհմից եւ Պարսկականաց միջագառ աշխարհ եւ ազգ են Պարթեւք, ծանօթք Քրիստոսէ 5-6 դար առաջ այգու անուամբ, այլյետ Աղեքսանդրի հռչակեալք ի Պարսկաստան եւ ի Հայսատան ցամս 700․ այս ազգն աւելի Սկիւթաց եւ Ֆինաց մերձատոհմն է, յորոց եւ Թաթարք եւ Թուրք, քան պարսկականքն, ընդ որում խառնեցաւ աշխարհակալութեամբն եւ ստացաւ զպահլաւիկ լեզուն։ Այս սկիւթական լեզուաց աղբիւրը ըլլալով՝ ոմանք ուղղակի անտի յառաջաբերեն զհայ լեզուս, եւ

      Ժ․ Համարին (Լեւի․ Կաղգերէր) տոհմակից Ֆին եւ Սիպերացի լեզուի, որ Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ հիւսիսագոյն ծայրերուն կու տանի զմեզ․ բայց խազրաց աւանդութեանն մերձենայ եւ այսու, զի զյետին տասն որդւոց Թորգոմայ կոչեն Սավիր, որ է անշուշտ տանուտէր սառամանուտն Սիպերիոյ, թէ ոչ մերոյս Սպերոյ։ — Ֆին ցեղին ազգ մը ճանաչի յԵւրոպէ անհահաղորդ մնացեալ ի շրջակայից

      ԺԱ․ Պիսգայեան լեզուն զոր խօսին Պասգք Պիւրենեայց ընդ մէջ Գաղղիոյ եւ Սպանիոյ․ այս լեզուին ազգակից կարծեց զհայերէնն նախ Լայպնից գերմանացի փիլիսոփայն, որ շատ տարիներ լեզուաց քննութիւն ընած է, եւ յարդի լեզուաքննաց ոմանք (Կաղդերէր) ալ ի նոյն կարծիս են, որ է ըսել նախընթաց դրութիւնն։

      ԺԲ․ Այս լեզուին պէս անհաղորդ լեզու մ’այլ կայ յԵւրոպ՝ Անգղիոյ Ուէյլզ նահանգին լեռնաբնակ եւ ծովափնեայ բնակչաց բերանը միայն պահուած․ զոր իրենք կոչեն Ուէլշ, Կայլ կամ Կաէլիք, կոչի եւս Կիմրի կամ Կիմմերեան որ է Գոմերեան կամ Գամրազի ըստ նախնեաց բարբառոյ, եւ անշուշտ նախնի Գոմերական տոհմին հեռգոյն գաղթականք եւ մնացորդք են․զայս լեզու ալ մերձաւոր հայկականին ճանաչեց ոմն լեզուաքնին (Կադդերէր)։

      ԺԳ․ Այս լեզուին ազգակից է կամ անդրանիկ հին լեզուն Կելտաց, որոյ բարբառք են Բրետոնն կամ Ասմօրիկն, որ մինչեւ ցարդ Գաղղիոյ Բրետոն նահանգին մէջ լսուի, այն որ ի հնումն կոչէր Առմօրիկ եւ Ակուիտանիա․ այս լեզուին մէջ այնքան հայերէն բառեր եւ մասնիկներ գտուին, որ ոչ միայն ի հնումն մերձաւոր եւ ազգակից երեւցած է, այլմեւ յոմանց (Լը Պրիկան) յայտնապէս վկայի ծագեալ ի հայկականէն [21] ։ Բառից զտագոյն նմանակցութիւնն կրնար կարծեցընել թէ Կելտք համեմատաբար նորագոյն ժամանակ մը գաղթած պիտի ըլլան ի Հայաստանէ կամ ի հայախօս աշխարհէ մը, սակայն Եւրոպէացիք ճանաչեն զնոսա իրենց երկրին ամենահին ժողովուրդներէն մէկն, թէ ոչ եւ առաջինն [22] ․ ուրեմն իրենց լեզուն զուտ պահելուն պատճառն ոչ ծագման նորութիւնն է, այլ երկրին դիրքն․ ուր որ բաց եւ յօտարաց շրջափակ է՝ հոն խառնուէր են ընդ նոսա եւ լեզուն այլայլեալ, իսկուր լերինք ի թիկանց եւ ծովն յառաջոյ՝ զիրենք ապահով եւ քիչ հաղորդ պահեր են, լեզուն այլ աւելի անայլայլակ մնացեր է։

      ԺԴ․ Յետ Կելտաց կամ Գաղատաց, Եւրոպիոյ արեւմտեան եւ միջին ժողովրդոց հնագոյն տոհմն եւ հայր այժմեան ազգաց եւ լեզուաց է Սաքսոնն, զոր ոմանք (Թուռնէր Ա․ - Քէրբել) ստուգաբանեն Sakai-sonc, Սակաց-որդիք, եւ բազումք են հաւանողք, թէ ի սակաց — Սկիւթաց են ծագեալ․ իսկ թէ որպէ՞ս, ասեն յետ արշաւանին Սակաց ի Հայս, ի Շակաշէն գաւառէ եկեալ գաղթական յԵւրոպէ․ որ հաւանագոյն է քան զԼայպնիցայ լիշածն, զոր ժ ժամանակագրութեան Հոլշդայնայ ընթերցաւ, թէ Մեծն Աղեքսանդր գտաւ ի Հայս կտրիճ եւ ուժեղ ժողովուրդ մ զոր եւ օգնական առաւ իրեն արշաւանացը ուր որ երթայր, եւ վասն քաջութեան նոցա անուանեց քար (saxum ի լատին), յորմէ անուանեցան Սաքսոնք․ որ եթէ ստոյգ ըլլար՝ Սասնեցոց համար ըսուած պիտի ըլլար, վասն զի այսոր յարմարի եւ մեր Արծրունեաց պատմչին յիշածն այլ՝ իւր ցեղին իշխանին վրայ, զոր Աղեքսանդր գերելով ծառայեցուց ի պատերազմի։ — Ուրիշ աւանդարան Եւրոպէացի պատմիչ մի (Will Malmsbury), հայր Սաքսոնաց համարի զՍեսքեֆ ոմն ի զարմից Յաբեթի (Սիսակ?).  այլք (Թուոնէր) նոյն իսկ Յաբեթի որդի համարին զնա․ եւ այլ ոմն (Վիվ․ Ս․ Մարդէն), անդրագոյն եւս տանի զզրոյցն եւ ասէ զՍաքսոնս սերեալ ի Ստրեփիոսէ որդւոյ Նոյիմ ծնելոյ ի տապանին?։ Եւ ինքեանք Սաքսոնացիք հնաւանդ երգերէն առնելով, ասեն իրենց առաջին թագաւորն Ասկանիոս կոչեցեալ, որ Ասքանազ անունը կը ճշգրտէ։ Իսկ Հայոց լեզուին ազգակցութիւնն որոշակի չեն յիշեր ոչ սոքա եւ ոչ լեզուաքնինք, այլ յաճախութիւն հայաձայն բառից եւ սաքսոն լեզուի հնութիւնն ի գերմանական լեզուս՝ որք ցեղակից վկային հայոյն, զնոյն հաստատեն լռելեայն։

      ԺԵ․ Գալով Գերմանացւոց՝ սաքսոնին նման ըլլալովն, հարկաւ նման այլ պիտի ըլլայ հայոյս․ եւ արդէն ոչ միայն պարզ բառից՝ այլ եւ յատուկ անուանց նմանութիւնն թէ ձայնական թէ իմացական՝ նշանաւոր եղած է․ (յորս գլխաւոր Արմէն — կամ Արմին — Հարման դիւցազին անունն)․ եւ աւանդութիւնք հին պատմչաց Գերմանացւոց, որք զ Պաւարիացիս նախ քան զամենայն Եւրոպէացիս ասեն եկեալ յայս աշխարհ՝ ի Հայաստանէ, առաջնորդութեամբ Պաւասայ ուրումն, նոյնպէս եւ զԱւստրիացիս ազգակիցս նոցին․եւ ասեն ըստ հին ժամանակագրութեան գտելոյ ի Վոլֆ․ Լազիոսէ, թէ «մեք Բոյարք (Պաւարք) եւ Աւստրալք ի Հայոց ունիմք զսերունդ եւ զբարբառ»։ Ուրիշ մատենագիր մ’այլ ասէ գտեալ յայլում հին մատենի թէ Բոյոգեր հսկայ Ինգիրմանաւ որդւով իւրով յետ ջրհեղեղին անցնելով ընդ Սկիւթիա եւ ընդ Հայաստան եկան յափունս Դանուբայ, եւ առ խառնրդովք Էնս գետոյ շինեցին Բոյոդուռն քաղաքը որ յետոյ կոչեցաւ Մարսբոտ եւ այժմ Բրակա։

