Ընդ եղեւնեաւ

Բ

Վա՜հ. ո՞ւր իցեն, յո՞վ գնացին , զի՞ եղեն այնքան յոքնահոյլ տոհմք ազանց եւ լեզուաց մարդկան , սփռելոց ընդ երեսս երկրի , զորս տեսանեմ յայսմ՝ ի միում՝ վայրկենի կուտեալս կուտակեալս դաս առ դաս ջոկ առ ջոկի հետ ընդ խիտ , որպէս երամք հաւուց կարկաչելով եւ սառնապատ խումբ եւ խարակս Հիւսիսականն ծովու, կամ՝ բանակք մարախոյ յանդաստանս Միջագետց եւ 'ի միւսում վայրկենի զամենեսեան, առ հասարակ գտանեմ` անկեալս եւ անցեալս, եւ առաւել քան հողով եւ աւազով՝ ընդ մոռացութեանն թաղեալ ցուրտ ծածկութիւ։ Ո՜հ. Որքան անբաւ է բոյս մարդկութեան , որ երիցս եւ չորիցս սերմանի եւ հնձի ի հարիւրեմեայ մի դարու. եւ դարք եօթանասուն դիզեալք կան ՛ի նախամարդոյ անտի եւ այսր... ։ Ո՜հ, որքան հասակք մարդկութեան տապստ դնին առ ոտս հնձողին. եւ որպէս շալակ դուզնաքեայ գերանդահար խոտոյ վայրի, զայն ամենայն սերունդ ադամեան բարձեալ ի տեռեալ թիկունսն՝ հանապազակիրքն այնորիկ մահ եւ ամանակ, յածեալ շրջին տակաւին անխոնջք. նկատեն, եւ մկրատներ . եւ ոչ մաշին երբեք գարշապարք գողուզի դրօղին. ոչ բթէ բնաւ կտրիչն կենաց. եւ ոչ եւս դառնայ՝ զոր ժամանակ վարէ եւ մահ կրէ։ 

Աւա՜ղ բազմութեան նորախայծ կենացն, որք վաղվաղ շիջանին որպէս ճրագունք եդեալք յանցս  հողմոյ. անձինք վաղանցուկք , յորոց շատն այնք իցեն զոր եւ տղայս անգամ չէ մարթ անուանել. այնքան արագ արագ անցին ի խաւարէ արգանդի ի խաւար գերեզմանին։ Յոլովագոյն է, սակաւակեացք` քան անուանեալքն երկարակեացք. նուազունք յոյժ խոնջք եւ ծանրացեալ ամօք Ժամանեն ի հանգիստ. իսկ արդ ավ. իմ՝ այնքան բազմութիւն ծնելոց՝ եթէ չէին ապրելոց: զի՞նչ բերին նոքա յերկիրս յայս, կամ՝ զի՞նչ բարձեալ տարան երկրէ աստի։… Եւ զի՞ փոյթ է ինձ դիտել զառժամայն եկս եւ զառօրեայ անցս երախայի մարդկութեան, մինչդեռ զանխուլ մնան ինձ փաստք կենաց եւ յամեցողացն ի վերայ երկրի...

Զի՞նչ գործ եցէք նախահարքդ հազարամեայք,  յառաջին դարս անդ, ժամանակաց՝ ի վերայ երկրիս այսորիկ. միթէ միայն վաստակեցա՞յք ի պատառել զընդերս նորա եւ հայթհայթել զոգեպահիկդ անյագուրգ. կորաքամակ կրելով զորայիկն սպասեալ տարեւոր ժամանակաւ՝ ի կանանցդ եւ ի մանկտւոյ , եւ յաչաղեալ ի փշոյ եւ ՛ի տատասկէ։ Գուցէ՞ ի հարթել եւ ՛ի կակղել զերեսս եւ զծոցս երկրի, ի պատրաստել զանօթս հողագործության եւ շինարարութեան, եւ ՛ի նուաճել զանասունս օժանդակութիւն վաստկոցդ եւ 'ի պարեն պիտոյից կենաց , ի հերքել զհոյլս վնասիչ գազանաց եւ հաւուց , եւ ընտելացուցանել զօգտամատոյցսն. յայսպիսիս ասեմ՝ զբաղեալ զամենայն ժամանակս կենաց եւ դարս երկարս, ոչ բաւեցէք թողուլ թոռանցդ յետնոց՝ յիշատակ մի երեւելի. եւ ոչ իսկ զմարմնոցդ յետին նշխար , զոյ փիղ եւ արջ եւ այլք ՛ի գազանաց հասուցին եւ յետ հազարաց ամաց ցմերս դար, ի. . քարածերպս կամ ի խորս խանթից երկրի։ Բայց եթէ եւ նախահարց մարդկութեանս մնացեալ բաւեալ էին մինչեւ առ մեզ կմախքն տխեղծք. ո՞ր արդեօք սփոփանս էր մեզ յայնմանէ, բայց գիտել հաւաստեաւ զի կեցեալ են այնքան մարդիկ , ոչ այլ ինչ թողլով յիշատակ՝ բայց զանցիցն իւրեանց։

Ո՞չ ահաւանիկ բովանդակն իսկ արեւմտեան կիսագունտ երկրիս՝ տարածեալ ՛ի սփիւռս ովկիանու՝ բեւեռէ ի բեւեռ, — որպէս զմի յաննշան կղզեաց Կիւկլադայց , կամ Ատլանդիկն այն աշխարհ կեղակարծ՝ առարկեալ ի գեղաբան իմաստասիրէն , զոր այլք ՛ի բանասիրաց խնդրե՛ն եւ ոչ գտանիցեն, գտանեն եւ ոչ հաւատարմացուցանեն, — հազիւ դեռ յառաջ քան զամս 400 եկն ՛ի ծանօթութիւն արեւելեան կիսադնտիս, եւ Նոր կոչեցաւ աշխարհ. թէպէտ էր հին ոչինչ ընդհատ, եւ զուգակից նմին կրեալ եւ սնուցեալ ազգս մարդկան բազումս՝ ընդ հազարս ամաց, որովայն եւ շտեմարան եղեալ նոցին. յորոց սակաւուց ոմանց մնան նշխարք շինութեանց, որպէս Մեխիկացն եւ Բերուաց , յորս Հնագիտակքն նշմարեն տիպս ինչ զուգանմանս ձեռագործաց Նիլոսական ազանց Լիբիոյ ։ Եւ ո՞ գիտաց զանցս անցից ազգացն այնոցիկ՝ այնքան հազարս ամաց… իբրեւ վայրապար ուրեմն անցին այնքան սերունդք բազմալեզու գրոհից Ամերիկայ, որպէս բոյսք լերանց եւ ձորոց բացականաց, որ չգայցեն ի բուռն մարդոյ, գուցէ եւ ի Ճարտկ երէոց, ծնանին մեկուսի եւ ծնգին միայնակք ի զանխուլ ծոցս բնութեան։

Այլ զմէ՞ զարմանալ ընդ ամայութիւնս Ամերիկոյ, մինչ մեծ մասն եւ բոլոր միջոց ծանօթն կարծեցելու մասին աշխարհիս` անծանօթ մնացեալ այսքան յոլով դարս, հազիւ հազիւ բազմախոյզ քննութեամբ աշխարհաշրջիկ արանց ոմանց՝ դեռ եւս սկսանի սակաւ ինչ ծանօթանալ Ափրիկիոյ , զոր առակն հին կնքեաց նորանորս միշտ արտադրել եւ յետ գիւտի Նորոյ աշխարհին՝ ծովեզերեայք միայն ճանաչէին, եւ այս չորք դարք են, մանաւանդ թէ աւելի քան 44 