Ընդ եղեւնեաւ

Գ.

Ճշմարտութիւն … ճշմարտութիւն։ Ահաւասիկ լուծումն մտատանջ առեղծուածոյս՝ ահաւասիկ կէտ նպատակի մարդկութեանս, եւ կամուրջք յերկրէ յերկինս։ Սա թռչարան մտաց, ասպարէզ սրտի, գահոյք հոգւոյ։ Այլ բա՜բէ, քանի՛ խուռն են խնդրողքն եւ փորձողք, եւ ո՛րքան նուազունք հասողքն եւ գտողք: Քանզի առհասարակ վրիպեալս եւ ՚ի գիւտոյն եւ ՚ի վայելից՝ տեսանեմ զայնքան բազմութիւնն կրթեալ ՚ի զառածմունս կրից մարմնոյ, ՚ի շահատակութիւնս եւ ՚ի կռիւս, յաշխարհակալութիւնս եւ ՚ի ստացուածութիւնս, ՚ի հրապոյրս արուեստից ճարտարութեան մատանց եւ գործեաց. նաեւ ՚ի ճոռոմաճառ խօսս հռետորականս եւ ՚ի նազաբանութիւնս ստեղծականս, որովք առաւել վարակին եւ կաշկանդին միտք եւ հոգի՝ քան թէ համարձակ խոյանան՝ ուր խոյանալ դրդէ թաքուն իմն յինքեանս աղդումն: Յորմէ շարժեալ եւ իմաստասիրացն դասակք` յառաջադէմ քան զայլսն ընթացան յերկեկից ճանապարհի մարդկութեանս, իբրեւ առաջնորդք եւ միջնորդք ռամիկ բազմութեանն, գտանել եւ ցուցանել զետս կենաց եւ հասուցանել ՚ի վախճանն մեծ եւ երանելի: Գործ, մանաւանդ թէ իղձք ցանկալի եւ երիցս գովելի, եթէ միայն յաջողեալ լինէին, եւ ոչ օտարոտիս եւ այլանդակս սերմանէին իմաստս ՚ի միտս այլոց. փոխանակ խլելոյ զտգիտութեանն ինքնաբեր բոյսս՝ զմոլորութեանց աճեցուցանելով կամաւոր տունկս. կամ խաբեալք եւ խաբելով, կամ տեսեալք զնշոյլ  ստուգութեան՝ եւ չարաչար դանդաչանօք՝ ՚ի ստութիւն ստերիւրեալք. եւ կամ մերձագոյնս եւս մատուցեալ եւ որ ինչ շուրջ զճշմարտութեամբ է նկատեալ ընդ աղօտ, եւ պապաջեալ կիսաբանս, այլ յիսկն անդր ոչ հասեալք եւ ոչ արտաբերողք։