      ԺԶ․ Գերմանական լեզուն ընդարձակ ասպարեզ մը բանայ լեզուաբանական քննութեանց, իր հարստութեամբն եւ կազմութեամբ եւ ձայնիւքն իսկ մեծ նմանութիւն ցուցնելով ընդ ճոխագունին ասիական հին մշակեալ լեզուի, որ է սանսգրիտն Հնդկաց, վասն այնորիկ եւ ի գիտնոց Հնդկա-Գերման բարդութեամբ մեծ աղբիւր կամ ցեղապետութիւն մը լեզուաց ճանաչի, յոր պատ/աճինգրեաթէ ամենայն յաբեթական տոհմից լեզուք։ Ոմանք ի լեզուաբանից սանսգրիտ լեզուին հին յիշատակարաններն, հարստութիւնն, քերականական եւ գրաւորական կատարելութիւնն դիտելով եւ շատ օտար լեզուաց բառեր ի նմա գտնելով՝ թէ ոչ մայր ամենայն լեզուաց՝ գէթ ամենէն հին եւ պատկառելի ըսին․ այլք քննելով անոր վերաբերութիւնները ընդ իրանեան լեզուաց եւ ընդ գերմանականին եւ կելտի, եւ տարբերութիւնն ի սեմականաց, ոչ մայր՝ այլ քոյր եւ հաւասարակից ըսին այգոց․ եւ ի բաղդատելն ընդ նմա, մեր հայկական լեզուին բառից եւ կազմութեան շատ նմանութիւն գտնելով, ճանչցան զազգակցութիւն նոցա․ եւ հիմայ ընդհանուր հնդկա գերման ցեղին ազգակից սեպեն զհայերէնն շատք ի բանասիրաց (Գլաբրոթ-Նայման-Բեդերման)։ Ի սանսկրիտ լեզուի ոչ միայն պարզ բառք գտնուին հասարակք երկու լեզուացս, այլ եւ մասնիկք եւ շաղկապք եւ հնագոյն յատուկ կամ մասնաւոր անուանք (ինչպէս Նաւասարդ – նաւա – սարատա, նոր տարի․ Զարմայր – սարվայր, զօրաւոր)․ մասնաւոր կերպն ընթերցման բաղաձայնից, կամ ա տառին ստէպ գործածութիւնն, ի սանսկրիտն եւ ի հայումս, նոյն իսկ իրենց դիւցազնական տաղից չափն 16 ոտնեայ, նշանակութեան արժանի են։ — Թէ ոչ ուղղակի սանսգրիտի՝ այլ անոր լծակից լեզուաց ընկեր համարողք զհայն՝ բազմաթիւ եւս են․ Հնդկաց արեւմտեան աշխարհէ մինչեւ ի Հայաստան՝ համանունաբար Արիք կամ արեաց աշխարհք կոչին, բնավայր զԲակտրիա համարելով։

      ԺԷ․ Յայսմանէ Արիական տոհմն լեզուաց, որոց բարբառ մի է հայկականն, ըստ ոչ սակաւ լեզուաբանից (Կոշ - Վինտիշման)։ Անգըթիլ առաջին հետամուտ եւ ծանուցող Զանդիկ լեզուի՝ թէ զգիրս եւ թէ զլեզուն հայոց նման գտներ զանգկի, թէ եւ ոչ պակաս քան զՎրացին․ Ճոնս Ուիլիեմ այլ յայս կարծիս է Հին պարսկին ազգակից կամ յարանման դնելովն զհայկականս․ գրեթէ զնոյն ասեն եւ որք Մարապարսացի լեզուաց լծակից ասեն զհայս (Այխոռն -Տիֆէնպախ), զի զանդիկն էր տիրող եւ նուիրական լեզու այն կողմանց․ իսկ Բոդ մերձաւոր ասէ այլ ոչ համազգի անոնց։

      ԺԸ․ Ոմանք ալ (Լագրոզ – Վիսդոն – Նայման – Պէոնէ յիսուսեան) պարզ Մարաց լեզուին ազգակից ասեն զհայն, որ դարձեալ նոյն ցեղին վերաբերի, զի Փէհլէւի լեզուն համարուի լեզու Մարաց։ — Հիմակուան լեզուիս վիճակին նայելով, հայերէնը աւելի Բազէնտի նման է [23] քան բուն զանդկի, որ նշանակէ զանդիկ գրուածքն (զենտ-աւեստայն) հնագոյն կերպարանք ունին քան զմեր լեզուին մնացեալ գրաւոր յիշատակարանքն [24] ։

      Յաբեթական լեզուները թողլով, դառնանք ի Սեմականս, յորմէ ըստ հասարակաց կարծեաց հեռի է հայկականս, սակայն հնագոյն եւ նորագոյն ժամանակ ալ եղան բանասէրք որ այս լեզուաց մէջ ալ նմանակցութիւն գտան․ որպէս վերոյիշեալն Նիպուր միջադաս իմն ընդ երկոսին ցեղապետութիւնս դասէր Սեմ արիական կամ Արի-սեմական կոչելովն, եւ Թաթարաց մերձաւոր։

      ԺԹ․ Իսկ այս Թաթարներն այլ հնագոյն բաբելական ազգ մը, որոյ լեզուաւ համարին հնախոյզքոմանք զբեւեռաքանդակ դրուածս Ասորեստանի։ — Հայաստանի աշխարհագրական դրիցը նայելով որ Ասորեստանի սահմանակից էր ի հարաւոյ, եւ հին ժամանակէ բազմաթիւ Ասուրացի գաղթական ընդունող (ինչպէս Սենեքերիմեանք), բնական իմն էր գոնեա այն կողմի բնակչաց լեզուն խառնուրդ մը սեպել․ եւ թերեւս զայս նշանակէ Կորճայ հայկական բարբառն։

      Ի․ Նախընթաց գլխոյն մէջ տեսանք յաբեթական եւ սեմական ժողովրդոց բաժանման գիծը, եւ երկուքին այլ բնավայրն ընդ մէջ Կորճայից եւ Ադիաբենայ, ու Քաղդէական ազգին տոհմապետն Արփաքսադ իր պայազատօքն յերկար մնաց, եւ ուսկից Աբրահամ լեզուաց խառնակութենէ 4-500 տարի ետքը ելաւ․ եւ կրնար Քաղդէարէնն այլ հայկականին հետ խառնել այն կողմերը։ Այս խառնուրդը աւելի իրական համարելով՝ եղան հայերէնը քաղդէարէնին ազգակից ըսողք այլ (B. de Vence), կամ աւելի չափաւորելով մեր առջի ըսածին համեմատ Կիսաքաղդէայ անուանել զհայն (Պոշար)։

ԻԱ․ Քաղդէարէնէն յԵբրայականն անցնելու համար գրեթէ անջրպետ չկայ․ ամէնուն յայտ է մեր դեռ իսկ հիմայ յիշածն, Աբրահամու ելքն յերկրէն Քաղդէացւոց, որով եւ զնոյն լեզուն խօսիլն, ուսկից յայտնի այլ էոր յետոյ ուրեմն այլափոխեցաւ խառնելով ընդ լեզուաց Ասորւոց եւ Քանանացւոց եւ ձեւացաւ Հրէից լեզուն․ զոր հին Հարք եւ բազում մեկնիչք առաջին լեզու մարդկան համարեցան․ արդ Հայոց եւ Հրէից լեզուն ազգակից կամ առինչ ըսողք ալ գտուեցան, գիտութեամբ նշանաւոր հեղինակք (Կալմեթ — Վիսդոնդի)։

