Ընդ եղեւնեաւ

Ե.

Բազում անգամ նստեալ իմ ՚ի սարս գահաւանդեալս ՚ի վերայ ընդարձակութեան դաշտոց եւ ծովուց, կամ ի բլեր ուրեք մենաւորի, որպէս եւ ՚ի ժամուս յայսմիկ, սիրեմ շուրջ յառեալ նկատել զարդիւնս բնութեան եւ զմարդոյ: Լերինք բարձունք յայս կամ յայնմ մարզէ կանգնեալք մի ըստ միոջէ՝ խափանեն զմասն տեսարանիս, որ եւ տակաւին այնպէս անբաւ թուի ընդարձսկութեամբ. շարք բլրոցս որ ՚ի սնարից կուսէ կարակնաձեւ բոլորեալք՝ որպէս մահիկ պսակիչ հստակ ճակատու, խոնարհեալ յանգին ՚ի հովիտս լայնագոգս, զորս կամարակերպ շրջափակեն ոլորտքն բիւրեղանմանք. եւ ՚ի կիցս խառնուածոյ երկնակառոյց գմբեթին ընդ հարթահատակ գնտոյս՝ նշմարի ծիր լուսաշուք, դոյզն ցուցակ անծայրածաւալ ծովուն, որ առաւել քան զառաւել ընդարձակեցուցանէ զտեսիլն եւ ձկտեցուցանէ զմիտս յանհասանելիս աչաց սահմանս։ Այլ շատ ինձ են ՚ի զբօսանս աչաց եւ ՚ի զմայլումն սրտի՝ բովանդակութիւն իսկ ձորադաշտակիա զետեղելոյ ընդ մէջ, լերանցս եւ ծովուն. մերթ երեւեալ որպէս սրահ մի մեծ եւ բազմազան ընդ կապուտակային ձեղուամբ, յորում սպիտակադէզ եւ լուսակիզն ծրարք ամպոց՝ որպէս շատրուանք եւ սրահակք ծածանեալք ՚ի վերուստ՝ հովանի առնեն շինից եւ ագարակաց. եւ մերթ ծով իմն ցամաքանիւթ՝ կանաչաթուխ կոհակօք կաղամախեաց եւ եղեւնեաց եւ պտղաբեր պուրակաց անջրպետելոց ընդ մարդաբնակ ոստանս։ Բարձրակառոյց զանգակատունք յերի սպիտակորմն եկեղեցեաց` երեւին  իմն առագաստք փարեալք ՚ի կայմս բարձրաձաղկս՝ որ վարեալ տանիցին տորմիղս մեծակազմն նաւուց, եւ հանգրուանք իցեն նոցին՝ մեծանիստ  աւանքն եւ աշտարակազարդ քաղաքն բացական. եւ հունք նոցին հատեալք՝ սպիտակահետ երկարութիւնք շահռահ, պողոտայից։ Եւ որքան դեգերիմ յայսպիսի կարծիս՝ այնքան ճշգրտագոյն համարիմ զերեւոյթն. եւ թուի իմն թէ այս ամենայն ձեռակերտ մարդկան՝ ցիր ընդ երեսս դաշտիս, կամ դաշտս բոլորովիմբ շինածովն եւ տնկածով, սաղապաճեմ նաւեալ խաղայցէ ՚ի ծով, մեծածով յաշխարհ հեռաւոր, յեզր անծանօթ։

Խորհիմ ընդ պեսպէս յոյզ եւ շարժմունս ձեռաց եւ սրտից մարդկան սփռելոց յայդքան ընդարձակութեան շէն եւ անչէն վայրաց, որք ընդ տեսութեամբս բովանդակին, եւ յորոց ճիկ մի ոչ հասանէ յունկն իմ, իմանալ գէթ առ սակաւ մի զի՞նչ անդր ՚ի նոսայն գործիցի եւ կրիցի։ Եւ ոչ կարելով յաղթել փոքուս (որ մեծ իսկ է), յեւս մեծագոյնսն ձկտին միտք իմ, յայնկոյս պարուց եւ պատուարաց լերանց, որք սահման հատեալ գաւառաց եւ աշխարհաց՝ թաքուցանեն յինէն զթագաւորութիւնս ազանց. յայնկոյս ծովուն, զորոյ հազիւ ծիր մի նշմարեմ՝ որպէս ծղօտ մի փայլուն. ՚ի յոլովախուռն շահաստան ափունս, ՚ի մէջերկրեայս, ՚ի ժողովս ժողովրդոց, ախարհաց եւ պետութեանց երկրի, խաղաղելոց կամ խռովելոց ընդ երկնաւս։ … Այլ ՚ի տկարանալ զգայարանիս տեսութեան՝ տկարանան եւ միտքս ՚ի հետքնին խուզողութենէ. եւ վերջոտնեալ՝ դառնամ ՚ի մերձաւոր սահմանքս՝ որ երեւինս քաջորոշակի: Եւ մինչ այս ամենայն զանազանութիւն բնութեան եւ շինութեան, ագարակք արօրադրեալք եւ բազմամարդ քաղաքանի, եւ գիւղաստան, հանգրուանք եւ ամարաստունք ցրուեալք ՚ի կողս բլրոց եւ ՚ի  լանջս լերանց՝ թուին լուռ մուռ որպէս յանդորրու քնոյ կամ ՚ի մոռացկոտ զբաղանս, ահա գրաւեն զուշ աչացս եւ մտաց՝ պարզունակ նչանքն քառաթեւք, ամենայն ուրեք արկեալք, որպէս հովանիք եւ պահապանք ամենայնի՝ զոր տեսնեմս եւ նշմարեմ։

Աստանօր իսկ ՚ի սրածայր կատար լերինս որ ՚ի թիկանց, իբրեւ ծառ մի գօս նշմարի խաչ կանգուն. նոյն եւ ՚ի բարձրագոյնս եւս կատարս կարկառակոյտ կոհակաց՝ յոր հազիւ յանդգունք ՚ի լեռնակրթաց արանց ոտս եդին, միայն ձեռակերտ կարգուն՝ նա է. միակ յիշատակ այնքան ջանից եւ տաժանակիր վերելից, կոթողեալ ՚ի պեղածս ձեան եւ սառին, եւ ՚ի մրուրս ամպրոպաց, ուր արծուի անգամ՝ եւ անգղ ոչ ժամանեն, (զի չիք անդ նշխար կենդանական կամ բուսական), եւ անդ իսկ ամբառնայ նշանն այն Յիսուսի, որպէս յընդմիջաշաւիղ կենաց եւ մահու, յաղորդակից երկոցուն։ Աւադիկ եւ յերկոսին գագաթունս համետաձեւ լեռնակիս՝ մէն մի խաչ մենաւոր. զնոյն նշմարեմ եւ ՚ի լեռնալրիս որ ՚ի հանդիպոյ, յաւելուածով հանդերձ նշանաց գեղարդեան եւ սպնգակիր, եղեգան. նշանք հիահրաշ տնօրէնութեանց Յիսուսի, որպէս աւետարանքն ճառեն։ Քանի՜ցս եւ յափափայս քարակտուրս, զորս կարծէի ես ինքն առաջին կոխել, գտի զնոյն նշան, կամ կանգուն կամ քանդակեալ ՚ի վիմի, եւ ոչ գիտեմ յո՞րքան ամաց եւ դարուց հետէ, եւ յորո՜ց ձեռաց եւ առ ի՞մ յիշատակէ։ — Արդեօք ուղեւոր տաժանեալ եթո՞ղ  զնոյն՝ յիշատակ անցից իւրոց, կամ վասն ընկերի՝ որոյ ՚ի գնացու եհաս անդէն առ. ետեղ վախճան կենաց, եւ ամփոփեցաւ ՚ի պատշաճագոյն ուրեք մերձաւոր վայրի, կամ՝ բարձեալ անդուստ իջուցաւ բերաւ ՚ի հող հայրենի կամ ՚ի շէն մօտաւոր։