Բայց ե՛կ բե՛ր գոգջիր, թէ գեղեցիկ գիւտք Ակադեմացւոյն եւ խորիմաստ վճիռք Ճեմականին, կամ աւանդութիւնք Սոկրատայ եւ Պիւթագորի, եւ օրինախառն պատգամք իմաստասիրաց Ճենաց, Հնդկաց եւ Պարսից` յընդհանուրս ծաւալեալք եւ ընկալեալք լինէին, որպէս եւ յոչ սակաւ մասն մի մարդկութեան ցարդ քարոզեալ եւ ընդունելիք են՝ յետնոցդ օրէնք եւ խրատք. ո՞րչափ ինչ յայդցանէ շահէր կամ շահի աշխարհս։ Ո՞չ աւանիկ որդիքն այն լուսաւոր արեւելից՝ տակաւին յետ, երից եւ չորից հազարաց ամաց՝ խարխափէն ՚ի  խաւարի անիմաստութեան, զհետ կրթելով հնացեալ իմաստնոց իւրեանց` Զրադեշտի, Մանուի, Կոնփուկեայ եւ նմանեացն, եւ աստուածախառն էից կամ չէից Բուտհայ եւ Բրահմայ: Եւ ինքն Յունաստան ՚ի պայծառագոյն իւրումն դարու ժամանակի, որ ՚ի հինգերորդում՝ եւ ՚ի չորրորդումն հարիւրեկի յառաջ քան զմեր թուականութիւնս, յորս ամենայն ազգի ազգի հանճարք մտաց եւ ձեռաց բարգաւաճէին անդանօր, յո՞ր աստիճան ստուգութեան ժամանեաց կամ ժամանեցոյց զմարդկութիւն։ Եթէ Սոկրատ մի եւ Պղատոն բացասքօղել զճշմարտութիւն կարծեցան, որ քանի բազմութիւնք՝ նոցա զմոլեխինդն եւ զխեցեկոյտն պատրաստէին ՚ի վարձ։ Նաեւ մեծն եւ հզօրն այն Հռովմ՝ կապտող եւ գայթ ՚ի գայթ հետեւող ամենայն լաւութեանց Ելլադայ, զի՞նչ օգտեցաւ ՚ի հինգդարեան վաստակոց յուական հանճարոյն՝ առ ՚ի կայկայել զհամաշխարհական ինքնակալութիւնն, ուղղակշիռ կանոնելով զկենցաղավարութիւն միապետեալ ազանց երկրի, միթէ կարա՞ց ՚ի բարբարոս եւ ՚ի սինլքոր խուժանէ անտի հիւսիսոյ եւ արեւելից՝ աներկեւան պահել զզօրութիւն եւ զպատիւ նախահարց իւրոց. կարա՞ց մանաւանդ՝ ՚ի խըժագոյն ամբոխէ մոլութեանց՝ զերծուցանել զբարս ժողովրդեանն. ո՞չ խաղալիկ եւ ստրուկ եւ սպանդ եղեւ՝ առաւել քան օտար ազանց եւ զինուց` իւրոց ընդաբոյս ընտանի ախտից եւ մոլութեանց։ Եթէ Պղատոնք եւ Զենոնք չկային հուպ առ ընթեր իւրոցն, միթէ պակա՞ս ինչ մտահասք էին ականատեսքն Կատոն եւ Կիկերոն, Սենեկա, Տակիտոս, Պլինիոս եւ Կուինտիլ, այլովքն հանդերձ. ո՞չ եւ հելլենական փիլիսոփայիցն մատեանք՝ ՚ի բնիկ եւ ՚ի լատին լեզու՝ առ ձեռն պատրաստ կային. ո՞չ հզօր քան զնոսին՝ փորձ հազարամեայ դարուց՝ մերկապարանոց կայր յերեւանի։ Մի ըստ միոջէ զպսակն եւ զծիր բանիս յափշտակելով` յարեան Կեսարք եւ Աւգոստոսք, վանել զասպատակողս սահմանաց տիեզերական պետութեանն, թռուցանել միւսանգամ զարծուիս հռօմէականս ՚ի ծագս ծանուցեալ աշխարհաց. եւ յաջողեցան շատ կամ՝ սակաւ։ Իսկ ընդէ՞ր բնաւ չեկաց չերեւեցաւ ոք, ոչ յայնժամ եւ ոչ յառաջն, որ ասէր աշխարհալուր եւ համարձակաձայն. Եկա՜յք ամենեքեան զհետ իմ. կամ, Երթայք ընդ այս ճանապարհ՝ զոր բանամս, եւ հասջիք ՚ի կէտն կենաց. օ՛ն, արարէ՛ք որպէս եսս՝ եւ կեցջիք յաւիտեան։ … Ո՜հ, ո՜հ. փոթորիկն աշխարհածուփ լռեցուցանէ եւ զհրաշաՃառութիւնս Հելլէնաց եւ Հոռոմոց։ Ամէնայն սրահք եւ լսարանք փիլիսոփայից եւ մոգուց եւ քրմաց՝ հանգոյն մահարձանաց եւ պարսպաց բռնաւոր թագաւորացն՝ տապալեալ դնին ՚ի լռութիւն եւ յարհամարհանս. եւ ոլորացեալ յանապատի կենցաղոյս ձայն հողմավար՝ փչէ եւ դոչէ զունայնութիւն գործոց եւ բանից ազգաց եւ լեզուաց, հզօրաց եւ տկարաց, գիտնոց եւ անգիտնոց. անցանէ գնայ եւ դառնայ, եւ նոյն հնչէ հանապազ հռչակ ունայնութեան։  

Յունայնութի՞ւն ուրեմն հաստատեալ իցէ մարդ. յերեւե՞լ ՚ի վերայ երկրի. առ վայր մի, եւ ացանել ՚ի սպառ, յանգիւտ կորուստ ժամանսկի։ 0՜ն անդր, ՚ի բաց տար։ Չէ մարթ կորնչել այնմ՝ որ ՚ի գիւտ ձկտի մնայուն. անմարթ է չքանալ՝ որ մտաբերեաց ՚ի յաւիտենականն, կամ վրիպել՝ յուսացելումն ՚ի գեղեցիկն եւ ՚ի ճշմարիտ։ Եւ թէպէտ շատ կամ սակաւ յերկրաւորս եւ յանցաւորս զբաղեալ եւ վարակեալ՝ մոլորեալ դանդաղէր, սակայն ձայն նեքին, նոյն ինքն ձայնն քայոզ ունայնութեան կենցաղոյս՝ անդուլ ազդ առնէ նմա զիսկն, զանանցն, զհանդերձեալն։ Ամենայն իսկ արարածք եղծանելիք՝ զանեղծն քարոզէին եւ քարոզեն. խոտ եւ մոշայ վայրի, ծաղիկն լեռնային եւ միրգ մորենւոյ, որպէս եւ մայրք Լիբանանու, աստեղք երկնից, ողնայարք Ալպեայց եւ մկանունք ովկիանու, մէն մի տառք են յօդիչք բանին կենաց եւ ծանօթութեան Անեղին։ Եւ զի պէսպէս կիրք եւ կարծիք, զբաղանք եւ զառանցանք՝ գերեցին զմիտս բազմաց, ՚ի թանձրութեան իմն ըմբռնեալ միգի, յորում դանդաչեցին բովանդակ դարք եւ տոհմք ազանց, զիա՞րդ հանդուրժէր Բանն մշտնջենաւոր՝ հրաժարել ՚ի սպառ ՚ի հրաշակերտէ անտի արարածոց իւրմէ. մա՞րթ ինչ էր անաղօտ լուսոյն՝ չհերձանել զխաւար տգիտութեանն՝ գէթ սակաւամասնեայ ճառագայթիւք։ Գիշեր անաստղ ոչ տարածեցաւ երբեք ՚ի վերայ համօրէն մարդկութեանս. ճշմարտութիւն ոչ երբեք խափանեցաւ կամ զանխուլ մնաց յառհասարակ երկրէ. այլ աղօտ աղօտ ցոլայր եւ փայլէր մերթ յայս եւ մերթ յայն կողմն, կամ՝ նշանօք եւ երկնային երեւմամբք, կամ քարոզութեամբ արանց զգաստից, եւ կամ տառատպական նոցին բանիւք։

Վեհագոյն ՚ի սոսա հանդիսացեալ առաջնորդն եբրայական ազգին՝ յամայութիւնս Սինեայ, նախ առաջին դրոշմէր ՚ի տախտակս եւ ՚ի պրակս տեւողականս՝ բանս ճշմարտաճառս. կակազն այն լեզուաւ եւ հրաշաբանն քան զամենայն ճարտասան, բանաստեղծ, վիպասան, օրենսդիր, մարգարէ, եւ  իշխան. զամենեցուն զսոցա ունելով շնորհս՝ եւ առաւելեալ քան զամենեսին, ամենայն գովութեանց արժանաւորն եւ աննման այրն Մովսէս, որում հետեւող գտեալ հոգեկիր արանց՝ Տեսողք եւ մարգարէք կոչէին ցամս հազար։ Սակայն եւ սոքա եւ նա ինքն եռամեծն նախամարգարէ` ոչ բաւէին առաջնորդ եւ ձեռնտու լինել, բայց փոքու գրոհի միոյ մարդկութեան, որդւոցն Իսրայէլի. եւ այն գայթ ՚ի գայթի հազիւ ընդ հնգետասան դարս բուծանելով զառկայծեալ, ճրագն ճշմարտութեան. մինչեւ նոյն ինքն հեղինակ հաւատարիմ դպրութեանց, որ զգալի աչօքն ետես զԱստուած ՚ի թիկանց, եւ իմանալեօքն խորամուխ եղեւ յիմանալի դէմս աստուածութեան, – նոյն ինքն իրազեկ լեալ զի թէպէտ եւ հասու լինի ճշմարտութեան` այլ ոչ բովանդակող, եւ անկարող էր խելամտեցուցանել զմերձաւորս եւ զհեռաւորս, — վրայեաց զի գերագունի քան զինքն Անձին միայն էր կարողութիւն առ այդ. ասաց բայ, Յարիցէ Մարգարէ վէհագոյն ՚ի ժամանակի իւրում, եւ նմա լուիջիք. ՚ի նմանէ ուսջիք զկատարեալն ճշմարտութիւն։

Հոլովեցան դարձեալ դարք դանդաղք. յարեան մարգարէք Իսրայելի, երեւեցաւ Բեդղահեմացին հոգէքնար. սաղմոսեաց բանս փափկագոյնս քան զամենայն մարդոյ. բարձրացոյց նա զհոգի, խորացոյց զսիրտ, ելից գերերկրեայ զմայլմամբք. գուշակեաց՝ յիւրմէ շառաւիղէ զծագումն նախագուշակելոյն ՚ի Մովսիսէ. եւ ապա անց գնաց առ հարս իւր։ Յայտնեցաւ եւ Թեզբացին նախանձայոյզ, եւ որպէu ճարտարապետ հրոյ՝ փչեաց բանս բորբոքիչս, շանթեաց յանլսողսն, եւ ոչ յանդուրժեալ դիմադարձիցն՝ լծեաց զկառսն եւ զերիվարս հրեղէնս, չուեաց ՚ի գաւառս անծանօթս։ Եկն եւ որդին Ամուսայ ՚ի վկայութիւն կարդալով զերկինս եւ զերկիր. բարբառէր բանս բարձրագոյնս եւ ամենազարդս, եւ յապառում արանց միջակտուր եղեալ՝ խափաներ։ Գայր եւ ողբասացիկ Երեմիաս՝ գորովական ձայնարկութեամբ խանդաղատել զբնիկ եւ զօտար. եւ անհամբոյրք բարւոյ ՚ի գուբ եւ ՚ի մահ դատապարտէին զնա: Յառաջ մատեաւ եւ ցանկալի այրն Դանիէլ, եւ վաղվաղեաց վկայեաց. զի ոչ ինքն եւ ոչ առաջինք ոչ վերջինք ՚ի տեսողաց՝ բաւական լինէին  ՚ի կանգնումն եւ ՚ի կենդանութիւն հոգւոյ. այլ մին միայն որ գալոցն էր յետ եօթանասնից եօթնից ամաց. եւ յուսով սպասեցոյց զցականեալ մարդկութիւնս՝ այլ եւս դարս բովանդակ։ …