Քաղդէից եւ Հրէից լեզուին քոյր է արամականն կամ ասորին․ եւ հարկ էր ասոր հետ այլ առընչութիւն ունենալ Հայոց, որոց արեւմտեան հարաւային սահմանն խառն էր․ Հայք յառաջեցին յԱսորիս աշխարհակալութեամբ, եւ մինչեւ ցայժմ գաղթական բնակութիւն ունին․ Ասորիք այլ Հայաստանի Աղձնեաց եւ Դ Հայոց նահանգաց մէջ շատ հնուց բնակեր եւ մնացեր են մինչեւ ցայժմ․ եւ հաւանօրէն իրենց սեփական էին այն կողմանքն, եւ ժառանգութիւն որւոց Արամայ որդւոյ Սեմայ, եւ յետոյ Հայք Տաւրոս լեռներէն իջնելով գրաւեցին անոնց երկիրը, եւ լեզունին այլ խառնուեցաւ հօն․ եւ թերեւս անտի ծագեց Դ․ Հայեցի բարբառն մեր։ Աստի թերեւս ոմանք (Պոնֆրէր – Առիաս - Տէպորըֆ) զԱրամ՝ Սեմայ որդին՝ համարին հայր Հայոց Անտարակուսաբար, մանաւանդ վասն մերձաւորութեան Արմենիա անուան։

      ԻԲ․ Ասորւոց եւ Հայոց լեզուին ազգակցութեան կարծիքը նախ Ստրաբոն (Ա․ ԽԱ․) հին աշխարհագիրն հրատարակեց, որ մեծ նմանութիւն կու գտնէր Հայոց, Ասորւոց եւ Արաբացւոց լեզուաց, բարուց եւ կերպարանաց մէջ, եւ հոմացեղս կամ հոմասկիզբն կարծէր [25] ։ Այս բազմահմուտ հեղինակին զրոյցն արժանի է կշռութեան, վասն զի Հայոց եւ Ասորւոց մերձաւոր էր ծննդեամբ եւ անձամբ շրջագայելով յաշխարհս նոցին, բայց ի վերայ այսր ամենայնի մեք չեմք կրնար մեկնել իր ըսածը, բայց եթէ նշանակելով իր ատենի վերաբերութիւնը ընդ մէջ կրկին ազգացս, որ Ասորւոց թագաւորութեան նուազելու ատենն էր, եւ Հայոց տիրապետութեան ի վերայ Ասորւոց, սկսեալ ի Տիգրանայ մինչեւ ի Սանատրուկ, իբր դար մը ժամանակի միջոց․ որոյ համար ասէ Եպիփան պատմիչ դաստառակին բերելոյ յԵդեսիա, թէ վաճառականութիւնն եւ հարկահանութիւն Ասորւոց ձեռն էր եւ ամենայն ինչ Ասորւոց լեզուաւ վճարէր․ «Այսու պատճառաւ հայօրէնն ամենայն եւ մեծամեծ աւագանին ամենայն ․․․ ի տուր եւ յառ, օն իսկ եւ զօրքն ամենայն ․․․ ի խօսս եւ ի գիրս ասորի հարկէին, եւ անդէն ի նոյն կրթեալ եւ ուսեալ եւս լինէին․ որպէս եւ Իսրայէլ ի Բաբելոն մոռացաւ զիւր սեփհականն, եւ ամենեքեան զՔաղդէացիոյն ուսեալ խօսէին, մնալով ի հաւատ եւ ի յազգ եբրայեցի․ իսկապէս եւ Հայկազունքն մնացին յազգ իւրեանց․ եւ սովորական գտանի լեզուս ասորի»։

      Գրեաթէ ամենայն յաբեթական եւ սեմական լեզուաց ծնունդ կամ ծնող կամ համածին տեսանք զՀայն, ըստ կարծեաց զանազան գիտնոց եւ քննչաց․ մնայ անցանել անդր քան զսահմանս Սեմայ եւ ի բաժին Քամայ, տեսցուք թէ հօն ալ նմանութիւն գտնե՞ն բանասէրքդ։ Այս երկու բաժնից անջրպետն եւ երկոցուն լեզուաց (սեմականին եւ քամականին) միջնորդն է Փիւնիկէ եւ Քանաան․ Հայոց լեզուն ասոնց ազգակից դնող չեմք յիշեր, բայց իրարու հետ վերաբերութիւն ունենալնին, գէթ իբրեւ վաճառականք՝ ամենահին ժամանակ անտարակոյս է։ Դարձեալ աւանդեն պատմիչք մեր թէ Հայոց Գնթունեաց ցեղն ի Քանանացւոց սերեալ է, երբ գաղթական եկաւ անտի փախստեամբ ի կոտորածէն Յեսուայ, որ է ասել ԺԶ դար նախ քան զՔրիստոս, եւ յետ 2000 ամաց Մ․ Խորօնեցի ասէ տակաւին զբարս նախնեաց իւրեանց ունել նոցա։ Իսկ Եգիպտացւոց եւ Հայոց լեզուին ազգակցութեան կարծիքն հրատարակեց նախ (1680) բազմալեզուագէտն Անդրէաս Աքոլութ, եւ իրեն հետեւող ալ գտաւ (զՇուարց)։

      ԻԳ․ Երկու ազգաց ալ հնութեանն նայելով, եւ սահմանաց ոչ շատ հեռաւորութեան, զՓիւնիկէ կամ զՊաղեստին եւ զԱսորիա միջնորդ ունենալով, ուսկից անշուշտ մեր վաճառական հարց կարաւանքն երթեւեկէին, կրնար հին առընչութիւն մ’ալ փնտռուիլ լեզուաց մէջ, թերեւս կրօնական կամ դիցաբանական քննութիւնք այլ այս բանիս աւելի փաստ կամ ոյժ մը տան։ Քանի մը եգիպտական սրբագիր ընթերցուածոց մէջ նշանակեալ բառերու հանդիպեցանք, յորս ոչ սակաւ հայանմանք կային նոյն իմաստիւք, որ յիրաւի դիտման արժանի երեւցան․ (զոր օրինակ Սհուէ-Ձու․ Ծըր-Ծրար․ Հոֆֆ-Աւձ․ Ուէճուէճ-Որոճ․ Գրաճգրաճ-Կրճել ատամանց․ Մուլաճ-Բուէճ․ Թոթ-Թաթ․ Թոռէ-Բնդիռն, եւ այլն)։

      ԻԴ․ Նոյնպէս եւ ի Ղփտի լեզու, որ է նոր Եգիպտացին, ոչ սակաւ հայկական բառք գտանին․ (զոր օրինակ ալոգ-ոլոգն․ ալոլի-խաղող․ արիւ-արա՛․ ճոգ-ծագ․սբի-սպի․ վէրվէր-վառվառ․ պինաճ-պնակ․ պորկ-բարկութիւն․ իերզ-տեսանել․ եօրազ-երես․ թառին-տոռն․ եառեմ-յառիլ․ եառօ-առու, գետ)։ Ղփտեաց եւ Հայոց լեզուին ազգակցութեան կարծիքը Լայպնից գիտողաց յանձնէր քննել․ զոր անտարակուսաբար ընդունեցաւ եընկ։ Աքուլութի կարծիքն է թէ Հայոց լեզուն յառաջ քան զՄովսէս մարգարէ՝ էր Եգիպտացւոց հին լեզուն․ բայց շատ բռնազբօսութեամբ կը նմանցընէ Եգիպտացի բառեր կամ անունները՝ հայկականաց․ ինչպէս Պետափրէս =փութափառք․ ասեդեկ քաղաք =Աստղաքաղաք․ Ամենեմէս = Ամենամեծ․ Սատուռնոս = Սատր, Սակր․ Բաքոս(դիք) = Բահ (բրիչ)․ Լինոս (դիք)  = լինել (բայ)․ Պան (դիք) = բան։

      Յետ Եգիպտացւոց բնականապէս Եթովպացիք յառաջ գան, որոց անունն ամենահին ժամանակ յիշի ի Հայս իբրեւ սեւադէմ ժողովուրդ նշանակելով․ նշանաւոր է եւ աւանդութիւնն՝ Տրովացւոց օժանդակաց մէջ Եթովպացւոց, Փռիւգացւոց եւ հայոց զօրակցութիւնը առաջնորդութեամբ Մեմնոնի եւ Զարմայրայ։ Յետ քրիտոնէութեան նշանաւոր է Եթովպացւոց Հայոց հետ հաւատակցութիւնն, եւ երբեմն ի Հայոց ընդունիլն իրենց Եկեղեցւոյ գլուխն․ նաեւ իրենց հին գրերուն նմանութիւնն ընդ հայկական տառից, ի վերայ այսր ամենայնի չեմք յիշեր որ ասոնց ազգին կամ լեզուին մէջ ալ լծակցութիւն մը գտնող եղած ըլլայ։

