Ընդ եղեւնեաւ

Դ.

Յիսո՜ւս. ահաւասիկ ակնկալեալն ՚ի մարդկանէ, եւ ակնկալու մարդկութեան, զի իւր իսկ ստեղնծուած եւ ստացուած էր մարդս, եւ նա միայն գիտէր քաջ եւ զպէտս մարդոյն եւ զդարման պիտոյիցն. զոր ընդ աղօտ միայն նշմարեալ գուշակեցին մարգարէքն Իսրայէլի, եւ աղօտագոյն եւս իմաստունք հեթանոսաց եւ օրէնսդիրք արեւելից. եւ ոչ բաւեալ ամենայն յօդակապ բանիւքն բացատրել, վկայեցին լոկ միայն թէ հարկ է լինել բան կենդանի, այլ զորպէսն ոչ իմացան, մինչեւ ինքնին «ճշմարտութիւնն յերկնից երեւեցաւ», ըստ նախաձայնութեան Դաւթի, եւ բուսեալ յերկրէ՝ ասաց զանձնէն, «Ես եմ ճչմարտութիւն» : Յայնժամ լռեցին եւ տեսանողք եւ Պղատոնք. եւ պատանեակ մի ձկնախոյզ՝ կարկառեալ հիանալի համարձակութեամբ՝ յամենասքանչելին, որ մարդկօրէն տնօրինէր ընդ. նմանիս իւր, խիզբս արկանէր   զգոգով դերունակ գգուելւոյն, եւ վկայէր եւ գոչէր, եթէ «Տեսաք. եւ ձեռք մեր շոշափեցին ՚ի վերայ Բանին կենաց». եւ բարձրագոյնս եւս վերագոչէր, թէ «Ի սկզբանէ էր Բանն. եւ Բանն էր առ Աստուած, եւ Աստուած էր Բանն։ … Եւ Բանն մարմին եղեւ եւ բնակեցաւ ՚ի մեզ »։ 

Ո՜վ սքանչելի անդորրութեանս՝ զոր զգամս այժմիկ։ Զիարդ խաղաղին խռովք կրիցս յուզմանց. զի՞ հեշտաբար տատանի սիրտս տագնապեալ։ Ո՞րպէս յանկարծոյն ցածեար լուծար, հողմդ սաստկագոչ. ոչ եւս կոծես զականջս իմ՝ խառնաձայն եւ արտաբեկ մռնչմամբդ։ Ոչ եւս ծով խեթկեալ ՚ի սուր փքնացդ` կոհակակոծ խորխոլի, բլուրս բարձրացուցանելով եւ անդունդս իջուցանելով, եւ ոչ ասրաքատակ մկանամբք զգեստաւորեալ՝ վաղվաղէ խաղայ ճեմիլ ճոճալ յափունս տակուցեալս, եւ ոչ որպէս այսակիրք կամ հուսահատք՝ յայս կոյս յայն կոյս դանդաչեն կողերք եղեւնոյս. եւ ոչ երեսք մարգագետնոյս ՚ի մակաւասար շնչմանէդ տագնապեալ՝ թուին թողուլ զյատակսն եւ փախչել։ Այլ ի՜բր հեզաբար համբուրին ծիլք եւ ծաղկունք, ոստք եւ տերեւք, ծով եւ աւազ, օդք եւ գետինք, երկիր եւ երկինք։ Արտաքս յիւրաքանչյուր դարանաց եւ պատսպարանաց ելեալ սզի ազգ կենդանեաց՝ յօդս եւ յերեսս դաշտաց, հանդէս առնեն բնատուր հրահանգաց կենաց իւրեանց: Ահա հեզապար պատգամավորին նկարաթեւ թիթռունք ՚ի թերթս թփոց. ահա ճեպի մեղուն ժիրաժիր ՚ի վաստակն անուշարար. ամենուրեք խայտան բզզեն միջատք. լսելի լինին ձայնք ոստանիստ հրեշտակաց՝ ՚ի թառից