դարք, զի տակաւին մեծ մասն մէջերկրեայցն իբրեւ մառախլաւ պատեալ՝ թաքուն մնայ 'ի գիտնոց անգամ։ Նաեւ ծանօթագունիցն եւ հռչակելոցն Եթէովպական եւ Եգիպտական ժողովրդոց հրաշակերտ եւ սխրալի ձեռագործք՝ առ փոքր փոքր թօթոափեն զաւազ եւ զփոշի դարուց. եւ մարմինք զմռեալք 3000ամեայ մեռելութեամբ՝ ստիպեալք անկենդան յարութեամբ, վկայք կանգնին մահուն՝ յորմէ ոչ կարացին խուսափել ամենայն արուեստիւն իւրեանց , եւ անմահութիւն՝ զոր ընդ աղօտ իմն նշմարեցին անդուստ։ Քանզի եւ ՛ի վսեմական ճակատ հսկայակոյտ կարկառացն այնոցիկ՝ բրգանց եւ սփինգայց ապարանից եւ մեհենեաց , կոթողուց եւ կարկառաց, երեւին նշանք սնոտիապատուաստ մտաց, տիպք կատուի եւ ցեծոյ,  տիառման եւ բնդռան, ՛ի մահարձանք փառապանծ Փարաւոնաց: Ո՜վ հնապարծիկ աշխարհ, այդ քանեօք եւ այդպիսեօք մեռագործօք՝ հիացուցանես զիս, այլ ոչ հանգուցանես. Հռամէսք եւ Uեթովսք աշխարհակալք քո եւ աշխարհաշէնք՝ թողին ապաքէն նշանս եւ կոթողս մինչեւ ՛ի Տարոս եւ  եւ Կովկաս, այլ ոչ եւ ՛ի սիրտս տեսողաց ։ Մահու՝ քան կենդանութեան են յիշատակքդ. եւ թէպէտ բազում՝ ուրեք չգնեցան կերպարանել զանմահություն, զայդ ոչ զլանում, այլ զի յոյժ թանձր ստուերօք նկարագրեցին զճշմարտութիւն, եւ ոչ կարացին կամ` ոչ կամեցան բառնալ զքող նորին եւ բացերեւակի հայել ի դէմս սքանչելոյն, հողմնս որոտալուր գուժէ ինձ եւ զունայնութիւն  Եգիպտոսի, եւ զդրացեացն։ Զձեր իսկ, ո՜վ շահաստան դստերք եւ տիկնայք ալեաց, Տիւրոս եւ Սիդոն, եւ վեհագոյնդ զօրութեամբ՝ Կարքեդովն, որք ընդ Հռովմայ եւ ընդ Մակեդոնացւոյն իշխեցէք գալ ՚ի վսեր. որք զծով եւ զցամաք մաքսէիք, եւ արդ ընդ մէջ ծովու եւ ցամաքի աւերեալ եւ ընդաւազեալ դնիք, որպէս սափորք փշրեալք, նշանակք նուազին եւ հանգրուանք տառապելոց:

Ոչ ավելի ինչ աւանդեալ գտանեմ մեզ եւ հզօրագունից եւ հարստագունից ինքնակալացն Ասիոյ, որք երբեմն որպէս աստուածութիւնք իմն երկրաւորք՝ գահոյս արկին ՚ի միջահովիտս Եվրատայ եւ Տիգրիսի, եւ պղնձաձոյլն ցանցիւ նուաճեալ ունէին զազգս եւ զաշխարհս հեռաւորս, զլեռնական եւ զդաշտական, զմէջերկրեայն եւ ըզծովեզերեայ: յԵգէական ափանց մինչեւ յերկնահասակն Եմաւոն, եւ յըմբոստ սարից Կովկասու՝ մինչեւ յաւազախիր ամայութիւնս Արուայկաց եւ յունջ Խաղաղականն ովկիանու։ Բռունք ՚ի բռանց յափշատակեցին զմիապետականն գաւազան ընդ երկարություն երկուց հազարաց ամաց, զգահանիստն եւեթ փոփոխելով հրամանահան իշխանութեանն, մերթ ՚ի Քաշանէ, մերթ ՚ի Նինուէ, եւ մերթ ՚ի Բաբելոն , կամ յԵկբատան եւ ՚ի Շօշ. կենդրոնք Համաշխարհական զբօսանաց, յորս՝ որպէս ընդ ոսկեղէն ագուգայս՝ հոսեալ զեղոյր ամենայն մեծութիւն եւ. պերճութիւն աշխարհի, եւ սփռէր զբազմապատիկ հրապոյրսն ընդ բազմահարիւր գաւառս ազգաց եւ լեզուաց նուաճեցելոց. որոց պետք եւ իշխանք իւրոքանչիւր՝ հրաւիրեալք հանգոյն իմն հարկադիր հրամանաւ գոռոզագունին բռնակալաց, - այնմ՝ որ կանգնեաց զ՚66 կանգնեան ու պատկեր իւր ոսկեսար՝ ՚ի դաշտի անդ Դեերայ, ՚ի ժամադրեալն պահու՝ ՚ի միաձայն ազդման ու ամենաբարբառ նուագարանացն՝  գալ ՚ի պաշտօն երկրպագութեան, — խռնէին կուտէին ՚ի կայից կայից եւ ՚ի ծագաց սահմանաց՝ որք ոչն ճանաչէին զիրեար, եւ որոց ոչ էր լուեալ  զբարբառ միմեանց, անկանել թաւալել առաջի անդրոյն, կամ այգորել դրսՆ արքուհի՝ Ի ծագել արեւուն, որպէս խուժանք սլեաց ՛ի Հյոսել հարաւոյ ՚ի դրան արքունի՝ ՚ի ծագել արեւուն, որպէս խուժանք ալեաց ՚ի հրոսել հարաւոյ ՚ի ծոց մի ծովու։ Եւ այն ամենայն՝ առ ՚ի հեշտ եւ ՚ի հաճոյս սրտի միոյ քաղդէի կամ ասորւոյ, որ ոչ ինչ աւելի քան զայլ մարդ ունելով. (քաւ ՚ի շամբուշ ամբարտաւանութենէն), կարծէր զինքն իշխան կենաց եւ կամաց առհասարակ մարդկութեան, եւ վա՜շ վա՜շ կարդայր յանձին իւրում։ Սակայն ոչ կարացին կալ ՚ի կայի իւրեանց, ոչ անդրիքն բարձրագիտակք եւ ոչ կանգնողքն բարձրասիրտք. թէպէտ եւ ձուլեալք յոսկւոյ եւ յարծաթոյ, ՚ի պղնծոյ եւ յերկաթոյ. այլ զի՝ ըստ Տեսանողին, ՚ի սրունս եւ յոտս խեցեղէնս յեցեալք կային, ոչ բաւեցին բառնալ ընդ երկար զհասակն սոնքացեալ. եւ ահա քարիկ փոքրիկ փրթուցեալ ՚ի բլրոյ, որպէս երեւութացաւն նմա, թաւալէր՝ գայր բաղխէր ընդ վիթխարին. գետին թնդայր, սարսէին տեսողք, եւ իսկ եւ իսկ լուծանէր ահ եւ հոյն հզօրին. զորօրինակ հովանի խուսափեալ յանկանել ոստաճապաղ կաղնւոյ՝ կոփիւն տապարաց։ Որպէս երիտասարդք յանդգունք մրցեալք ընդ կաշմբուռն ախոյենից՝ մի ըստ միոջէ անկան Ասուր եւ Բաբել, Քաղդեայն եւ Մար, Պարսիկն եւ Պահլաւ, Հելլեն եւ Հոռոմ, առաթուրք դարուց ժամանակաց եւ ազգաց նուաստագունից։ Եւ կիսամերկ Sաճկիկն անապատասուն, ցեղապետ մի վաչկատուն, զածածՆ Քուրդիկ՝ հեծեալ այսօր ՚ի սիւնս ճախարակեայս, կամ նստեալ ՚ի վերայ եռադիմակ պատկերացն՝ (մարդադէմ, ցլագլուխ եւ ուրծուաթեւ), կամ ընդ հովանեաւ կիսաքանդ դրանդւոյ տաճարաց Արեգի, ծխեն անփոյթք եւ անկարեկիրք զծուխն հեշտաբեր. օրինակելով իմն զծխանման ցնդմունս մարդկայնոց հեթեթանաց, եւ զանհաստատութիւն, հաստատագունից անգամ՝ համարելոց իրաց եւ արանց։ … Ո՛վ մեծակառոյց քաղաքամարք աշխարհաց, հարիւրդռնեայքդ, բարձրաբրգունք եւ թանձրապարիսպք, Բաբելոն, Նինուէ, Պալմիրա, Պարսուպօլիս, Թեբք եւ Մեմփիս, Սլակ եւ Բալբաք , ելեւմուտք բիւրաւորաց եւ բազմալեզու որերոյ. զիա՞րդ անմռունչ կայք, ի՞բր անշարժ դնիք. ո՜վ մահարձանք մեծադիրք ազգաց մեծամեծաց։ Ո՜վ սնոտի վաստակ ժողովրդոց եւ վիժածք ժամանակաց։ Ո՜վ ունայն երկունք սրտից եւ ծնունդք մտաց։

Քանի՜ սակաւց յազնիւ ինչ մտաբերեցին, ՚ի ձեռնարուեստ կամ ՚ի ստեղծաբանութիւն մտաց. այլ նուազունք եւս յոյժ ամբարձին յերկրէ զաչս ՚ի վեր, նկատել յառ ՚ի վերոյսն գլխոց իւրեանց. եւ եւս նուազունք յաջողեցան խուն մի թափ անցանել ընդ պարունակսն երեւելիս եւ յաներեւոյթսն ձկտիլ։ Զողջոյն իսկ երկիր` յետ հազարամեայ պարագայի, ասեն Ս. Գիրք, խորասուզեալ յանդունդս ջուրց, առ ՚ի հեղձուցանել եւ թօթափել զմարդիկ առհասարակ, վասն լինելոյ նոցա մարմին, նյսինքն զմարմնոյսն եւեթ խոկալով եւ հոգալով շփոյթք անմարմնականին եւ հոգեւոր։ Քստմնելի՜, պատահար, անչափելի կորուստ։ Այլ, աւա՜ղ, զի մարդկութիւն վերածնեալ եւ աճեցեալ՝ ոչ բժշկեցաւ յախտէն. եւ նոյն կիրք, բռնագոյնն կրից կամ ցանկուգոյն, թագաւորէ ՚ի վերայ սրտից. պատերաղմն ընտանի եւ սաստկագոյն յարդարելով քան զարտաքին մարտս պատերազմաց, եւ նախճիր յաճախ քան զամենայն կոտորած զինուց: Բազումք իցեն վիրաւորք սրոյ , այլ անթիւք ՚ի սիրոյ. խոց առաջին եւ վէրք վերջին։ Աւադիկ   հզօրագոյն հսկայից թալացեալ ՚ի դաստակս Դալիլայ. իմաստնագոյնն ՚ի մարդիկ՝ կարթեալ ՚ի հրապոյրս դստերն Տիւրոսի. դիւցազունք պարտեալք ՚ի գիրգ օրիորդաց. եւ դիք անգամ եւ որդիք Բարձրելոյ խարադաւանեալք ՚ի նոյն աղէտս: Դու իսկ, յիշեմ եւ սարսեմ, – դու իսկ վեհագոյնդ համօրէն հոգեկրաց եւ սրտակրաց, վկայեալդ յԱստուծոյ՝ այր ըստ սրտի իւրում, եւ դու հարար սլաքուն, որ նախ ոստեաւ ՚ի ծոցոյ Նախամօր մարդկութեանս, եհար զմարդն առաջին, եւ դեղեաց զսերմն համօրէն ծննդոց նոցին։ Քանի՜ գումարք բանակաց եւ գունդք վառեալք ՚ի զէն եւ յասպազէն. քանի՜ արշաւանք ընդ ապատ եւ անապատ, յելուզակութիւնք ՚ի ծովու, պաշարմունք ՚ի ցամաքի, խրամատութիւնք . քաղաքաց,  եւ ոմափորութիւնք պարսպաց. հեղեղ արեանց  ճապաղեաց եւ ուղխք արտասուաց. վասն զբռամբ ածելոյ կամ հասուցանելոյ զատրփելին առ տռփողն. որոյ թերեւս համբաւ մեծ էր քան զգեղեցկութիւն, որպէս ցանկութիւնն քան զվայելս,  զոր թերեւս գիշեր մի ամօթալի՝ ելոյծ արագարագ եւ ցայգականն ստուեր ցնդեաց զակնկալութիւն տասն ամաց։ Գիտացին հզօրք եւ աշխարհակալք, թէպէտ եւ անագան, զի եւ յաղթկուք ախոյենից եւ գազանաց՝ կթուցեալ լինին ՚ի կակուղ կենդանւոյն. եւ չիք ստուարագոյն եւ երկարագոյն կապանք` քան զսիրափոկ վարակս, որ խառանեալ զկարող եւ զտկար՝ ձգեալ տանին ընդ դիւր եւ ընդ դար. կամ ՚ի գերութիւն ցմահ, կամ՝ անդրագոյն եւս՝ ՚ի մահ մշտնջենաւոր. հազիւ թէ ՚ի բիւրուց ոք խզեալ զկապանսն, կամ կապեալ եւ ոչ կաշկանդեալ՝ փրծանիցի ողջանդամ։ Թող արդ ճգնիցին քերթողք եւ արարողք՝ յԵլիական եւ յԵնիական հանգներգութիւնս դրուատրել զդիւցազունս սիրայինս. խուռն ընթասցին իմաստունք եւ անիմաստք ՚ի թատերս, նկատել զհանդէս եւ զկերպարանս վիրաւորաց սիրոյ, զորս բանաստեղծիցն վերարկուէ հանճար բազմազան, եւ ներդաշնակութիւն նուագարանաց շողոմեալ չպարէ, եւ փայփայելով յանկուցանէն զսիրտ ՚ի պատրանս իւրեանց։ Սակայն ամենայն արուեստ Սուփոկլեաց եւ Կոռնելեայց ոչ բաւիցեն թաքուցանել զանկղիտանս եւ զաղկաղկութիւն սրտի մարդոյս։