      Բոլոր Ասիոյ, Եւրոպիոյ եւ Ափրիկոյ գլխաւոր ազգերուն հետ Հայոց ծագման վերաբերութիւնը գտնելէն ետեւ, ըստ զանազան հեղինակաց կարծեաց, կու մնայ թերեւս Ամերիկա այլ անցնիլ․ եւ կը գտուի լեզուաքնին հեղինակ մը (Հերվաս) որ զՄեխիկացիս, հնութեամբ եւ յիշատակարանօք նշանագոյն ի ժողովուրդս Նորոյ աշխարհի, եւ զՈւդոմիդացիս, գաղթականս համարի ի Հայաստանէ եկեալ՝ յանյիշատակ ժամանակս, ընդ արեւմտեան Ասիա ճանապարհորդելով։

      Յետ այսքան յիշատակաց՝ ծագման ազգաց եւ լեզուաց Հայոց եւ ի Հայոց, եթէ միայն դիտէինք զօտար ազգաց ծագումն յաշխարհէս մերոյ, կրնայինք դեռ քանի մը ուրիշ ազգաց համար այլ ըսուծ աւանդութիւն կամ կարծիքն յիշել․ ըստ որոց՝ (Վալլէնսէյ առ Հերվասայ) ի զանազան ժամանակս ելած են ի Հայաստանէ, Իսլանտացիք ՝ առաջնորդութեամբ Փիւնիկայ կամ Ֆենիոյ-Ֆարզայ՝ որ թագաւորէր ընդ մէջ պոնտոսի եւ Կազբից ի Բարձա կամ Պարտա, որով իմացեալ լինի Հայաստան․ — Բրիտանացիք, հատուած Կիմմերեանց (Գոմերեանք)  եւ Կելտաց, որոց տոհմն մի Ատրպատ (Attrepates) անուն ճանաչուէր ի ժամանակս Յ․ Կեսարու, ընդ մէջ Քէնդայ եւ Քոռնուայլայ․ — Տոսկանացիք կամ Ետրուրացիք, հին եւ զարմանալի ազգ Իտալիոյ, զոր մօտերս Անգղիացի հեղինակ մի՝(Էլլիս Ռոպերդ) ամբողջ գիրք մը գրելով կը ցուցընէ ծագեալ ի Հայոց․ (The Armenian Origin of Etrurians). — Սաբինացիք եւ այլ ժողովուրդք քմանք Իտալիոյ, ըստ աւանդութեանց Աննեան Բերոսի․ — Դալմատացիք [26] ․ — Պաննոնիացիք, զորս անտարակուսաբար Հայոց սերունդ ասէ Հոռնիոս․ — Ռուսք եւ Մոսկովք, սերունդք Ռովո Մեսովքայ Եզեկիէլի, որոց առաջին բնակութիւն յափունս Երասխայ էր, ըստ ազդագրի ուրումն (Mattheu. La Turquie)։

      Այս ամենայն դրութիւնքը՝ ազգակցութեան կամ ծագման հայ լեզուին ընդունելի եւ բաւական չհամարելով՝ հայագէտ Եւրոպէացիք ոմանք (Վիլլոդ-Շրոտէր-Ատելունկ), եւ ոչ մի լեզուի ածանց կամ կցորդ ճանչցան զհայկականն, այլ անազգական, անհաղորդ, ինքնագլուխ, ի բաբելական խառնակութենէն զատուցեալ․ որ է ըսել նախնական լեզուին այլայլութիւն, որպիսիք էին եւ ուրիշ գլխաւոր տոհմապետաց լեզուք։

      Եւ արդ ո՞ր կամ ի՞նչ հետեւութիւն եւ բովանդակութիւն այսքան կարծեաց եւ դրութեանց․ ուստի՞ կամ յորմէ՞ ծագումն լեզուիս Հայոց որով եւ ազգիս։ — Եթէ արժան է դատել ասոնցմէ, ահա կու տեսնեմք բաժանեալ յոյժ յոյժ զկարծիս գիտնոց եւ քննըչաց, մինչեւ նոր իմն բաբել համարել զՀայաստան, եւ հարկ կու լինի եւ յակամայս անգամ ի վերայ բերել թէ ոչ աստուստ կամ անտուստ ծագեալ է Հայն, այլ ե՛ւ այս ե՛ւ այդ եւ ամենայն ի հայկականէն, ըստ որում կը վկայի առընչութիւն եւ լծակցութիւն գրեաթէ ամենայն տոհմական լեզուաց երից մասանց աշխարհի, կամ երից նահապետութեանց ջրհեղեղեան գերդաստանին։ Չկայ եւ ոչ մի աշխարհ կամ ազգ, ոչ Հնդկաստան, ոչ Բակտրիա, ոչ Պաղեստին եւ ոչ Բաբելոն անգամ, յոր այսքան հեղինակաց եւ գիտնոց այլակարծեաց եւ այլակրից դառնան ուշադրութիւն եւ յառին աչք, որպէս Հայաստան, յորմէ խոստովանին կամ զծագումն ազգաց զանազանից եւ հեռաւորաց, կամ զազգակցութիւն  եւ զածանցումն լեզուի նոցա․ եւ եթէ քերականական առեղծուածք եւ վերլուծութիւնք զսանսկրիտ կամ զայլ մեծ եւ հարուստ լեզու կուճգնին ցուցանել՝ մայր եւ ծագողկամ գանձարան յոգունց այլոց, պատմական եւ աշխարհագրական աւանդութիւնք եւ զրոյցք՝ ի Հայաստան կը հաւաքեն զհաւանութիւն եւ զերեւոյթ․ եւ կենդանի յիշատակարան եւ փորձք իսկ իրացն անդ եւ անոր շուրջը կը ճշգրտին՝ նոքին իսկ լեզուք տոհմականք։ Բաբելոն զսեմական միայն ունի իրշուրջը եւ զարիականս ի միոյ կուսէ։ Հնդկաստան՝ զարիականս աստի եւ զանծանօթ Սինէացին անտի եւ զկղզիս․ իսկ Հայաստան որպէս բաժանման եւ սփռման տոհմից՝ այսպէս եւ լեզուաց կենդրոն երեւի շառաւեղարձակ․ անընդմէջ իհարաւոյ ունենալով սահմանակից զսեմականսն, զՔաղդէացիսն եւ զԱրամացին եւ զԱսորեստանեայն, յորոց հարաւագոյն եւս Արաբացին եւ Հեբրայեցին․ եւ յելից հարաւոյ զարիականս, զՄարաց եւ զՊարսից հին լեզուս, որոց անդրագոյն Հնդիկն հարուստ, յարեւմտից հարաւոյ Ասորւոյն քավ՝ Քամականք, Փիւնիկականն եւ Քանանացին, եւ անդրագոյն Եգիպտացին․ իսկ յարեւմտակողմն բարբառք մերձաւորք Գամիրք եւ Փռիւգացի խառնեալք ընդ հինն Հելլէն՝ որ անդրագոյն փոխի ի Յոյն նոր, մինչեւ ի կղզիս Ելլադայ․ ընդ հիւսիսի արեւմտից՝ Խաղտեաց եւ Կողքեաց բարբառք, եւ ընդ հիւսիսի՝ Մեսխաց, Վրաց եւ Կովկասայնոց․ իսկ ընդ արեւելս հիւսիսի՝ Սկիւթական եւ սարմատական լեզուք․ եւ արեւմտից եւ հիւսիսոյ՝ այս երկու կողմերէն կու սփռին ամենայն տոհմական եւայժմու բարգաւաճ լեզուք Եւրոպիոյ, Յոյն, Լատին, Կելտ, Կիմմերեան, Գերմանացի, եւ Սլաւեանն ցեղ բազմազան ազգօքն։ Ասոնք ի բնութենէ իսկ, որ է ասել, ի դրից աշխարհիս մերոյ եւ ի շրջակայիցն ազգաց եւ լեզուաց ակներեւ կը վկային․ իսկ աւանդութիւնդ եւ կարծիք գիտնոց եւ բանասիրած է ինչ՝ որ բնաւ չունին կամ չեն ցուցաներ հաստատութեան փաստեր, եւ է որ շատ կամ սակաւ հաւանելիք են եւ մեզ, թէ եւ ոչ մեծապէս կարեւորք․ բաւ է որ օտարք եւոչ համազգիք մեր են աւանդողքն․ ոչ եւս Հայք ըստ ինքնասէր պանծանաց զօտարս իրենց երկրէն եւ լեզուէն կ’ըսեն ելեալ, այլ օտարք ինքնին կը խոստովանին զինքեանս կամ զընկերսն ծագեալ ի Հայոց կամ գէթ խնամիս սոցա։ Եւ եթէ այսու հանդերձ չարաչար անձնատեսութիւն համարուի պարծել Հայոց ընդ երիցութիւն իւրեանց եւ ընդ կենդրոնականութիւնն, թերեւս ոչ փոքրագոյն վատութիւն եւկուրութիւն պիտի ըլլայ այսքան վկայութիւններ եւ աւանդութիւններ զտեսնելը, եւ զարմանալի կազմութիւնը եւ ճոխութիւնը սեփական լեզուին, որ պիտի յոգնեցնէ միշտ եւ պիտի տանջէ զկարծիս տարախոհից բանասիրաց զորչափ կենայ հայ լեզուս ի գրի, եւ հայ աշխարհս՝ յերկրի։

      Իսկ մեք ի թողուլն հօս զխնդիր լեզուաց նշանակենք անոնց  խուռն բազմութեան մէջ, որոնցմէ երեսնիւ չափ վերագոյն յիշատակեցինք, զվեցեսին մեծամեծո, եւ տիրողս եւ հարուստս, զպելասգեանն յարեւմուտս, այսինքն զյունալատին, զգերմանացին յարեւմուտս հիւսիսոյ, զհնդկապարսիկն կամ զարիական յարեւելս հարաւախառն, եւ զարաբացին ընդ հարաւ, եւ ի միջակի սոցա զհայկականս, որ թէ ոչ հոծութեամբ ծաւալած է այսօր ընդարձակ երկրի եւ ազգաց մէջ, բայց պահէ զարմանալի միութիւն եւ ամփոփութիւն իւր սեփական ազգին բերնին մէջ, եւ իր հետ սփռուած է երկրիս ամեն կողմը․ եւ զարմանալի քան զայն՝ ունի ի ներքս յինքեան ընդարձակութիւն եւ ճոխութիւն, որով սակաւք քան զնա կը գերազանցեն, իսկ շտեմարանութեամբ բառից զանազան ասացեալ լեզուաց, թերեւս ոչ սանսկրիտ եւ ոչ այլ ոք ի լեզուաց կը հաւասարի իրեն։

      Յուշ առնել կարեւոր կը համարիմք եւ զայս, զի Հայաստան որպէս երբեմն կենդրոն եւ յետոյ չուարան, եւ յետոյ անցարան եղաւ ազանց․ վասն զի ցրուեալքն ի Բաբելոնէ ոչ դէպի հարաւ միայն կ’երթային, այլ եւ դէպ հիւսիս, որպէս ինքն Հայկն, ապա անցան եւ ընդ Հայաստան աշխարհ մանաւանդ ընդ արեւմտեան Հայս, որ 500 տարի յետ գալստեան Հայկին դեռ չէր նուաճուած ի Հայկազանց, եւ ոչ գիտեմք ստուգիւ թէ յորմէ՞ տոհմից բնակեալ էր։ Եւ ոչ անցարան միայն եղաւ տոհմից եւ գնդից աշխարհս մեր, դիմելոց ընդ հիւսիս եւ ընդ արեւմուտս, այլ եւ ասպնջական տոհմից եւ գաղթից բազում անգամ յօժարութեամբ եւ երբեմն բռնութեամբ, որպէս եւ ի վերդ նշանակեցինք, եւ այս գրեաթէ մինչեւ ցկատարած միապետութեան ազգիս, այսինքն ցվերջ Արշակունեաց հարստութեան․ ինչպէս եւ անկէ վերջ բռնաբարեալ եւ բնակեալ ի հիւսիսայնոց, յարեւելեայս Սկիւթաց եւ ի հարաւայնոց Արաբկաց․ եւ եկք եւ խառնուրդք այնքան այլատոհմն եւ այլաձայն խմբից, (որոց սերունդք միանալով Հայոց նախարարութեանց հետ, ցեղեր հաստատեցին յաշխարհի մերում), ի հարկէ մեծապէս այլայլեցին կամ յեղանակեցին հին հայկական լեզուն․ անոր համար առաւել քան ի սմա՝ ի հեռաւոր առնչակիցս իւր պէտք է գտնել նմանութիւններ հոմացեղ լեզուաց, զոր օրինակ սանսկրիտ լեզուի ընդ հելլեն եւ ընդ գերմանացի, որոց սեփական աշխարհք առաւել անխառն մնացին․ եւ կամ ուրիշ խօսքով աւելի հեռաւոր ազգաց լեզուաց հետ կը գտնուի նմանութիւն ընդ հայկականիս, քան ընդ մերձաւորաց կամ  միջադասից․ վասն զի հեռաւորքդ հնագոյն հատուածք կամ անցորդք են ի Հայաստանեայց, որոց լեզուն զտագոյն էր, եւ տակաւ նոր գաղթականութիւններէն կամ ազգերէն մղուելով եւ քշուելով գամ քան զգամ հեռացան, եւ կենդանագոյնս պահեցին զտիպս կամ զբառս ի Հայս խօսուած լեզուին․ այսպէս ի սանսկրիտ՝ յարեւելս, կելտաց լեզուին մէջ՝ ի ծագ արեւմտից, եւ ի սակսոնն՝ ընդ հիւսիսի արեւմտից, որոշագոյն կ’երեւին հայկական նիշք եւ մերձաւորութիւնք յայժմուս․ որպէս շատ հին ատեն ընդ անընդմէջ դրացիս մեր, ընդ Մարապարսս՝ յարեւելից կուս՝, ընդ Փռիւգացիս կամ Գամիրս՝ յարեւմտից, եւ ընդ Վրացիս՝ ի հիւսիսոյ, եւ ընդ Խաղտս կամ Պոնտացիս՝ յարեւմտից հիւսիսոյ։

 

Ը.
ԱՆՈՒՆ ՄԵՐՈՑ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ

  Որքան եւ ընդունայն համարուի ըստ ինքեան ձայն մը, բացատրելու համար իրի մը իսկութիւնը, այնքան եւ կարեւոր է անոր յիշատակը․ մինչեւ ասել թէ առանց անորկարելի չէ բան մը ճանաչել․ եւ ոչ միայն միտք կը պահանջեն զանուն, այլ թուի թէ եւ սիրտն անգամ կը խնդրէ զայն. Առաջին գրեաթէ հարցումն իրարու հանդիպող անծանօթից՝ է խնդիր իրենց անուանց․ առանց անոր միշտ թերի կը համարուի ծանօթութիւնն, իսկ զայն գիտելով՝ կը համարինք ծածկել ծանօթութեան պակասութիւնքը։ Եւ ո՞ր սրտաբուխ բարբառ առաջին ծանօթից հանդիպելոց՝ թէ ոչ միմեանց անունը․ կամ ի՛նչ աւելի ախորժելի յիշատակ հեռացելոյն, թէ ոչ իւր անունն դրոշնեալ իրձեռամբ։ Պատուականագոյն եւ սրբազնագոյն ժառանգութիւն են մեզի  ազգաբանութիւն հաւուց եւ նախնեաց մերոց, եւ աւելի զգուշութեամբ քան զադամանդ եւ զգոհար կը պահեմք յապահովի լոկ անոնց անուններն իսկ․ եւ որոնք որ ունին պատմութիւն ազգային, դեռ զինքեանս սխալած չեն համարիր, եթէ ունենան միայն իրենց նահապետաց իշխանաց անունները։ Ասորեստանեայց երկայն ինքնակալութեան երկոտասանդարերըկը պատկերացնեն իրենց թագաւորաց շարանուն գաւազանը, եւ մեր ազգին այն ժամանակի կեանքը եւ կացութիւնը՝ 30ի չափ լոկ անուանք Արարատայ տանուտեարց․ զորս հասոյց մեզ բազմերախտն Խորօնեցի, եւ այն միայն ցամաք անուններով անընդհատ կը պահուի թել պատմութեանս, մանաւանդ թէ ազգութեանս ի սկզբանցն մինչեւ ցայժմ։ Եւ որովհետեւ նշանական ինչ են անունները, իղձ է հնասիրաց ճանաչել կոչման պատճառները, զոր սակայն չկարեն ստուգել յիշատակարանաց լռութեամբ, որքա՞ն եւս առաւել ցանկալի է գիտել զսկիզբն եւ զպատճառ պէսպէս անուանց՝ որովք կոչուեցան մեր հայրենիք ի զանազան ժամանակս կամ ի զանազան ազգաց։ Արդէն իսկ յառաջընթաց քննութիւն ծագման ազգիս եւ լեզուիս, ծանոյց մեզ զկարեւոր անուանսն, բայց զի կան ուրիշներ այլ, կարեւոր համարիմ դեռ չմխուած ի ճառս պատմութեան անցից աշխարհին, քննել եւ կարգել անոր պէսպէս յորջորջումները, ըստ գրոց եւ ըստ լեզուաց ազգաց․ կամ դասելով ըստ հնութեան ժամանակի կոչմանցն, որովք եւ պատմական կերպարանք կամ յեղափոխութիւնք աշխարհին յանդիման կը լինին։