Եւ զի՞նչ խիտ առ խիտ անդ ՚ի խոնարհ ագարակիդ՝ որ ընդ հովանեաւ տաճարին, վարկպարազի որմածով անջրպետելոյ յայլոց ագարակաց, հաւաքեալ կայցեն մեծ եւ փոքր խաչեարդ ՚ի վերայ անարօր գետնոյ գեղջէիցս. որոց զմերձաւոր հողսն գործելով` եւ առ երի հանգչին զքուն յետին, սակաւուք ՚ի բացեայ ՚ի խրճթէն՝ ուր բացինն զաչս ՚ի լոյս կենաց։ Երեքկին ագարակք. կենաց, վաստակոց եւ մահուան, հուպք առ. իրեար, եւ երեքին եւս նովեն, հովանաւորեալ յիսուսական նշանաւ։ Նոյն եւ ՚ի շինաշափ եւ ՚ի բազմաբնակ ոստանս, ՚ի գլուխ եւ ՚ի ծայր ամենայն մեծամեծ շինուածոց եւ աշտարակաց՝ թագակապեալ երեւի նշան. որպէս թէ ՝ հանուրց՝ լինել ստացուած Յիսուսի։ Նկատեա՛ց ինձ ազէ մօտագոյնս, եւ տեսանիցես յաճախագոյն զայդ նշան քան զայլ ինչ՝ յապատս եւ յանապատս, ՚ի գլուխ եւ ՚ի կիցս ճանապարհաց. յարձանս սահմանաց եւ աղբերաց, ՚ի գոմ եւ փակ, ՚ի շինուածս հասարակաց եւ յառանձնակս։ Եւ տիրագոյն եւս ՚ի վերայ բազմութեան հաւատացեալ մարդկան. ՚ի թագ թագաւորի եւ յապարօշ դշխոյի, ՚ի նիշ դրօշուց եւ ՚ի շուք պատուադիր նշանակաց, ՚ի կուրծս իշխանաց եւ սպայից. յերախակալ սուսերաց զինաւորաց, եւ ՚ի լանջագեղ կամարս օրիորդաց, ՚ի խրոխտ պարանոց երիտասարդի, եւ ընդ կոկորդով անփորձ կուսի, ՚ի ճեզանակ հարսին եւ ՚ի չինգղ փեսայի, եւ զմիջով անապատակեաց միանձին. որոյ թողեալ զաշխարհ՝ եւ որ ինչ յաշխարհիս՝ զսա միայն եբարձ, անհրաժեշտ նիշ Յիսուսի , անսպառ թոշակ կենաց եւ ցուպ երկնագնաց ճանապարհին։ Եւ յորժամ սպառիցի ճանապարհն այն, եւ թաքիցէ աշխարհս այս բազմազբաղ՝ ՚ի զգայութենէ մեծի եւ փոքու, թագաւորի եւ ճգնաւորի, նոյն խաչ լուրջ եւ խաղաղ հանգչի ՚ի վերայ սրտիցն՝ դադարելոց յամենայն զբօսանաց  կենցաղոյս. ապացոյցք պարտութեան մահու եւ յարութեան հանդերձելոյ։

Այսքան մեծահանդէս, մեծազօր, ամենահաս ամենակալ է նշանն Յիսուսի. նշան բարձր եւ խորին, որոյ ծայր յերկինս երկնից ձգտեալ, եւ խարիսխ կոխէ զդրունս դժոխոց. թեւք նորա տարածեալք յարեւելս եւ յարեւմուտս՝ ընդգրկեն զառհասարակ մարդկութիւն. զհաւատացեալսն՝ գգուելով, զանհաւատսն՝ ստիպելով. գիտնոց՝ խորհուրդ զմայլական, տգիտաց յորդորակ, գայթակղելոց փրկանակ։ Սա եւ քեզ՝ յամառելոյ սոփեստիդ՝ տանջիչ խելապատակի, առեղծուած դժուարալոյծ. եթէ գամ մի կշռեալ հայիցիս, եթէ զիա՞րդ՝ զոր ոչ հելլէնականն հանճար եւ ոչ լատինական լեգէոնք, ոչ հրոսակք հիւսիսոյ, ոչ կախարդասարն ոսկի եւ ոչ սաստ բռնաւորաց՝ կարացինն, այս գործի խըրթնատեսակ եւ մահաշուք՝ կարաց եւ արար. կալաւ զաշխարհ, նուաճեաց զապառում եւ զգօն, ղխուժ եւ զդուժ, զՅոյն եւ զԳոթ , զԱրամացին եւ զԱրիացին: — Բանակ բազմաբիւր, զինուորութիւն նորասքանչ. ոչ կոտորմամբ թշնամեացն յաղթէ եւ տիրէ, որքան յաւէտ զանձն ՚ի սպանդ. տալով՝ զսիրտ գերէ, եւ սիրոյ շղթայիւք զհետ ձգէ։ Եթէ զարմանալիք են գործք Յիսուսի եւ հետեւողաց նորին, մեծագոյն եւս զարմանք են ինձ չզարմանալդ ընդ այս՝ իմաստասէր կոչեցելումդ։ Զոր եւ անդըստին իսկ ՚ի սկզբանց քարոզութեան աւետարանին՝ նկատելով հզօրագոյն քարոզիչ նորին Պօղոս, վկայեաց, եթէ արդարեւ գործս այս յիմարութիւն թուիցի յաչս գիտնոց աշխարհի. զի այնքանոյ մեծի եւ տիեզերահռչակեալ վարդապետութեան՝ հարկ էր կամ անհնարին մոլորոթիւն լինել, կամ իմաստութիւն անբաւ։ Դատել եւ ընտրել ընդ երկոսին մարթ է՝ քննելով զարդիւնս աւետարանին. ՚ի հանդիսի կացուցանելով զաշխարհ՝ որպէս էրն ՚ի սկզբան քարոզութեան նորին, եւ որպիսի ինչ եղեւ հուպ ընդ հուպ. յո՞ր անարգութիւն ստորանկեալ թաւալեալ կայր սիրտ մարդոյս, եւ յո՞ր սրբութիւն վերաժամանեաց յանկարծոյն. որպիսի՜ անդորրութիւն առձեռն պատրաստ եգիտ հոգի, եւ զիա՞րդ վստահաբար անցանէ յաշխարհէ աստի յաշխարհն անծանօթ։

Եթէ զայսոսիկ քննելով իմաստասիրի՝ յամառիցի տակաւին կալ արտաքոյ յիսուսական գաւթին, թող լիցի նմա «Ճառ խաչին՝ յիմարութիւն, այլ փրկելոցս մեզ՝… Աստուծոյ զօրութիւն եւ Աստուծոյ իմաստութիւն»։ Այսոքիւք վառեալ տկարացն, եւ տխմարաց յաչս արտաքնոց՝ փորձեցին եւ բացին շաւիղ՝ զոր ոչ հռչակեալ գիտնոցն նշմարեալ էր ակն, եւ ոչ զօրաւորաց երկրի կոխեալ ոտն։ Որքան եւ կուտեսցին դարք՝ եւ ոչ մի յայնցանէ, եւ ոչ ամ մի յամաց անցցէ առանց յակճիռս կալոյ ընդ յառաջ — անցեալսն, յորս գործք եւ հետք անջինջք երեւին աշակերտացն Յիսուսի, սակաւուցն այնոցիկ եւ փոքրոգեաց, սինլըքոր եւ անկած որերոյ, որոց գործոցն չիք հանգունակ մեծ ՚ի վերայ երկրի. որք զանձինս հեզաբար ՚ի մահ տալով՝ վասն օրինաց ամենահղոյնոյն Յիսուսի, եւ զժովովս եւ զազինս մարդկան շրջեցին ՚ի հայրենատուր հնադարեան կարծեաց եւ հաւատոց` ՚ի հաւատս նորս, եւ այն՝ առանց բնաւին բռնութեան եւ հրապուրանաց եւ արուեստից։ Հանգոյն իմն, աղկաղկ եւ փանաքի էակքն, զորս չգիտէ բնախօս՝ որդունս եւ զեռունս անուանել՝ եթէ բոյսս եւ բորբոսս, որք յանդնդոց ովկիանու՝ ՚ի հրապարակաց կիտից եւ ՚ի խուժան ամեհի ալեաց, անշփոթ շարժմամբ ՚ի վեր ամբառնան, յարեալք կռեալք զիրարեալք մինչեւ ՚ի մակաւասար երեսս մկանանց եւ վերագոյն եւս, պարսպաձեւ,  կառուցեալ զկենդանատունկ խտրական, խրամատս գործելով ծովուց եւ խութս խորտակիչս ճեպընթաց նաւուց։