Բայց սակայն զի հասարակաց է վտանգն, կամ՝ զի առհասարակ բնութիւն մարդոյ ընդ պէսպէս ախտիւք եւ կրիւք է գրաւեալ, տմարդութեան թուի չգորովել ընդ վէրս սրտի. եւ գէթ առաւել ներելիք սխալանք սիրոյ՝ քան ոխութեան. զի առ այն` ինքնին դրդի սիրտ, իսկ առ այս՝ միտք մղեն զսիրտ։ Զվիրաւորս սիրոյ ահա պատեն եւ պատուաստեն վարկպարազի վիպասանքն, այլ զվէրս եւ զհարուածս ատելութեան՝ որ առ, ամպարհաւաճութեան կամ ագահութեան եւ կամ որպիսի եւ է հարստահարութեան, ո՞ ժպրհիցի գովել, բայց եթէ անձնանախատ լինել կամիցի։ Չիք քան զգործ պատերազմի ամօթալի գործ, չիք քան զայգ անմարդագույն ՚ի մարդումս, մանաւանդ, եթէ գամ մի ոք քննեսցէ զպատճառսն եւ զարդիւնսն, զպատարաստութիւն գործոյն եւ զկատարածն։ Հայեաց ընդ դաշտավայրսն ուր հռչակեալ ճակատամարտն մղեցան, յաւուրց Նինոսի մինչեւ ՚ի Նաբոլէոն. ա՛նց ընդ բանակս Քսերքսի, Ալեքսանդրի, Սննիբաղայ, Կեսարու եւ հազարաց զօրավարացն Հռովմայ. ընդ ճամբարս այլազան ազանց Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ, ընդ հրոսակս հիւսիսոյ եւ ընդ վաշտս անապատաչու Սկիւթաց եւ Թաթարաց. ընդ համօրէն անչափ եւ անթիւ զինուորութիւնս դարուց առաջնոց, միջնոց եւ վերջնոց, եւ ո՞չ պակուցեալ զարմասցիս եթէ ո՛րպէս ՚ի վաղնջուց եւ այսր միտք մարդոյ բերին առավել ՚ի  նուաճել եւ յանճետ առնել զազգ իւր՝ քան յաճեցուցադել եւ ՚ի հաստատել։ Աւա՜ղ այնքան դալարութեան հաuակացն, որք ՚ի վերայ դալարեաց երկրի հնձեցան խափանելով զհունձս արմտեաց։ Եղբայր՝ թաղէ զեղբայր, եւ հայր զորդի, ղկոտորեալս՝ բազում անգամ ՚ի հաճոյս միոյ մարդոյ. եւ ճարտարք քարագործք քրտնին կոփել կանգնել անրիս եւ մահարձանս հրամանատուաց մարդածախ կոտորածին։ Յոլովագոյն մասն մնացուածոյ քանդակաց եւ արձանաց Եգիպտոսի, Նինուէի եւ Հռովմայ, եւ արդի ազանց յիշատակրանք՝ զգործըս մարտից. զյաղութիւնս եւ զպարտութիւնս, զգերիս եւ զգերողս, զզօրավարս եւ զնահատակս յանդիման առնեն, մեծք համարին մարդիկ՝ որք յաջողագոյն գտան ՚ի ջաղխել զբազմութիւն մարդկան։ Եւ ծաղկունք գարնայնի կողոպտեալք ՚ի յուսոյ փէսայի եւ հարսին՝ հիւսեալ կախին ՚ի ցուրտ ցուրանս եւ ՚ի կոթողս աշխարհակալաց եւ յաղթողն անուանելոց։ Բա՜բէ. անուն միոյ առն մոռացուցանէ զայնքան տառապանս տարեւոր պատերազմաց. յամբաւն  սեթեւեթեալ լռեցուցանէ զխորին հեծութիւն գիւղորայից եւ քաղաքաց, եւ շուքն շռայլեալ ճգնի վերարկել զճապաղիս անբաւ արեանց որ յերեսս դաշտաց եւ ագարակաց. եւ զկոյտ կոյտ դիականցն որ ընդ նոքօք հոսեալ եւ ծածկեալ աճապարանօք. որպէս ԹԷ վայելչագոյն արարածն աշխարհի՝ գարշելի քան զբնաւս իցէ։