      Ա․ Հնագոյն անուանք մեր Հայրենեաց կը գտնուին ի հարկէ ի հնագոյն եւ ի սրբազան մատեանս Եբրայեցւոց․ յորսնախառաջին կ’ընծայի Եդեմ կամ ԱԴԻՆ եւ յարալուրն Հեդէն կամ Հեդենէ պարսկական, ինչպէս ցուցուեցաւ յառաջնում պրակի։

      Բ․ Եւ երկրորդ ընդ նմին՝ Արեւելից անուն, ըստ կողման դրիցն, եւ ասոր վրայ եւս հոն ճառեցինք, եւ յաւելունք աստ զիոմն մեր հեղինակ միջնադարեան (Ոսկփ․ ԺԴ), ընդ պարծանս կամ սեփական շնորհս ազգիս կը համարի թէ «Արեւելեանք կոչին Հայք»․ եւ այլ ոմն (Ոսկփ․ Ա) ի բան մարգարէին Դաւթի․ (Սղմ․ ՀԴ․ 7․) «Զի ոչ յարեւելից եւ ոչ յարեւմտից, եւ ոչ յանապատէ լերանց» եւ այլն․ «Յարեւելից Հայոց թագաւորքն են, կ’ըսէ, եւ յարեւմտից Հռոմայն, եւ յանապատէ Բաբելոնին»։ Եւ թագաւոր մեր Լեւոն Գ «Արեւելեան տուն» կը կոչէ զՄեծ Հայս ի պարգեւագիր յիշատակարանի Սաղմոսամեկնչին՝ զոր կ’առաքէ անդր։

      Գ․ Համեմատութեամբ աշխահագրաց դրից եւ նկատմամբ արիական ինքնակալ պետութեանց, մեր Հայրենիք կոչին եւ Հիւսիսական, մանաւանդ թէ մեր պատմահօր հետ «Հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն»․ այս մակդիրը թուի ինձ թէ եւ հազար տարի առաջ կը գործածէ մարգարէն Եզեկիէլ ի զկծանելն զազգս յարուցեալս ի վերայ Երուսաղեմի, եւ Աստուծոյ արդար դատաստանէն հարուածեալները, յետ յիշելոյ զԱսուր, զԵլամ, զՄոսոք եւ զԹոբել, եւ զԵդոմ, ամենէն վերջ կ’ըսէ (ԼԲ․ 30․) «Անդ ամենայն իշխանք հիւսիսոյ, եւ ամենեքեաննոքազօրավարքԱսորեստանւոյն, իջեալք վիրաւորք հանդերձ ահիւն զօրութեամբ իւրեանց» եւ այլն։ Միայն Հայոց եւ Քաղդէացւոց համար կրնար այսպէս ըսելմարգարէս։

      Դ․ Իսկ Երեմիա մարգարէ որ գրեթէ նոյնպէս զնոյն հարուած կը սպառնայ եւ զբաժակ ցասման արբուցանել ազգացն, այլուոտ սկսելով կարգը, ճշգրտագոյնս կը սահմանէ մեր աշխարհը ըստ գրիցն, յետ Ելամայ եւ Պարսից (ԻԵ․ 25․)․ «Եւ ամենայն թագաւորացն Հիւսիսոյ արեւելից, մերձաւորաց եւ հեռաւորաց ․․․ եւ թագաւորն Սիսակ արբցէ յետ ամենեցուն»։ Սիսակաւ ոչ Սիւնիք այլ Քաղդէացիք կը ճանաչին յանուն դից նոցա, եւ նախընթացիւն անշուշտ Հայք եւ Կովկասեանք։

      Ե․ Յայտնագոյն, իսկական եւ սրբազնեալ հին անուն մեր հայրենեաց ի բնագիրս սուրբ Գրոց է ԱՅՐԱՐԱՏ, որ եւ 4-5000 տարիէ հետէ ոչ միայն կը ճանաչի այլ եւ կը լսուի իսկ ի վերայ լերանցն եւ այժմեան նահանգին Երեւանայ, անուանս հնութեան եւ պատճառներուն եւ պէսպէս ստուգաբանութեանց վրայ ծանօթութիւն տուինք չորրորդ պրակին մէջ։ Մինչեւ ց’Է եւ Զ դար նախ քան զՔրիստոս, այս անուն սեփական կը պահուի ի Ս․ Գիրս․Եսայի, Երեմիա եւ Տովբիթայ գրոց հեղինակը, երկիր ի լերինս եւ ի թագաւորութիւնս Արարատայ կը կոչեն մեր աշխարհը եւ ազգը․ ոչ թէ հասարակ էր եւ յայնժամ այդ անունը մեր հայրենեաց վրայ, այլ վասն զի այնպէս էր ճանչցուած յերիցագոյն սրբազան գրչաց, եւ իբր վսեմական, քերդողական եւ նուիրական իրեն անուն։ Բայց նոյն անուամբ կ’անուանեն նաեւ հնագոյնք քաղդէացւոց պատմչաց, ինչպէս կը տեսնենք ի Մարիբաս (առ Խորօնեցւոյ)․ իսկ մերայինքս սեփականելով Արարադ անունը աշխարհիս մեծեւ միջին նահանգի մը վրայ, նոյնպէս կը կոչեն ամենեքին մինչեւ մեր յետին պատմիչը, Առաքէլ եւ Զաքարիա։ Նոյն անունը Հարարադ [27], կ’ըսուի թէ կը կարդավուի նաեւ ի բեւեռաքանդակ արձանս, որ մեզ երկբայելի է, մանաւանդ զի ոմանք կ’ընթեռնուն Հուրարտա, այլք Հուրաստա ։ (ԺԹ Ասիակ․ Օրգ․ Լոնտ․)։

      Զ․ Դարձեալ ի նոյն արձանս կ’ըսուի թէ կարդացուի եւ Աւենիա փոխանակ Հայաստանեայցս, որուն ընթերցուածը եթէ երկբայութեան տակ չըլլար, կ’ըսէինք թէ Յաւանայ՝ Յաբեթի որդւոյ անուամբ է, որ ըստ Վրաց հաւ է Թորգոմայ։

      Է․ Թէ մեր աշխարհը Նոյ նահապետի անուամբ ալ ստուգիւ կոչուած է վասն բնակութեան յետ ջրհեղեղի, ոչ գիտեմ, այլ կ’ըսեն ոմանք [28] այն պատճառաւ անուանել զայն պարսից Արամ-Նոյէ, կամ Թուրա Էմնոէ ։

      Ը․ Յերից շառաւեղաց Նոյի՝ Յաբեթի վիճակելով աշխարհս Հայոց եւ իրեն ժառանգութեան սկիզբն ըլլալով, իրաւամբք կը կոչուի Յաբեթական նահանգ ի բանասէր Մագիստրոսէ մերմէ․ որպէս եւ զցեղապետն այն սեփականելով պատմիչք մեր (Յովհ․ Կաթ․ - Խորօնեցի) կոչեն Մերս Յաբեթ․ իսկ յանուն Գամերի կամ Գոմերայ, առաջնոյ պայազատի Յաբեթայ, եւ անոր Թիրաս որդւոյ անուամբ կոչիլ երկրիս Հայոց՝ թէ ոչ առանց հաւանութեան, այլ ոչ ուրեք կը գտնեմք յիշեալ։

