Բ.
ՏԱՂԱՆԴԸ
/27/
Մարդէն
ու
գործէն
բարձրացող
շատ
մը
տպաւորութեանց
մէջ
քննադատը
դժուարութիւն
ունի
քանի
մը
հիմնական
զգայութիւն,
զգացումներ
առանձնացնելու,
որոնք
պատշաճ
կերպով
խտացնէին
այդ
տպաւորութիւնները։
Ան
բազմաթիւ
քերթուածներ
գրած
է,
բայց
դուրս
է
բանաստեղծութեան
յղացքով
թելադրուած
շնորհներէն։
Խուժ
իր
ոտանաւորը
հերքումն
իսկ
է
քնարականութեան։
Ան
ստորագրած
է
քննադատականներ,
բայց
հասնելու
համար
արդիւնքներու,
որոնց
արտարժէքութիւնը,
չըսելու
համար
տարօրինակութիւնը,
մեզ
կը
հեռացնէ
դատման
արարքին
զուգորդ
պայմաններէն
հմտութիւն,
անկողմնակալութիւն,
պարկեշտութիւն:
Պէրպէրեանի
վրայ
իր
ատենախօսութիւնը
1910–ի
մտայնութեան
վրայ
խնամքով
սքօղուած
յարձակողական
մըն
է,
որ
իբր
այդ
չէ,
որ
անհաճոյ
կու
գայ
այդ
սերունդին,
այլ
հոն
պարզուած
մտածողութեան
գոյնովը,
որ
կը
դառնայ
1860–ի
մոյնք
մը,
վարժապետական
հովով
մըն
ալ
շպարուած։
Միշտ
արթուն
անոր
իմացականութիւնը
կը
միջամտէ
անշուշտ
հոս
ալ,
պատրանքը
վառ
պահելու,
երբ
կը
գովէ
մարդեր,
որոնց
գրականութեան
վրայ
ներքին
իր
դատապարտութիւնը
գաղտնիք
չէ
մեզի։
Պէրպէրեանի
հաստատ,
պարկեշտ,
օգտապաշտ,
փայլատ
ոգի՞ն
է,
որ
կը
փառաբանէ
ան,
թէ
անոր
անտանելի
ոճը։
Իրողութիւնը
ան
է,
որ
ինք
երկուքէն
ալ
հեռու
ամբողջ
մըն
է։
Ուրե՞մն։
Մեր
համակրութիւնները
չէզոք
հոգեվիճակներ
չեն։
Անոնք
փաստեր
են
շատ
մը
բաներու
ու
չեն
նմանիր
մեր
համակրութեանց,
որոնք
մեզմէ
դուրս
ալ
անդրադարձներ
կը
թելադրեն։
Կործանող
քննադատ
մը
կէս
առ
կէս
պաշտպանութիւնը
կը
վայելէ
ուրիշներու։
Չրաքեանի
«
Ներաշխարհ
»ը
ո՛ր
գրական
սեռին
կը
պատկանի։
Դժուար
է
պատասխանը։
Այս
տողերէն
ետք,
անոր
մէջ
տաղանդի՛
կողմերու
ուսումնասիրութիւն
մը
անտեղի
կը
թուի։
Ատոր
հակառակ,
տարօրէն
շահեկան
է
ինքը,
այդ
տաղանդը,
միակտուր
իրականութիւն
մը
իբրեւ։
Ի՞նչ
փոյթ,
որ
ամէն
բան
ըրած
ըլլայ
անոր
հիմնական
նկարագիրը
խեղա/28/թիւրելու,
գիրքերու
պատմութեան
մէջ
քիչ
անգամ
տեսնուած
թաքուն
անզգամութեամբ
մը,
զայն
գործածելով
իրար
հակասող
հազար
ու
մէկ
հետաքրքրութիւններու,
զայն
ուժազրկելով
կամաւոր
անգթութեամբ
մը,
զայն
փշապատելով
իր
դաժան
բնաւորութեան
դերբուկներովը։
Այդ
տաղանդը,
անշուշտ
որոշ
վնասով,
ազատած
է
ինքզինք
իր
տիրոջը
չարչարանքներէն։
Չրաքեան
(որ
համազօր
է
հոս
իր
տաղանդին)
խառնուրդ
մըն
է
ուղեղային
(cérébral)
եւ
զգացական
(affectif)
հաւասարապէս
հզօր
ԴՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ:
Ան
մարդ
մըն
է,
որ
շատ
փայլուն
ընդունակութիւններ
ժառանգած
է,
իմաստներու
հասկացողութեան,
ասոնցմէ
հեշտանալու,
ասոնք
ձեռնելու
(manier)
արարքները
վերածելու
աստիճան
իմացական
իր
նկարագրին
։
Գիտենք,
թէ
ի՛նչ
կը
նշանակէ
ծնունդով
մաթեմաթիկոսը։
Ու
ծնունդով
մտածողը
մէկ
ուրիշ
արտայայտութիւնն
է
տարազին։
Ան
իմաստի
դրութիւններէ
մշտապէս
ձգուած,
իր
ապրումները
պիտի
ձեւազեղծել
իսկ
չվարանի,
զանոնք
տալու
համար
այդ