պրակաց եւ անտառաց եւ ՚ի սորոց քարանձաւաց։ Համաձայնութիւն իմն անդորրաբեր նուագաց հնչէ յընդհանուր բնութեան։ … Երթեալ ապա հեռասցի եւ հանգիցէ խոնջեալն եւ խոնջեցուցիչ հողմն ահաւոր։ «Արի՛ հիւսիսի, եւ եկ հարաւ»: Պապանձեա՛ց եւ դու, սրտասարսուռ ձայնդ բարբառոյ յանապատի, որ գոչէիր եւ գանչէիր, եթէ «Ամենայն մարմին խոտ է», ամենայն ազգ մարդկան որպէս խոտն վայրի՝ որ կոխան եղեւ, եւ որպէս ծաղիկն որ թօթափեցաւ։ Նա մանաւանդ գոչեա եւ միանգամ եւս, եթէ Ամենայն անցանէ, «եւ բան Տեառն մնայ յաւիտեան». եւ ապա կարկեաց եւ լուռ լեր։

Քանզի լսելի եղեւ ձայն ցանկալւոյն ազանց եւ դարուց. ձայն ահեղ եւ հզօր. որոյ ճշմարտություն՝ հաստատէ զհիմունս երկրի, եւ խաղաղութիւն՝ ցածուցանէ զաղմուկս սրտի. եւ հոգի մարդոյս՝ նովաւ նշմարէ զշաւիղ իւր յերկեկից ճանապարհակցութեան կենացն։ Ամենայն ինչ գամ մի վեր ՚ի վայր յուզեալ՝ հանդարտեալ հաստատի յանկարծակի այլակերպութեամբ, եւ ՚ի վերայ ամենայի փայլէ կնիքն Քրիստոսի։ Չիք ոք այսուհետեւ չիք ուրեք գեղանի եւ պիտանի, կամ հզօր կամ հանճարեղ՝ եթէ ոչ ունիցի զնշոյլ շնորհաց Յիսուսի։ Յոր ոչն իցէ հարեալ բեւեռ տիեզերակեցոյց նորա ձեռին՝ չէ մարթ չէ հնար նմա կալ հաստատուն եւ անվրէպ։ Որ ոչ առցէ յաuտուածամարդոյ անտի զնիշ նորոգութեան՝ զհնութեան ունի կերպարանս տակաւին , եւ վախճանի յապականութիւն։ Խեցի է խարիսխ վիսթսունկանգնեան անդրոյն Նաբուքայ, եւ ճճիք ճարակին զմէջ գեղայնոյ դարեհեանն Բահաղու։ Ընդ ամենայն երանգօք սփռեալ կայ մթացուցիչն. ընդ ամենայն գեղով տգեղիչն, ընդ ամենայն յօրինուածով՝ եղծիչ իւր։ — Միահեծան աչխարհակալել կարծէ Աւգոստոս Հոկտաւիոս, եւ փակէ զմեհեան Յանոսի` զխազմիցն նշանակ. մինչ ընդարձակագոյն եւս բանին դրունք տաճարաց Աստղըկան, եւ գարչելի քերցն եւ եղբարց, հեղինակաց մոլութեանց եւ  պղծութեանց։ Ի զուր ճգնին Կեսարք քառասնիւք բիւրուք լեգէոնախումբ զօրաց, պրետորօք եւ հիւպատոսք՝ յապահովել զընդարձակեալ սահմանս ինքնակալութեանն. ՚ի զուր ջանան՝ որպէս ծանօթ մի մեծ ունկունս արկեալ՝ կապել կաշկանդել զաշխարհ, որ որպէս գնդակ մի լպրծուն սահեալ զերծանի յարիւնըռուշտ նոցին ձեռաց։ Զյետին ճիգն ճգնին Աւրելիոսք, Տակիտոսք եւ Դիոկլենտք, վերջին հռոմէացի զօրավարօք եւ վերջին յունալատին իմաստասիրօք. եւ երթալով վրիպի հեռանայ ՚ի նոցանէ եւ պետութիւն եւ գիտութիւն: Ամրակուռ ապարանք Կեսարուց դղրդեալ տապալին. ամենազօրն Հռովմ եւ ժողովուրդն արքայական՝ զմահու պատերազմն փորձէ ընդ վայրագասուն բնակչաց արեւելից եւ հիւսիսոյ, յարձակելոց սպրդելոց ՚ի ճամբարապատ սահմանագլուխս եւ յաշխարհամէջս իսկ իւրեանց, եւ պարտասեալ լքանի, մինչդեռ ձկնահանք Գալիլիացիք եւ խորանակարք Տաւրացիք՝ երթեալ, դնեն զտաղաւար իւրեանց առ սեմօք աշխարհամուտ դրանցն։ Սոքա կործանին եւ հողաթաւալ դնին, եւ երկնագմբէթ ամբառնայ կանգնի կայ տաճարն Պետրոսի ձկնորսի, վեհագոյն եւ մեծագոյն քան զամենայն շինուած երկրաւոր, համահաւաքել անդանօր յամենայն ազգաց եւ լեզուաց, որպէս տիրահիւսակ ցանցիւ որսալով այնուհետեւ զմարդիկ ՚ի կեանս։ Ոչ Կիւրոսի եւ ոչ Կեսարու, ոչ Աղեքսանդրեանց եւ ոչ Քսերքսեսայց, այլ Յիսուսի միայնոյ տուեալ եղեւ ամենայն իշխանութիւը՝ յերկինս եւ յերկրի. եւ ոչ Պիւթագորք, Սոկրատք եւ Արիստոտէլք, այլ նա միայն կարաց ասել. «Ես եմ ճշմարտութիւն». «ԳՆացէք այսուհետեւ, աշակերտեցէք զամենայն Հեթանոսս … ուսուցէք նոցա պահել զամենայն՝ որ ինչ պատուիրեցի ձեզ։ Եւ ահաւասիկ ես ընդ  ձեզ եմ՝ զամենայն աւուրս, մինչեւ ՚ի կատարած աշխարհի»: Եւ թէ, «Երկինք եւ երկիր անցցեն՝ եւ բանք իմ ոչ անցանիցեն» : — Ոչ եւս զարմանամ եթէ յայսպիսի վստահաձայն բարբառոյ՝ ապշեալ ափ ՚ի բերան լինեն համօրէն կաճառք իմաստասիրաց, եթԷ Աթէնք դրսդին , եւ մուզայք թանգուղեն, եւ ոլորտացեալն Ոլիւմպոս՝ հոլոնեալ հարթայատակ լինի. դպրոցք զդպրոցս, դարք գդարս, ազգք զազգս, պետութիւնք զպետութիւնս փոփոխեն, երկիր կերպս ՚ի կերպս լինի, երկինք այլագունին, եւ Բանք Յիսուսի կան  եւ մնան անփոփոխք անայլայլակք։

Ո՜վ անձն բանական, որում արժան իսկ է սիրել եւ վարել բանիւ, եկ, տես եւ սքանչացիր ընդ. գործս այս եւ ընդ գործօն։ Եկա՛յք իմաստունք եւ իմաստակք, հաւատացեալք եւ անհաւատք, քննեցէք եւ զարմացարուք, եթէ ո՞րպէս՝ յորմէ հետէ երեւեցաւ Յիսուս, այս սուղ ինչ պակաս 2000 ամք են, ամենայն ինչ որ պէս զառաջինն յեղյեղեալ շրջանակի, եւ նա միայն կայ անյեղլի, որպէս ՚ի կենդրոնի հանուրց, ՚ի վարդապետութեան իւրում եւ յեկեղեցւոջ։ Այս 19 դարք են, ոչ յովտ մի օտարացաւ յաւետարանէ անտի նորա, եւ ոչ օրէնք մի խախտեցան յուխտէ նորին. այլ մանաւանդ ամ ըստ ամէ ընդաճէ վարդապետութիւն նորա եւ հասանէ ՚ի ծագս տիեզերաց. կտակարանք նորա խոսրտակեն զկոհակս ամպարշտութեան, եւ Նահանջաբեկ տեղի տան սեթեւեթեալ ստութիւնք անուանեալ իմաստասիրացն։ Աճելով աճեն, ժամանակք եւ ամենայն պէսպէս ծնունդք նոցին, եւ ինչ մի նորահրաշ իբրեւ զայս՝ ոչ երեւեցուցանեն, ոչ մեծ եւ ոչ հաւասար նմին, եւ ոչ բաւական առ ՚ի կշիռ գալոյ համեմատութեան . եւ ոչ իսկ որչափ քոս կռուեալ ՚ի կոճեղ եղեւնոյս՝ ընդ մեծի բարձրութեան սորին եւ ընդ տարածութեան։ Լսին արդարեւ տակաւին բազում բռանց եւ իմաստնոց եւ ճարտարաց անուանք` զերծեալք յալեաց ժամանակի, որպէս ՚ի մեծէ նաւաբեկութենէ. այլ այն ամենայն զի՞նչ իցէ առ հռչակաւ անուան Միոյս այսորիկ. ո՞չ ապաքէն «յանուն Հիսուսի՝ ամենայն ծունր կրկնի, երկնաւորաց, երկրաւորաց եւ սանդարամետականաց»։ Որ հաւանին`  ՚ի խորս հոգւոյն տպաւորէ զանունն այն. որ ոչն հաւանի՝ ոչ կարէ իսպառ ջնջել յոգւոյ իւրմէ։ Զայն անուն պաշտէ բարեպաշտն, մերժէ ամպարիշտն, երկբայի թեթեւամիտն, ՚ի քրայս քննութեան արկանէ փիլիսոփայն, եւ նա կայ մնայ անտեղիտալի յամենայն փորձոյ. ձէռք ամենեցուն ՚ի նա, եւ ձեռն նորա յամենեսին։ Ոչ որ ընդունին եւ ընդգրկէն՝ յաւելցէ ինչ ՚ի նա, եւ ոչ որ հրաժարէն եւ հակառակին՝ նուազեցուսցէ ինչ առ ՚ի նմանէն. այլ ոմն, ճշմարտութեամբ, եւ ոմն ստութեամբ՝ վկայք են նմին. եւ ոմն օգտի եւ ոմն տուժի։ Ծագէ որպէս զարեգակն, եւ առաւել քան զարեգակն անմթար լուսով ընդ ամենայն տիեզերս. եւ ոչ ոք է որ կարիցէ հակառակել նմա՝ թէպէտ եւ զաչս իւր կափուսցէ։ Դիւրին իցէ խաւարեցուցանել զակն տուընջենի, այլ եւ ոչ նշոյլ մի  ՚ի նշուլից շնորհացն Յիսուսի նուազեցուցանել։

Իսկ արդ ուստի՞ է Յիսուսի այս զօրութիւն, — հարցանես սիրտ յեղյեղուկ, — կամ` ո՞ ետ դմա զիշխանութիւնդ զայդ։ Ի՞ւ եւ զիա՞րդ Յիսուս , եւ միայն Յիսուս, տնօրէն աշխարհի եւ բարդակնիք մարդկութեան. եւ ոչ ոք այլ, ոչ յառաջ քան զնա եւ ոչ յետ նորա։ - Որ չաւատայ եթէ նա էր Բանն որ ՚ի սկզբանէ՝ նա բնաւ ոչ երկմտի, թէ «Որ ՚ի վերուստն գայ՝ ՚ի վերոյ է քան զամենայն». թէ յրաշալւոյն՝ հարկ է հրաշալիս գործել, ճշմարտութեան՝ զճշմարտութիւն եւեթ բղխել,  որպես լուսոյ զլոյս եւ հրոյ զհուր։ Աստուծոյ միայն է զաստուածայինս գործել։ Եւ զի՞նչ աստուածայնագոյն քան զկանգնումն անկելոյ բնութեան մարդոյ: Ո՞ ՚ի զգաստիցն առաջնոց ոչ վկայեաց՝ եթէ ապականեալ էր սիրտ մարդկութեանս. եւ ո՞ ՚ի հանճարեղաց ոչ խոստովանեցաւ զպարտութիւն ՚ի գիւտ բժշկութեանն. ո՞ւմ այնքան երկար դարս սպասեալ մնային հոգիք նահապետաց եւ սիրտք երկիւղածաց. կամ յէ՞ր վերայ ժամանակքս նորք եւ զգօնագոյն ազինք հիմնեալ կան՝ այսքան անբաւ մատենիւք, արձանօք, նշանակօք, որ սրբագոյն եւ ազնուագոյն են քան զամենայն դպրութիւնս հեթանոսաց, եւ հզօրագոյն քան զամենայն սիւն եւ հիմն առ ՚ի բառնալ զմիտս եւ զսիրտս առողջս եւ անառողջս։ - Եթէ տակաւին անհաւատ ումեք թուիցի այդ ամենայն, ո՞չ էն հնչիցեն ականջքն ՚ի մշտամռունչ բողոքոյ բնութեան մարդկութեանս, որ ողբալով զվրիպելն յերանութէնէ իմեքէ, եւ խոստովանելով զայլայլութիւն զգացուածոց սրտին՝ որպէս զխառնարանի չարի եւ բարւոյ, բժշկութիւն եւ ազատութիւն խնդրէ յինքնաբոյծ ախտէն։ Եւ դու ինքնին, ո՛վ անձն, ոչ զգայցես ՚ի ներքս ՚ի քեզ զխառնուրդդ եւ զխռովս։ Ուստի՞ վսեմութիւնդ այդ՝ որով յաւակնիս երբեմն գերմարդկային ոմն զքեզ կարծել եւ ՚ի բարձունս ճախրել, եւ նուաստութիւնդ՝ որով քան զանբանսն իսկ վայրաբերեալ դեդեւիս յանպատշաճսն։ Զի՞նչ այդ այլադէմ մրցանք փառաց եւ ամօթոյ ՚ի քեզ. կարիցես խաբել զգիտակցութիւնդ։ Ո՞չ մանաւանդ ՚ի դոյզն էջս սրտիդ ընթեռնուցուս զսիրտ համօրէն մարդկութեան, վիրաւոր եւ վարակեալ պէսպէս ախտիւք. եւ համօրէն մարդկութիւն ո՞չ ճանաչիցէ եւ զքեզ խաղալիկ կրից կամայից եւ ակամայից, որպէս զիւրաքանչիւր ոք ՚ի կանանցածնաց։ 

Իսկ եթէ առհասարակ այսպէս կարեվէր եղծ զեղծ դնէր մարդկություն, չէ՞ր պարտ չէ՞ր արժան փափագել բժշկութեանն. որ եթէ այնքան երկար ժամանակս չհաջողեաց նմա, յայտ ուրեմն է զի չկարէր անձամբ զանձն դարմանել եւ կանգնել. վեհագունի ումեք կարօտէր սատարութեան, մանաւանդ թէ գերաբուն էութեան. զի որում Սոկրատք եւ Պղատոնք, Աբրահամք եւ Մովսէսք չկարացին լինել յարուցիչք, ինքեանք իսկ ոչ անվէրք եւ անարատք, հարկ էր այնուհետեւ յարարիչ անդր մարդկութեանն լինել ապաստան: Բայց տես ինձ, զի թէպէտ եւ արտաքուստ ՚ի վերուստ խնդրեցաւ բժիշկն, այլ դեղ դարմանոյն՝ անդստին ՚ի նմին իսկ ՚ի մարդկային բնութենէս կազմեցաւ. զորօրինակ որսորդ խայծիւ ձկնեայ զձուկն որսայ, այսպէս եւ Աստուածութիւն ՚ի վերաստանալ զմարդն՝ զնորին բնություն խայծ արարեալ յանձն Բանին եւ ՚ի կարթս խաչին, որսացաւ զձեռակերտն իւր գեղեցիկ՝ յաշխարհակուլ ծովէ կենցաղոյս։ … Բա՜բէ. Աստուած թափեալ, խառնեալ ընդ մարդկութեան, եւ մարդկութիւն վերառեալ յանմատոյց խորս մշտնջենաւոր էութեանն։