      Թ․ Առաջին բնիկ ժառանգ մեր հայրենեաց երկրին յորդւոց Յաբեթի ըլլալով Ասքանազն Դամերեան կամ Թիրասեան, իւր անուամբ ծանոյց զաշխարհն ի վաղ ժամանակաց [29], եւ ոչ հարեւանցի կամ քիչ մը ժամանակ այլ բովանդակ դարեր, առ մերս եւ առ օտարս․ սրբազանն Երեմիաս նախ կը հնչեցնէ զանունս, հրաւիրանաւն ընդէմ Բաբելոնի «Պատուէր տուք յինէն Այրարատեան թագաւորութեանց եւ Ասքանազեան գնդին », որով հարկ է թէ ոչ զՄեծն՝ զՓոքր Հայս իմանալ, գուցէ եւ զՓռիւգացիս։ Երիցագոյնք իպատմչաց մերոց եւ ի մատենագրաց (Կորիւն), անխտիր իբր սեփական եւ ընտանի ասքանազեան ազգ կը կոչեն զՀայս․

      Ժ․ Բայց աւելի յաճախագոյն յանուն Թորգոմայ հարազատին Ասքանազայ կը ճանաչի մեր ազգը, Տուն Թորգոմայ, որպէս կը յիշէ նոյն ինքն Եզեկիէլ յողբսն իվերայ Տիւրոսի, զոր յոլովագոյնք ի մեկնչաց վասն Հայոցս իմանան եւ ոմանք ի վերայ Կապպադովկեցւոց․ եւ ինչպէս Ասքանազայ համար ըսուեցաւ, նոյնպէս եւ այս տոհմապետի անուամբ ընտանեբար կը կոչեն հնագոյնք ի պատմչաց մերոց (Ագաթ․ - Բուզանդ) մեր հայրենիքը՝ Թորգոմեայ ազգ, Թորգոմական աշխարհ եւ յայտ է ուրեմն թէ ի հնագոյն (կորուսեալ) յշատակարանս այս անունները իբի աշխարհածանօթք կը գործածուէին։

      ԺԱ․ Ի նախայիշեալ կոչման մարգարէին Երեմիայ, Եբրայեցի բնագիրն եւ Լատին եւ նոր թարգմանութիւնք կ’ըսեն․ «Պատուէր տուք յինէն թագաւորութեանց Արարատայ, Մինեւնայ եւ Ասքանազայ»․ Նիկոլայոս Դամասկացի հին պատմիչ, վասն տապանին կ’ըսէ նստեալ ի Պարիս լերին ի սահմանս Մինիայ, որով կ’իմանան բանաքնինք (Կալմէթ – Ս․Մարդէն) մասն մի որդւոյն անուամբ, մեր ծանօթ պատմութեան մէջաշխարհիս, զՓոքր Հայս, կամ ստուգաբանեն զՄանաւազեանն Հայկայ որդւոյն անուամբ, մեր ծանօթ պատմութեան մէջ, շատ չեն յիշատակուիր Մանաւազեանք ընդ բարգաւաճ տոհմս, այլ ոչ աննշանք կը համարուին եւ ի սակաւ յիշատակէն, զի ոչ ընդ յետնեալսն կը դասուին ի գահնամակին Ներսիսի․ եւ յետ նուազման տոհմին եւ անճետ ըլլալուն հակառակամարտութեամբ յետ Տրդատայ մահուան․ եւ ի զօրաբաժնին 1000 հոգի կը գումարի իրենց վաշտուն․ եւ Թովմաս Արծրունի ընդարձակագոյն կը կարծեցնէ անոնց երկիրը Մանաւազեան նահանգ կոչելով, յորոց յամենայնէ անհաւան չթուիր շատ հին ատեն նշանագոյն եւ հարստագոյն ըլլալը հայկաբուն տոհմիդ․ բայց թէ արդարեւ միջակողմն Հայաստանեայց աշխարհիս ասոր անուամբ կոչուեցաւ Մինիաս կամ Մեննի, որոշ չենք կրնար ըսել։

      ԺԲ․ Այս Մեննի կամ Մին անունը կը համարին ոմանք գլխաւոր տարր ԱՐՄԷՆԻԱ անուան, որով գրեաթէ ամենայն աշխարհ արդ մեր հայրենիքը կը ճանաչէ, օրինակագիր յոյն մատենագրաց օրերէն սկսեալ․ եւ ինչպէս առ մեզ հայ անունը՝ օտարաց մէջ դա հռչակագոյն եւ իսկագոյն է․ վասն որոյ եւ պատճառ կոչմանն քննեալ ի բազմաց եւ պէսպէս մեկնաբանեալ եւ յորջորջեալ․ շատք ի մեկնչաց յեբրայականէն ստուգաբանելով, կ’ըսեն Հար-Միննի կամ Ար-մէնի այսինքն Լեառն Լուսնի, կամ Ար-Մինի, Լեառն Բովուց, կամ Ար-Միննի [30], լերինք Մինեայց վերոյիշեցելոց․ բայց Ս․ Գրոց եբրայական բնագրի մէջ չի գտնուիր այս անունը, այլ ի քաղդէական հին թարգմանութեան, յորում Հուրմինէ կը կոչուի աշխարհս մեր․ նոյն եւ յայլ թարգմանութիւնս, որք փոխանակ Արարադայ իբրեւ հոմանիշ կը գործածեն այս անունը։ Եւ ոմանք յեբրայասիրացդ (Ֆէյէրլինկ – Տէպորըֆ -Քիրխէր) ի սեմականն Արամայ կը պնդեն ծագեալ զանուն աշխարհիս․ բայց այլք ի յաբեթական լեզուէ կը վիճին լինել արամ անունը։ Ոմն (Րոմմել) ստուգաբանէ Ար-մոն-այա, Լեոն ի վայր մահկի (լուսնի)․ եւ այլ ոմն (ֆապէր) զԹորգոմայ իսկ անուն աստի կը համարի կերպացեալ Թոկ-Արմա, չտալով ինչ իմաստ Թոկ մասնկան, այլ Արմա եւ Թոկարմա նոյն համարելով, որպէս Գովդ եւ Մագովդ։ Զհնութիւն անուանդ Յոյնք, ինչպէս տեսանք ի նախընթաց պրակի, կը հանեն ի խումբ արգոնաւորդաց, Արմենիոս անուամբ մէկէ մը կամելով կոչել մեր աշխարհը․ եւ ոմանք ի բեւեռաքանդակ արձանս իսկ կ’ընթեռնուն Արմինա անունը։

      Կը հաւաստեն մեր պատմիչք յԱրամայ ի վեցերորդէ պայազատէն Հայկայ հռչակեալ անուանն՝ Հայաստան աշխարհի վրայ, զոր ընդարձակեց եւ հռչակեցոյց նա աշխարհակալութեամբք, եւ նուաճելով մաս մը Փոքր Ասիոյ՝ Յաբեթականք տեղւոյն կամ Յաւանեանք, այսպէս այնուհետեւ կոչեցին զաշխարհն, եւ մեր ազգը Արմէն։ Բայց որովհետեւ Հայկայ որդին ալ Արմենակ կը կոչի, որ է Արամ անուն նուազականաւ հանդերձ, թուեցաւ ի մերոցս ոմանց իսկ՝ իրմով սկզբնաւորիլ կոչմանդ, որ եւ մեզ անհաւան չթուիր․ վասն զի եւ ոչ նորա միայն՝ այլ եւ որդւոյ եւ թոռին անուանք Արամայիս եւ Հարմաս նմանաձայնք կը յառաջեն քան զԱրամդ քաջ․ եւ որպէս մի ըստ միոջէ յանուն Ասքանազայ, Թորգոմայ եւ Հայկայ կոչեցաւ աշխարհս՝ պէտք էր որ իրմէ վերջ ալ յանուն անդրանկանն կոչիլ՝ Արմենակայ․ բայց դիպողագոյն է եւ ի քաջութենէն Արամայ բարգաւաճել եւ ծանօթանալ անուանն ընդ ամենայն աշխարհ։ Այլ թէ յԱրամայ եւ թէ յԱրամենակայ եւ թէ ի Սեմեանն Արամայ՝ նշանակ ձայնիդ թուի արութեան եւ քաջութեան ցոյց, զոր արդ ի յաբեթական լեզուաց մարթ է ածանցել։ — Թէպէտ եւ առ մեզ բնական անուն ազգիս չէ դա, այլ կը վարի իսկ երբեմն ի նախնեաց (Խոր․Բ․), եւ կը կոչի ազգս եւ աշխարհ, Արամեանք, Տուն Արամայ, Արամեան ազգ, Արամազնեայք, Արամեան նահանգ ։ Պէսպէս յեղյեղմամբք եւ ծեքանօք կը կոչեն զմեզ Յոյնք եւ Հոռոմք Արմենիա եւ Արմենիի, Պարսք՝ Արմնիք ըստ Խորօնեցւոյ, կամ Էրմին --․ Արաբք՝ Արման կամ Արմաշ – Թուրքը՝ Էրմէնի --․ Կովկասեանք՝ Էրմէլլէ կամ Էրմէլէյ ․ Իտալացիք եւ Գաղղիացիք միջին դարուց՝ Էրմի՛նիա Erminia, Հերմինի Herminie. Եւ նոր ազինք Եւրոպիոյ իւրաքանչիւր ըստ ցանկութեան իւր լեզուին եւ արտաձայնութեան։ — Արդ հնագոյն յիշատակագիր Արմենիա անուան կը գտնուի առ պատմիչս Յունաց, Եկատէոս, Քսանթոս, Երոդոտ եւ այլք, թէ ստոյգ չեն ընթերցուածք բեւեռաքանդակացն, այլ հնագոյն եւ սրբագոյն եւս յիշատակ կը համարին ոմանք գտնել եւ ի բնագիրս Ս․ Գրոց ի մարգարէութեանն Ամովսայ (Դ․ Յ․), սպառնալեաց խօսքն առ Հրեայս թէ «անկանիջիք ի լերինն Ռեմանայ »․ որ ի բնագրին եւ յայլ թարգմանութիւնս է Արմոն ․ եւ զՀայաստան կ’իմանան անուամբդ։ Ռեմանայ մերձաձայն կը գտնուի եգիպտական կոչումն ազգիս Ռեմենէն, որպէս կ’ընթեռնուն յարձանս Սեսոստրի յԵգիպտոս։