Բռնաւորյ զօրութիւն հռոմէական ինքնակալութեան՝ կարծեաց միանգամայն արմատախիլ առնել զաւետարանն նորատունկ, որպէս հողագործ որ խլիցէ գաղձ մի յանդոյ իւրմէ. եւ ոչ թէ միայն ոչ բաւեաց ամենայն ուժովն եւ ահիւն, այլ եւ ոչ պաշտպանել զմեծատարած անդաստանս հեթանոսութեան՝ զորս արագարագ գրաւէր ճարակէր սերմն եւ այգին երկնաւոր մշակին։ Վանողք եւ վկանդողք չորից ծագաց երկրի՝ դարձուցին զամենայն զէն զօրութեան իւրեանց, հնովք հանդերձ եւ նորահնար մեքենայիւք եւ քստմնելի տանջանարանօք, որպիսի ուրեք երբեք չէր երեւեալ, ընդդէմ անզէն եւ անդիմամարտ խաղաղակեաց հoտի փոքու քրիստոնէից. հուր եւ սուր, ձէթ եւ ձիւթ, գելք եւ բեւեռք, արջառաջիլք եւ գործարանք ձուլածոյք, ամենայն իսկ տարր եւ անօթ՝ փոխեցան ՚ի վրիժակս, ՚ի կտտիչս եւ սպառիչս կենաց։ Անկանէին հազարք եւ բիւրք ՚ի հալածանս թագաւորաց եւ բռնաւորաց, եւ քրիստոնէութիւն ոչ նուազէր, նա մանաւանդ օր ըստ օրէ աճէր եւ բազմանայր. որպէս թէ ամենայն շիթ արեան հեղլոյ՝ որպէս զհատն ցորենոյ անկեալ յերկիր՝ բուսուցանէր ընդ միոյ երեսուն եւ հարիւր. եւ որպէս ծուխ իմն անուշահոտ ծաւալեալ՝ ընդմտանէր անարգել ՚ի շէն եւ յանշէն, յանապատս անկոխս եւ յաշխարհամուտ ապարանս նոցին իսկ կայսերաց հալածողաց. յամենայն վիճակէ եւ ՚ի մասնէ մաքսէր եւ որսայր, յամենայն սահմանս կանգնէր զնշանն Յիսուսի, յամենայն գահոյս եւ տաճարս վերաբազմեալ նազէր. զ՚Փլաւեան ամփիթէատրոնն շրջատարած՝ լուանայր արեամբ նահատակաց , եւ զմեկենեան Ամենադից բոլորահաւաքն մեեան՝ փոխէր ՚ի տաճար Ամենայն Սրբոց հետեւողաց Յիսուսի, եւ Մօր նորա Կուսի։

Քաղցր է ինձ այսուհետեւ սքանչանալ ընդ մարդորսակ ճարտարութիւն քո, Պետրէ. հիանալ ընդ եռանդուն վարդապետութիւն քո, Պօղէ. զմայլել ընդ նորալուր սիրաբանութիւնս քո, ո՜վ ոդիդ Որոտման. որոց ոչ կարացին ընդդիմաբանել ոչ հինք եւ ոչ նորք փիլիսոփայից. եւ եթէ ճիկ ոք եհան՝ ափիբերան եղեւ ՚ի ջատագովաց քրիստոնէութեան։ Սխրանամ ընդ դասկարգութիւն եւ յաջորդութիւն քահանայից եւ վարդապետաց եկեղեցւոյն Քրիստոսի եւ լսարանի նորին, զայս իննեւտասն դար անընդհատ. ընդ անայլայլակ հոսանս բանին կենաց, որ որպէս գետ ականակիտ այն ինչ ելեալ յաղբերէ, եւ անպղտոր եւ անսպառ վտակօք յառաջելով երթայ եւ հարըստանայ։ Հիացուցանեն զիս հանդէսք նահատակութեանց անթիւ դասուց, ոչ լոկ արանց կատարելոց, այլեւ մանկանց փոքունց, փափկասուն կանանց եւ օրիորդաց եւ պարկեշտ կուսացնաց՝ որոց ստուերք անգամ՝ ճոճեալք եւ խարշափիւնք տերեւոց ահընկէց լինէին, զիա՞րդ անահք եւ վստահք հոլոնեայ յատենի խոժոռադէմ՝ դատաւորաց եւ յասպարէզս ըմբշաց, ՚ի հրապարակս առիւծուց եւ ցլուց վայրենեաց. ՚ի վերայ կարմրացեալ կասկարայից եւ յեռացեալ կաթսայս, ընդ փուշս եւ ընդ բեւեռս սփռեալս մերկոց գարշապարացն, որպէս ընդ հոյլս ծաղկանց եւ սաղարթուց թաւուց կաքաւելով ընթանան. ՚ի հնոց արկեալք՝ ճեմին որպէս ՚ի հովս ամարանոցաց. եւ ՚ի խարոյկս մխեալք՝ մատաղ մատամբ հաւաքեն զկայծակունսն եւ պսակս բոլորեն ինքեամբ ինքեանց նազելի գլխոցն, յառհաւատչեայ երկնաւորի եւ անթառամ պսակացն, զոր հոգւոյ աչօքն հուպ նկատեն. «Ես քրիuտոնեայ եմ, Քրիստոսեայ եմ  եւ ես» գոչելով եւ երգելով, մեռանին յերկրի, անմահանան յերկինս եւ յերկրի. քան զբիւյր կեանս նախամեծար արարեալ զկուսութիւն անձանցն եւ զհաւատսն ՚ի Քրիստոս. նմա միայնոյ հարսն անախեղծ պահեալ զսիրտ եւ զհոգի։ Յոր սակս եւ այլք բազումք՝ զորս ոչ ստիպեաց սուր արիւնախանձ, այլ իմն օրինակ անարիւն եւ մշտամատոյց պատարագաւ նահատակին զկեանս բովանդակ. յանզբաղ մենարանս եւ ՚ի թաքուն կուսաստանս ապաստանեալ, անբիծ եւ անաղարտ պահել զփափկիկ չնորհսն այն, հանապազօր մեռելութեամբ զգայականին, ճգամբք եւ վաստակօք։ Երկաքանչիւր սխրալիք, երկաքանչիւր մեծայաղթք. եւ որ արեամբ՝ որպէս վարդիւք զգեցեալ, եւ որ անարիւն՝ որպէս շուշանօք ստիտակացեալ. գերագոյն քաջազանց եւ հսկայից կատարեալ գործ, տկար եւ զաղփաղփուն մարմնօքն, ՚ի հիացումն Հեթանոսաց, յամօթ իմաստասիրաց, ՚ի խրախոյս առաքինեաց, եւ ՚ի պարծանս խաչի քո, Տէ՜ր Քրիստոս։ Պարտ իսկ եւ արժան գերադրական ընծայել պատիւ` այնմ, որ ղմեծագոյնն զամենահրաշն զամենափրկիչն յանդիման առնէ, զգործ՝ կատարեալ ՚ի վերայ երկրի. զմեռելութիւն Անմահի, եւ զաներկբայ փրկութիւն մահկանացուաց։ Յայս յիշատակ ՚ի մոռացօնս լինին, այլ ամենայն յիշատակք. անհետանան ամենայն պէսպէս երեւոյթք աշխարհի. զոր օրինակ ՚ի պահուս յայսմիկ ՚ի խոնարհել արեգականս զկնի պատուատրաց լերանց՝ նուաղին տեսարանք տուընջենիս, եւ քօղ անօսր նսեմութեան տարածանի շուրջ զինեւ, զամենայն սքօղելով կերպարանս, յորոց միջի, միայն  զսեւասարտս խաչս այս որ ՚ի թիկանց կուսէ՝ նշմարեմ, օրինակ իմն անխոնջ բազկատարածութեամբ կնքելով եւ հսկելով ՚ի վերայ բնութեան խաղաղելոյ։ …