բարեխառնութեան
ընդմէջէն։
Առաջին
ակնարկով
ան
տարբեր
է
անշուշտ
միւս
տիպարէն,
որ
փոխանակ
իր
ուղեղին,
իր
զգայարանքները
պիտի
լարէ
իրերուն
անձրեւին
դիմաց
ու
այս
կարճ
գործարաններուն
սեւեռումները
պիտի
ոսկեզօծէ։
Ձեւերու
գործաւո՛րը,
գրագէտը
ճանչցանք
անշուշտ
այս
բառերուն
տակ։
Բայց
Չրաքեանի
համար
ամէն
ինչ
զարտուղութիւն
էր։
Ու
օրէնքը
հոս
ալ
կը
մեղանչէ,
որպէսզի
ուղեղայինն
ու
զգացականը
շաղապատուին
անոր
գանկին
տակ
ու
յօրինեն
անոր
տաղանդը։
Ուրեմն
մեր
առջեւ
ունինք
զօրաւոր
իմացականութիւն
մը,
նոյնքան
զօրաւոր
ջղային
դրութիւն
մը:
Այս
երկուութիւնը
քննադատի
հնարողութիւն
մը
չէ
սա
տողերուն
վրայ։
Անիկա
կար
նախ
Չրաքեանի
կեանքին
մէջ,
որ
անիմանալի
հակասութեանց,
հերքումներու,
անմարդկային
կեցուածքներու
թոհուբոհ
մըն
է,
սկսեալ
իր
ուսանողութենէն,
երբ
տագնապն
է
իր
հօրը,
վարժապետներուն,
մինչեւ
իր
երիտասարդութիւնը,
ուր
կը
կարդանք
անոր
վաչկատունի
բնազդներուն
բարձր,
անսրբագրելի
ստորագրութիւնը։
Գաւառէ
գաւառ
իր
ուսուցչական
թափառումները
զուգահեռական
են
անոր
մտքին
ալ
ոստոստումներուն
դրութենէ
դրութիւն,
իւրաքանչիւրին
մէջ
վայրկեան
մը
միայն
յամեցող,
անցնելու
փոյթին
տակ՝
ուրիշներու։
Այս
երկուութիւնը
դարձեալ
իր
զգացական
կեանքին
մէջ։
Իր
սիրային
նամակները
գրական
իրենց
վրիպանքը
կը
քաւեն,
մարդուն
տիրական
երկուութիւնը
անհերքելի
ստուգութեամբ
մը
դնելով
մէջտեղ։
/29/
Ու
իր
գործը
վճռական
փաստ
մըն
է
կրկին,
այդ
երկուութենէն։
«
Ներաշխարհ
»ի
կէսը
կը
գրաւեն
մտածման
փերեւեթանքը,
բուն
իսկ
մտածումը։
Գիրքն
է
անիկա,
որուն
մէջէն
իմաստի
բարեխառնութիւնը
ինքզինք
կը
պարտադրէ
(ուրիշ
հարց՝
ասոր
տարողութիւնը)։
Նոյն
ատեն
անիկա
գիրքն
է,
ուր
աչքի,
ականջի
կարգ
մը
զգայութիւններ
սեւեռուած
են
անհաւասարելի
ճշդութեամբ,
կիսերանգի
եւ
կիսաձայնի
մեր
մէջ
անծանօթ
ընկալչութեամբ։
Աւելցուցէ՛ք
ձեւական
երեւակայութեան
ապշեցուցիչ
ուժգնութիւն
մը,
որով
առարկաները
կը
կերպարանան
հակառակ
ծանր
մշուշներու
(արդիւնք՝
գրական
չարաշահութեանց
երբեմն)
ու
կը
դիմանան։
Աւելցուցէ՛ք
զգացական
եւ
իմացական
բազմապիտակ
հետաքրքրութեանց
մշտարթուն
եռուզեռ
մը,
ուր
պիտի
դառնայ
ու
դառնայ
խեղճ
անոր
մարմինը,
հիքութիւնը,
ինչպէս
կ՚ըսէ
այնքան
յաճախ
ու
պիտի
չարչարէ
զայն,
ինք
ալ
լաւ
չգիտնալով,
թէ
ի՛նչ
կ՚ուզէ
անկէ։
Չրաքեանի
տաղանդը
վերածելի
չէ
գրական
յատկանիշներու,
ըլլալով
վեր
անոնցմէ.
բայց
չէ՛
վերածելի
դարձեալ
գիտական,
իմաստասիրական
կողմերով
բացատրելի
դրութեան
մը,
վար
ըլլալով
տիսիփլինի
պահանջներէն։
Այս
անորոշութիւնն
է
ահա,
որ
կը
զարնէ
անոր
մեզի
ձգած
վաստակը։
Պղտոր,
մութ
ու
անյարիր
շէնք
մըն
է
այդ
հոգին։
Ու
նոյնն
է
գործը
որ
բխած
է
անձէն։
Բայց
ինչպէս
ամպամած
երկինքին
մէջ
կապուտիկ
կալ
մը
հրաշքի
մը
չափ
գեղեցիկ
է,
Չրաքեանի
գործին
մէջ
ալ
մենք
կը
հաստատենք
այդ
կարգէն
բազմաթիւ
հրաշքներ։
Չրաքեան
արեւմտահայ
գրականութեան
ամենէն
անդատելի
տաղանդն
է
ապահովաբար։