Սակայն, միթէ, ասէն, ՚ի զո՞ւր ինչ գործեցին. եւ առ խոտան համարիցիմք զվաստակ եւ զհռչակ՝ ովք վասն հայրենեաց պատերազմեցան, թէպէտ կեցին թէպէտ մեռան։ Ա՜հ սրբազան են արդարեւ հայրենիք, եւ խորագոյն կիրք որ առ ՚ի նմանէն . նուիրական է սեղան հայրենեաց՝ յետ կրօնիցն սեղանոյ. մանաւանդ թէ անանջրպետ են սեղանքն, երկոքին, եթէ արդարեւ զգօն հայրենասիրությեան իցեն դործքն գովեալք. զի ոչ Է կատարեալ՝ գործ որ ոչ ունիցի կնիք անմահութեան։ Կրօնք են, որ անջինջ կնքէն եւ պսակեն զգործս մարդկան ընդ արեգակամբս եւ ՚ի վեր քան զարեգակնս հանեն։ Սխրանամ եւ դրուատեմ եւ ես ընդ քեզ, ո՜վ կորովաբանդ Ատտիկեցի, զանկեալսն քաջութեամբ ՚ի դաշտս Պլատէայ եւ Սալամինեայ, որք ՚ի Մարաթոն եւ ՚ի Քերովն, եւ որք նմանիք նոցին ընդ ամենայն կողմանս եւ ազինս. ձայնակցիմ գովաբանիցն հռետորաց եւ քերդողաց. չարհամարհեմ զկամարս կանգնեալս վասն նահատակաց հայրենեաց. այլ առաւել եւ սրտալիր եւս կամէի հռչակել զայնոսիկ՝ առ որս թէ հասանէր յերկրէ աստի հռչակ անուանցն, յաշխարհն հեռաւոր՝ ուր հոդիք նոցա երթեալ դադարիցին։ Զի եթէ ոչ հնչիցին արձագանգք վայրացն՝ յոր դնին՝ ՚ի տօնական ձայնիցս՝ որ ՚ի համար նոցին արձակին յերկրէ աստի, ոչ է գործ ճշմարիտ մերս կամ նոցայն։ Ի զուր ճգնիցին գուսանք եւ վիպասանք եւ ամենայն արուեստաւորք երգոց եւ նուագաց եւ անօթոց որոատականաց, եթէ եւ վանգ մի  այնքան աղաղակէն որ թնդացուցանէ զքաղաքս եւ զդաշտս մեր՝ ոչ թափանցեալ ժամանեսցէ ՚ի գաւառսն յաւիտենոկանս, ուր միայն իսկական արդիւնք գործոց պատուին եւ ոչ վարկպարազի կերպարանք։ … Ահեղաձայն հնչումն հողմոյս՝ խորագոյն ազդէ իմաստ, անջրպետ անկեալ ընդ բերան գովչացն եւ ընդ ականջս գովեցելոցն։ Առաքինութիւն եւեթ նուիրակ է թափանցիկ աստեացս եւ հանդերձելոց։ — Ո՜վ մեծապանծք Ելլադա եւ Լատիոն, եւ չեն տեւողքդ նոցին. ՚ի լուր եւ ՚ի տես նշանաց քաջացդ եւ հայրենասիրաց՝ դղրդեալ տրոփէ եւ իմ սիրտ … այլ եւ անդրէն հանդարտէ։ Զի՞նչ շահ իցէ ինձ՝ եթէ որպէս չկարեմ  զգայութիւն տալ անդրեացդ կճեայց եւ պղնձեաց, նոյնպէս եւ ոչ ազդիցեմ ինչ եւ ՚ի սիրտս ՚ի սպառ-սպուռ ցամաքեալս. կամ թէ յետ վաղանցիկ կենացս՝ ոչ հանդիպիցիմ նախ անցելոցդ։ Բարձրագոյն եւ սրբագոյն քան զԵլիւսեան հովիտս ձեր՝ խնդրեմ ես տեղի հոգւոց ազնուաց:

Ազնուագոյն եւ զգօնագոյն են ինձ երկք հեզացելոյ սրտի, արդիւնք խաղաղակեաց ճարտարաց. որոց յառեալ ՚ի գեղեցկութիւն բնաբոյս՝ զնոյն ջանացին տպաւորել ՚ի տախտակս եւ ՚ի վէմս եւ ՚ի հրահալս, օժանդակ առեալ անօթս եւ նիւթս պէսպէսս, զոր նախագունից քան զինքեանս ճարտարաց մուծին հնարագիտութիւնք. եւ յարմարակցութեամբ նիւթոց եւ երանգոց՝ ստեղծողք անուանեցան ձեռագործացն, ըստ զանազան մասանց արուեստին, որպիսիք՝ պատկերահանութիւն, անդրիագործութիւն, ճարտարպետութիւն  բնակարանաց եւ ճանապարհաց գնացութեանց ընդ ցամաք եւ ընդ ջուրս։ Առաւել սքանչացուցանէ զիս արուեստան՝ ծնունդ մտաց եւ մատանց՝ որ բարձրացոյց զպարիսպս, լարեաց զկամուրջս ՚ի վերայ անդնդագնաց հեղեղատաց եւ լայնալանջ գետոց. սլացոյց զսիւնս կանգնմագեղս, թռոյց գմբէթս քարեղէնս յանօսր գմբէթարդն երկնից, կոշկոռս անհեդեդս քանդակեալ եմոյծ ՚ի կերպարանս կենդանեաց, եւ զամենայն նիւթ զկարծր եւ զկակուղ` լմեալ եւ տաշեալ՝ ծառայեցոյց ՚ի շինուած եւ ՚ի զարդ. քան թէ պատճառքն վասն որոց կանգնեցան կացին հրաշալիքն այն ձեռագործք, ընդ որոյ բեկորu եւ նշխարս Հիանան դարք։ Զի բազում անգամ ամբարտաւանութիւն անձնահաճոյ բռնաւորի եւ ընչեղ հարըստի, կամ գորով փոքրոգի՝ հրամայեաց կանգնել զայնոսիկ, թերեւս եւ զրկանօք եւ բռնադատութեամբ. իսկ արուեստաւորն անկամակից՝ իւրով գիտութեամբն պատրուակեալ ծածկեաց զնորա անգիտութիւն: Այսոքիկ իցեն ակներեւագոյն մնացուածք վաստակոյ դարուց եւ ազգաց անցելոց, եւ վկայութիւնք զօրութեան մարդոյս։ — Այլ ազէ, ասա, զի՞նչ աւելի քան զբնութիւն յանդիման առնիցեն մեզ՝ եւ մանրադրուագ անդրիքն եւ քանդակք, որք կատարելագոյն արարք եւ մնացուածք համարին ճարտարութեան մարդոյ. եւ յոլովք քան թէ սակաւք վրիպեալք իսկ գտանին ՚ի բնական օրինակացն, նաեւ եղծիչք պարզութեան իսկատիպ պատկերացն։ Նրբամտագոյնք եւ նրբամատունք իսկ ճարտարացն, Փիդիասք եւ Ապելէսք, Սանցիոյ եւ Կանովա, ընդօրինակողք եւեթ են եւ կարկատողք իսկիցն կերպարանաց. որք եւ ոչ ոտն մի յոտանէ շարժել ետուն հսկահասակ անդրոյն կարծեցելոյ ոլիւմպաշարժ Արամազդայ, եւ ոչ  թoթափ մի արտեւանանց խաժակն Աթենասայ. թող թէ բաբախիւն մի երակաց եւ մկանանց դիցն իւրեանց կռելոց եւ կոփելոց, յորս ազատաքայլ երթեւեկս առնէին ճճիք եւ մժիղք. բայց միայն զի զխուսափու գեղեցկութեան նշմար անշունչ եւ անշարժ աջողեցան ապաւորել յանհարթ նիւթսն, իմաստ ինչ սլացիկ ազդելով ՚ի տեսողսն, եւ այն ոչ ամենեցուն զգալիս։

Վեհ քան զձեռագործ ճարտարսն ասեմ զբանագտական, որք արձակ կամ չափական բառիւք ՚ի ճառս կամ յերգս եւ ՚ի նուագս յեղին զիսկաբուղխ բերս եւ ծնունդս հոգւոյ, դայեկեալ սատարութեամբ մտաց եւ սրտի. եւ զծածկեալսն կամ զանգիւտս եւ զանհնարինս այլոց ՚ի մարդկանէ՝ դիւրագիւտ եւ դիւրահուպ առաջի եդին։ Վասն այնորիկ եւ այնքան մեծք եւ պիտանիք իցեն՝ որք ընկերացն անկարողաց ծանուցանեն, կամ պարզեալ ցուցանեն զօրէնս բնութեան եւ մտաց եւ մանաւանդ զբարուց. զի այսու՝ հոգիս որ ՚ի մեզ՝  զարգանայ, կազդուրի եւ կեայ՝ անդր եւս քան զցնդելի կենցաղս այս, վերանալով առ ճշմարիտն։