      ԺԳ․ Անծանօթ կամ անսովոր առ օտարս եւ սեփական բնկացս Հայ եւ ՀԱՅԱՍՏԱՆ անունը, նախապատիւ բնաւից եւ ցանկալի մեզ քան զամենայն կոչմունս որուն պատճառն է Հայկ ազգապետ մեր, առ որ ընդ հուպ պիտի դառնայ խօսքս եւ պիտի ցուցանէ որ անուան բնիկ կոչումն է Հա եւ ոչ ինչպէս հիմակ սովոր եմք երկար եւ նայ Յ տառիւ յօդել եւ հնչել։ Եւ կարելի է կարծել թէ Թորգոմածին քաջ ազգապետս ունէր այլ անուն ծնելական, եւ յարութեանն սեփականեց զ’Հա մականուն, յորմէ Հայկ եւ Հայկն կոչուեցաւ, եւ իրեն վիճակեալ աշխարհը Հայաստան, որպէս թէ հսկայից կամ արեաց ոստան․ եւ անկից թերեւս յարակոչութիւն Մեծն անուան, Մեծ Հայք, Հայոց Մեծաց, որ առ օտարս կը գործածուի ի խտրութիւն երկու մեծամեծ բաժնից աշխարհիս, զոր Մեծ եւ Փոքր Հայք կ’անուանեն, այլ առ բնիկ նախնիս մեր ծանօթ չէ այսպիսի ինչ, այլ իբր պարծանաց եւ արութեան անուն կը գործածուի Մեծաց Հայոց կոչումն, որպէս Պարսիցն՝ Արեաց;

      ԺԴ․ Հին բառագրոց մէջ յիշուած կը գտնեմք եւ այլ կոչումն Հայոց, Գղնի կամ Գզնի, որ այլուստ ամենեւին անծանօթ է մեզ, եւ կը թողումք ի հետաքննութիւն բանտախուզից։

      ԺԵ․ Կը թողումք հօս յիշել կամ կրկնել զվարկպարազի զրոյցս Աննեանն Բերոսոսի եւ պէսպէս իրմէ յորջորջումները Հայաստան աշխարհիս, միայն հաւաստագոյն զՍկիւթիոյ կամ զՍակեան կոչումն կը համարիմք, վասն զի եւ ցարդ Շակաշէն գաւառ Ուտիոյ վկայ է ոչ մչայն հօն բնակելուն հինահար ազգիս, այլ եւ իրեն ընդհանուր ծաւալման եւ ասպատակին ընդ Հայս ի Փոքր Ասիա։ Եւ կարծեմ թէ Սկիւթական կրօն՝ առաջին ի հերձուածս, յիշեալ յԵպիփանեայ, մեր աշխարհը կ’ակնարկէ․ եւ կը համարիմ թէ հեռագոյն ազգք, ինչպէս Եգիպտացիք, շատ հին ժամանակ Սկիւթս կամ Սակս կը կոչէին զՀայս։

      ԺԶ․ Ի հնագոյն պարսիկ կամ զանդիկ գիրս, ինչպէս առաջին պրակներուն մէջ ըսինք Սէրիենոյ կը կոչուի մեր աշխարհը, կամ այս նախաբնակ երկիրը կը կարծուի ի բազմաց մերը նշանակել։

      ԺԷ․ Յոյնք արգոնաւորդաց առասպելը յառաջ մղելով ոչ միայն զԱրմինիոս Թեսաղացի ըսին (Ստրբ․ ԺԱ․ ԺԴ․ 10) նախահայր ոմանց ի մերազնեայցս, այլ եւ ելուզակաց առաջնորդէն՝ կոչուած մեր աշխարհը Յասոնիա, թերեւս զՀայազուն կամ զՀայոց տուն անունը այդպէս լսեցին եւ յեղյեղեցին Յոյնք ծեքաբանք։

      ԺԸ․ Վիրք մինչեւ ցայժմ Սօմխէթ կը կոչեն զՀայաստան եւ Սօմէխի զՀայս․ Սօմխէթդ անուն կը պահուի ցարդ Գուգարաց գաւառի մասի մը վրայ, որ անանաջրպետ սահմանախառն էր Վրաց աշխարհին հետ․ աստի եւ բոլոր աշխարհը նոյնպէս կոչեցին․ իսկ անուան պատճառը պէսպէս կարծեցին․ ոմն կը թարգմանէ զանունդ Հայոց արժանիս շանթից կայծականց ․ բայց հասարակաց հաւանելի է վասն հարաւակողմն բնակութեան ազգիս առ դրիւք Վրաց՝ այս անունը առած էին ի նոցանէ, ինչպէս եւ մերքս հիւսիսայինս կամ ծմակայինս կը կոչէին զՎիրս եւ զԿովկասեանս։

      ԺԹ․ Առ հինս Հելլենաց կը թուի ոչ զանազանել ի Փռիւգիոյ զՀայաստան եւ Փռիւգս կոչել զՀայս․ ինչպէս որ ասոր համար վերը ըսինք ազգաց ծագման վրայ ճառելով, թուի թէ եւ Հոմեր տարբեր անուամբ չէր ճանաչէր զՀայս՝ գէթ զարեւմտեայս։ Զնոյն կը թուի նշանակել լռելեայն եւ Եւրիպիդէս․ իրեն Բաքոսը կ’ըսէ, անցեալ ընդ Լիւդիա, Փռիւգիա, ընդ Պարսս, Բակտրիա, ընդ սառնապատ Մարս, եւ ընդ համօրէն Ասիա (Փոքր), եւ Հայաստան չի լսուիր։

      Ի․ Աշխարհագիր ոմն (Պոտրան) ԺԷ դարու, կ’ըսէ, Նեստորական Ասորիք Զարպէքտիպէս ? կը կոչէին զՀայաստան, իբր թէ Գայլոց Լերինս․ թերեւս յանուն Զաւ կամ Զարզ գետոց, որոց հովիտք սահմանակից են Ասորեստանեայց․ այլ ոչ գիտեմ որքա՞ն է ստուգութիւն վկայութեանդ։

      ԻԱ․ Արշակունեաց հարստութեան ատեն չէր անճահ կոչուիլ Հայաստանեայց նաեւ անոնց անուամբ, եւ առ մերսն իսկ կը գտնեմք (Ագաթ) կոչել զաշխարհս Արշակունեաց երկիր կամ Դուռն։

      ԻԲ․ Նոյնպէս եւ յանուն Պարթեւաց կը կոչեն երբեմն մեր աշխարհը օտարք, ինչպէս Ստրաբոն իսկ երբեմն, Ափրիկանոս, Կեդրենոս եւ այլն։ Բայց զասոնք աւելի տիրապետական կոչումն անուանելու է քան բնական։