Սպուժե՞ս խոնարհէլ հաւանել՝ գլուխ ամպարհաւաճ, բաղբաղեալդ փիլիսոփոս, եւ ծաղր առնես զայնքան հաւաստեօք եւ տիեզերագրաւ աւետարանութեամբ միոյն Յիսուսի, իսկ քո պանծացեալ իմաստասիրութիւնդ՝ քանի՞ զոք հաւանեցոյց յամենայն սրտէ մտաց, եւ մանաւանդ բքանի՞ հոգիս հանդարտեցոյց անխիղճ՝ եւ անխռով։ Համարիցիս ունել հետեւողս ազատական մտաբերութեանցդ. գիտիցէ՞ս արդեօք թէ որպիսի՞ ունիցին եւ վարս. ո՞ւր իցեն դասք առաքինագործ անհաւատիցդ. ո՞ւր կաճառք սրբազանից նոցին. որպիսի՞ սքանչելիք արարոց նոցա. քանի՞ ինչ իցեն  վկայքդ արեամբ կնքեալք զբրւոք խոստովանութիւնն իւրեանց. ո՞րքան վարդապետք եւ քահանայապետք դաւանութեան ձերոյ։ Կարիցե՞ս ցուցանել կամ՝ ունիցիս զնմանիս այնոցիկ՝ զորս դասադաս յանդիման առնէ Եկեղեցին Յիսուսի, իբրեւ քահանայապետս, վարդապետս, տեսուչս, քարոզս, վկայս եւ նահատակս՝ արեամբ եւ մահուամբ ՚ի վերայ հաւատոցն նուիրեալս, նահատակք՝ որոց մէն միոյ արարք գերազանցեն զհանգերգելովք դիւցազամբք քերդողացն։ Կարծիցե՞ս թէ այդքան բիւրաւորաց արանց եւ կանանց յամենայն հասակէ եւ յամենայն դասակարգէ, եւ յայսքան երկայն դարս, այնպիսի մաքուր վարս ունելով, եւ այնչափ գիտութիւն եւ դպրութիւն, մոլորեալ իցեն միտքն, եւ ապշութեամբ զանձինս մատնեալ յանագորոյն չարչարանս եւ ՚ի մահ, եւ . քո եւ նմանեա՞ցդ միայն խելք՝ առողջք եւ պայծառք մնացին։ Վա՜շ մեծապանծ կատարելութեանդ իյոր հասէք, այդքան անջան եւ դյուրագիւտ հնարիւք եւ կամայական մտածութեամբք, չասացից թէ յաճախ եւ այդքան խառնակ վարուք։ Եւ սակայն տակաւին չտեսանեմ ուրեք ակն յանդիման հաստատեալ ղուխտ ձեր եւ զմիաբանություն. ոչ ուրեք յիշատակարանս մեծամեծս գործոց անհաւատութեան. ոչ մի նշան երեւելի՝ զյաղթութեան եւ զյաջողութեան սկզբանց իմաստից ձերոց, զի եդից ախոյեան ընդդէմ նշանին Քրիստոսի. այնմ՝ որ ամենայն ուրեք կանգնեալ կայ եւ երեւի համարձակապէս, եւ զամենայն կանգնէ եւ կնքէ. նշա՜նն Քրիստոսի, Խաչն ամենափրկիչ: