Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ը հատոր

Դ. ԵՐԳԻԾՈՂԸ

/385/ Վրիպած վիպասանը յաւակնութիւն չէր դրած իր վէպերուն ետին։ Իր վիպակները հաւանաբար յոգնեցուցիչ թախանձանքներու իր գոյացում գրուած էին, եթէ ո՛չ ակամայ, գէթ առանց եռանդի։ Օտեանի համար վիպակը տաղանդի կաղապար մը չտուաւ, ինչպէս տուած է այդ կաղապարը բոլոր իրապաշտներուն։ Անոր համբաւին գերագոյն պայմանը կազմեց, անոր վարկը պաշտպանեց ու անոր ժոդովրդականութիւնը յօրինեց ու պահեց։

 

Անցնելէ առաջ ուսումնասիրութեանը այն գործերուն, ուր այդ տաղանդը գերակշիռ ազդակ մըն է, հարկ կը զգամ ըսել քիչ մը բան այն ընդհանուր բարեխառնութեան մասին, որով տոգորուած են իրմէ ստորագրուած բոլոր էջերը։ Եթէ մէկդի առնենք իր ուսումնասիրութիւնները, որոնք բոլորը միասին միջակ ծաւալով վէպի մը մարմինն ալ չեն տար, Օտեանի գործին լիութիւնը կ՚իյնայ այդ բարեխառնութեան տակ։ Այս հաստատումին հետ իսկոյն կը ծագի նկարագրի խնդիրը: Ո՞րն է միութեան կապը, որով իրարու հետ քալէին Օտեանի անունով լոյս տեսած հարիւրաւոր գրուածքները, մեծ թէ պզտիկ։ Պատասխանը՝ երգիծանքը: Եւ այս հաստատումին հետ ալ յարակից հետեւութիւններ։

 

Արեւմտահայ գրականութիւնը անժառանգ չէ երգիծանքի տեսակէտէն։ Երգիծանքը թերեւս այն միակ սեռն է, որ տիրական դէմք մը տիրական արդիւնքով մը ազգայնացուցած է զայն։ Ընթերցողը կը գուշակէ, թէ կ՚ակնարկեմ Յակոբ Պարոնեանին, որուն գործին մէջ կէս ու աւելի դար կը պառկին այս ժողովուրդէն։ Ո՛րքան արժէքաւոր տարր կրցած է հաւաքել Երուանդ Օտեան ու փրկել կորուստէ, ուրիշ խօսքով, ո՛րքան իր ժամանակին վճռական, բացարձակ սեւեռումներ է ըրած, որոնք ժամանակին հետ հիննալու տեղ կ՚ազնուանան, ինչպէս է ըլլալ ճակատագիրը արուեստի ամէն ազնուական գործի։ Ո՛չ /386/ տեղ, ո՛չ կարելիութիւն, ո՛չ ժամանակ պակսեցան Երուանդ Օտեանին, իրագործելու համար սա պահանջները։ Արդի՞ւնքը։ հետագայ էջերը կը զբաղին ասով։

* * *

Ամենէն առաջ այդ երգիծանքը ես կը փնտռեմ իր անխառն արսոայայտութեանց մէջ։

Վէպը, վիպակը եղան այն տարածութիւնները, ուր անոր տաղանդը ինքզինք ստիպուած զգաց վատնելու, երգիծական իր երակէն, փրկելու համար այդ պատմումներուն այլապէս անփառունակ տկարութիւնը։ Բոլոր թերթօնները անխտրաբար կրնային ենթարկուիլ այն տիտղոսին, որով պաշտպանուած են արդէն վիպակները։ Երգիծավէպ բառ մըն ալ ստեղծելու հարկին տակն էր ան։

Արդ, քիչ անգամ մարդեր օժտուած են կեանքը, հեգնութեան փլանի մը վրայ, միշտ նոր ուժգնութեամբ, նորոգուած շահեկանութեամբ առաջնորդելու բուռն ուժով մը։ Կան անշուշտ մարդեր, որոնց բոլոր ստեղծումները կը բխին մէկ ու նոյն ակէն։ Մոլիէռի քառասունի մօտ խաղերը, Արիստոֆանի անունով յիշուած կատակերգութիւնները փաստ են այս բացառիկ շնորհին։ Մեր մէջ՝ Պարոնեան։ Բայց յիշուած գրագէտները հարկին տակը չէին ամէն օր լրագիր կոչուած հրէշին բերանը տալու պատառ մը միտք, ազնիւ իսկութիւն նետելու։ Օտեան իր ուզելովը ինքզինք տրամադրած է այդ մամուլին։ Անոր թերթօնները լայնօրէն հոսած են, ծնած են անոր երգիծանքին բխումները, առանց զանոնք պտղաբերել կարենալու։ Վասնզի « Թաղականին կնիկը », « Միջնորդ Տէր Պապան », « Չաքըր Ավրամ », « Միքէի սիրարկածը », գրեթե բոլոր վիպակները երգիծանք ըլլալէ առաջ պատմում են, պարզ, արագ, կենդանի յօրինումներ, ուր մեր ուշադրութիւնը փոխնիփոխ կը պտըտի բարքերու, կացութիւններու, բախումներու, հնարքներու անհակակշիռ հոսանքներուն ետեւէն, չգիտնալով այդ թափառումին ո՛չ թելադրիչ ազդակները, ո՛չ ալ հանգրուանի մը հաւանական վստահութիւնը։ Այդ է պատճառը, որ Օտեանին պատմումը շատ քիչ նպաստ բերած ըլլայ երգիծանքին, ո՛չ ալ ըլլայ օգտուած անկէ։ Կ՚ըսեմ այսպէս, քանի որ այդ պատմումի շնորհը, միս-մինակ, երբեմն բաւած է անոր, ստեղծելու չափ անխառն գլուխ–գործոցներ, որոնցմէ մէկն է « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս »ը, ուր հեգնութիւնը չէ ուզուած, չէ փնտռուած, այլ բնական տարրի մը նման տաղաւարած է ամբողջ այդ աշխարհը։ Կը յիշեմ /387/ հոս « Անիծեալ տարիներ »ը, դարձեալ պատմումի անխառն յաջողուածք մը, ոչ անշուշտ եղերական երակէն (Օտեան հակոտնեան է իր հօրեղբօր, որուն համար ամենէն անուշիկ զգայութիւնը անդիմադրելի կերպով մը կը վերածուի ողբերգականին), որմէ զուրկ էր ծնած։

Որ վիպական աշխարհին համար այս չարաշահումը իր տաղանդին՝ այսօր իր գրականութեան իր իսկ ձեռքով տրուած դառնագոյն հարուածն է արդէն։ Բայց Օտեան ստորագրած է անհամար քրոնիկներ։ Պատերազմէն առաջ անոր թերթերը, կիսամսեաները միշտ օտուան կեանքէն քրոնիկը ընելու ինքնատիպ դեր մը կը կատարեն, բաւական պարբեր Պարոնեանէն, որ իրմէ առաջ այդ ուղղութեամբ դպրոց էր կազմած. ու բոլորովին տարբեր՝ լրագրական լուրջ ալ քրոնիկէն, որուն միջոցով մեր գրողները կեցած էին հանրային հարցերու գետնին վրայ, ու ըրած անոնց վերլուծումը, առնուազն զանգուածներուն մատուցումը։ Իրը շարունակութիւնը կարելի է նկատել Արփիարեանի կերպին, որ կը համադրէ Պարոնեանն ու Մամուրեանը ու իրմէն ալ կը դնէ ուրիշ աւելի բան մը։

Նկարագի՞րը Օտեանի քրոնիկներուն։

– Այնքան ալ դիւրին չէ գտնել յարմարագոյն բառ մը, որ ընդգրկէր այդ աշխատանքը իր բոլոր կողմերով։ Անշուշտ խմբագիրը միշտ կայ անոնց ետին, բայց այս բառն ալ տալու պայմանով տարողութիւն մը, որ մասնակի է շատ։ Ավելի անդին Օտեանի մէջ հրապարակագիրը երբ ուսումնասիրուի, մենք պիտի գտնենք իր մէջ տիպար մը, դարձեալ մասնակի, չըսելու համար եզակի, որ շեշտ հակասութեան մէջ է մեզի ընտանի յղացքին։ Ատկէ առաջ քրոնիկները խմբագրողը անորակելի մարդ մըն է, որոշ պատրաստութեամբ, զօրաւոր humeur–ով, ամբոխին հասնելու առաջնակարդ տուրքերով. բայց որուն համար ո՛չ մէկ հանգանակ, ո՛չ մէկ կեցուածք, ո՛չ մէկ լրջութիւն կշիռ մը ունին։ Այս անլրջութիւնը, երգիծանքի հարկադրանք մը ըլլալէ աւելի, խառնուածքի բխում մըն է։ Իր յիշատակները (« Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս ») աւելի քան պերճախօս են այլ լրջութեամբ։ Այն մարդը եղաւ, որ կուսակցական պայքարներու բռնագոյն օրերուն, առանց նեղութեան կ՚աշխատէր հակառակորդ թերթերու, առտուն ստորագրելով քրոնիկ մը մէկուն մէջ, իրիկունը՝ միւսին։ Բայց ասկէ առաջ անխնայ ծաղրած էր այդ օրերուն ամենէն առաջաւոր լիտըրները, միշտ կուսակցական կրկէսէն։ Չմոռնալ, որ իր « Մանանայ »ն ծաղրանկարներու շարք մըն է, ուր ազգային երեսփոխան որակուած ժամանակի հերոսները կը սեւեռուին, բաւական անկախ, բայց ամբողջութեան մը հաւատարիմ սիլուէթներով։

/388/ Իր տոմսերը միայն իրենց առատութեամբ ուշագրաւ չեն։ Անոնք միշտ կը պահեն իրենց յատակին մասնագիծ մը (trait), որ թերութիւն մը, առնուազն սնափառ յիմարութիւն մը կը թանձրացնէ։ Անոնք առնուած են օրուան կեանքէն, որ 1908–էն մինչեւ 1922 (զեղչեցէք պատերազմի տարիները, ուր ո՛չ մէկ իմացական ջանք ըմբռնելի ու կարելի էր), իր կերպովը տարօրինակ համապատկեր մըն է։ Օտեանի տոմսերը այդ կեանքին ամենէն ամուր, ցայտուն դրուագները կը շահագործեն ու իբր այդ, դառնալով հանդերձ ազգային կեանքի ծիրին մէջ, կը տարածուին պետական, քաղաքական ալ շրջանակները մինչեւ: Հիմա քիչեր մեզմէ կը հասկնան, թէ ի՛նչ կը նշանակէր 1910–ին թուրք արդարութիւնը, պետական կազմակերպութիւնը, դատարանը, երեսփոխանական ժողովը, թուրք կրօնաւորութիւնը, ազգայնականութիւնը, սնամտութիւնը, մեծամտութիւնն ու բարոյական ըմբռնողութիւնը։ Դժնդակ գերութենէ մը ազատ արձակուած լեզուներ, ախորժակներ, նոր փորձուող հաստատութիւններ, հինին մէջ կռանալու երդուընցած հոգեբանութիւններ ծնունդ կու տային չափազանց խայտաբղետ երեւոյթները, որոնց շարանը ամենօրեայ ու անսպառ, լրագրով կ՚ըլլար սեփականութիւնը թուրք կայսրութեան բազմաբղետ ժողովուրդներուն։ Օտեանի տոմսերը ըրած են շատ սիրուն սեւեռումներ, այդ ամէնէն։ Բայց իր կերպով համաշխարհիկ այդ կեդրոնին մէջ (Պոլիս) մեր ժողովուրդը իր կարգին անմոռանալի հանդիսարան մըն էր իրարմէ տարօրինակ խենթութիւններու։ Օտեան, իր ոստայնին մէջ անշշուկ տեղաւորուած, ամէն օր ունի բան մը, փշուր մը այդ խենթութիւններէն իր ուռկանը ձգելիք։ Ազգային կեանքին ամէն արտայայտութիւնները անոր համար առիթներ՝ սիւնակ մը ոչ անշուշտ սրամտութեան, այլ սիւնակ մը մաքուր, զուարթ, հանրամատչելի հայերէնի՝ որ միշտ պիտի վերջանայ երգիծական հովով մը, երբեմն կատարեալ coup–ով մը։ Ո՛չ մէկ դասակարգ զերծ է այդ երգիծանքին հասողութենէն։ Ասիկա պէտք չէ ընթերցողը զառածէ դէպի խորութիւն, ընդարձակութիւն, ուժ յղացքները, որոնք մեր աչքը կ՚ընեն թափանցուն, մեր լեզուն՝ երկար, մեր միտքը՝ մխրճող ու սուր (Պարոնեան)։ Օտեան տարօրինակ դիւրութիւն մը վայելած է միշտ հարցերը իրեն մօտեցնելու, իջեցնելու։ Կրնայ, օրինակ մը առնելու համար, ծաղրել գրագէտները, որոնց գործին նկարագիրը դուրս էր իր հասողութենէն։ Փո՜յթը։ Անոր չափերը պատրաստ են։ Ընթացիկ ողջմտութիւնը, հասկնալիութեան փանասէն կը բաւեն իրեն, որպէսզի դատէ Կոստան Զարեանը, անոր խորհրդապաշտ քերթուածներուն համար գործածուած թուղթին իսկ /389/ մեղքնալու աստիճան։ Այս նմոյշը շատ բան կ՚ըսէ հասկցողին։ Ու եղանակը նոյնն է բոլոր հարցերուն դիմաց։ Կը դատէ վիպողը, քաղաքագէտը, կուսակցականը այս հաւասարապաշտ տարազներով։ Բոլոր խնդիրը այսպէս պարզելու, միակերպելու իր շնորհը մարդիկ մեծութիւն որակեցին, երբ ողջ էր ան։ Իսկ այսօր այդ մեծութիւնը պարտաւոր է պաշտպանուիլ իսկական զսպանակներով, որոնք դուրսէն հայթայթուելու տեղ, իրմէն են գալու։ « Հոսհոսի ձեռատետրը » նախնական կաղապարն է Օտեանի տոմսերուն: Կէս դարը անկարող է եղած այդ ուրուագրումներուն կենդանութիւնը, շնորհը, շահեկանութիւնը խաթարելու։ 1910–ին գրուած տոմսերէն շատ քիչեր այսօր կը կարդացուին պարզ այն պատճառով, որ այդ լրագրական 2/4 սիւնակ նօթը օրուան եղելութիւնն է իր 3/4–ին մէջ, առանց ենթարկուելու արուեստին այլակերպող փառքին։ Արդիւնքն այն կ՚ըլլայ, որ Պարոնեանի երկու տողին մէջ ժպիտը առնուազն (եթէ ոչ կուշտ խնդուքը) ինքնաբերաբար կը ծագի։ Օտեանի ամբողջ տոմսը կ՚աւարտի թեթեւ, ուրուագիր ժպիտի մը ետին։

 

Օտեանի սրամտութեան սա նկարագիրը պիտի վերլուծուի աւելի անդին, գրագէտի իր դէմքին յօրինման ատեն, երբ զուգակշռումը կատարուի իր ու Պարոնեանի։ Առ այժմ բաւականանամ յայտնելով, որ այդ սրամտութիւնը իր աւելի կոկ, բարեկիրթ, գիտուն (savant), նուրբ շնորհներովը իրեն համար շահած է բացառիկ վարկ։ Այդ վարկին մեծագոյն հեղինակը, հայթայթիչն ու պաշտպանը իր մէկ գործն է, « Ընկերվարական նամականի »ն կամ՝ « Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար » սաթիրը, ճիղճ պրոշիւր մը 45-50 էջնոց, որուն մէջ ան սեւեռած է 1910–ի ապրանք տարօրինակ տիպար մը, անկէ ի վեր հանրածանօթ – ԸՆԿԵՐ ՓԱՆՋՈՒՆԻ։

* * *

Գրքոյկը տպուած է իբր նամակներու շարք մը « Բիւզանդիոն » օրաթերթին մէջ։

Կը յիշեմ այս պարագան, կենալ կրնալու համար գործին տկարութեան գերագոյն ազդակներէն մէկուն, լրագրական իր նկարագրին վրայ։ Հոս լրագրականը յղացման ու գործադրութեան զոյգ աշխատանքները կը տարազէ։ Անշուշտ 1909–ին գլուխդ ո՛ր կողմը դարձնէիր, պիտի հանդիպէ իր սանկ գունատ, սեւ, ծփանուտ փողկապին /390/ մէջ դժգունօրէն ծաղկած նիհար, ոսկորուտ գլուխի մը, որմէ աչքերը կը տպաւորէին իրենց ամբողջ դաժանութեան, որքան անօթի, անիմաստուն երազայնութեան փաստերով։ Օտեանի ծննդաբանութիւնը իր հերոսին համար էջ գրաւելու պարտքէ մը կու գար, քան թէ իրական համադրումէ մը։ Իրաւ է, թէ անոր ծննդավայրը, Տրապիզոն, կը մատնէ մտադրութեան որոշ ուժ։ Մեր յեղափոխութեան երկու երեսներուն բացատրութեան ձգտող այդ ծնունդը չի զարգանար սակայն, նուաճելու համար արեւելահայ ինտելիգենտին կատաղութեամբ՝ արեւմտահայ կռուող, կտրիճ, կրակ ու բոց տիպարը։ Տրապիզոնը մօտ է Հայաստանի (Կովկաս ու տաճկահայեր), բայց ո՛չ մին է եւ ոչ միւսը։

 

Այդ ծննդաբերութիւնը ինքնին առանձին վիպակի մը տիպարինն է, շատ նման անոնց, որոնք Օտեանի վէպերուն մէջ տեսարան կու գան յանկարծ, իրենք զիրենք կը ներկայացնեն խնամեալ պատմումով մը, կը կատարէն իրենց վիճակուած դերը, օր մը յետոյ կ՚անհետանան, աժան ու անկշիռ արարքներու, խօսակցութեանց հեղեղն ի վար, Օտեանի գործը այսօր անընթեռնելի ընող եղելութիւնները, լուծումները դէպի։ Ու ատով նման են իրարու, իրենց մասնակցութեան, անխնամութեան, աննկարագիր անձնաւորութեան մեղքերով։ Ու ասիկա անոր համար, վասնզի արդիւնք են, ինչպէս միշտ, ոչ թէ խուզարկուած, պեղուած աշխարհի մը, որմէ գրագէտը կ՚առբերէ իր մարդերը, բայց զանոնք կը նորոգէ սեպհական զգայնութեամբ մը, այլ՝ պատահականութեան, չմտածված կացութիւններու ճնշումին, Փանջունիին հետ։ Օտեան նոյն թեքնիքով պիտի փորձէ աւելի ընդարձակ, աւելի հանրամերձ նիւթ մը մշակել, ու պիտի վրիպի իր սիրական վրիպանքը։ Մ. Պարսամեանի « Շանթ » կիսամսեային մէջ ան ստորագրած է նամականի մը, « Պատերազմ եւ խաղաղութիւն » ֆանթեզին, որ կը յիշուի հոս, յիշուած ըլլալու համար միայն։ Քիչեր գիտեն, թէ անիկա կու գար « Ընկերվարական նամականի »էն, ըսել կ՚ուզեմ Օտեան նոյն անփութութեամբ, այլուրութեամբ, անուուսումնասիրութեամբ գրած է իր գլուխ–գործոցը, որքան իր ամենէն եղկելի վիպակը։

Փանջունին անտիպ տիպար մը չէ անշուշտ 1909–ին։ Տարիներ առաջ Եգիպտոսէն « Նոր կեանք » (Լոնտոն) ղրկուած վիպակները « Յեղափոխութեան մակաբոյծները » ընդհանուր անունով, սաղմնօրէն կը պարունակեն տիպարին մայր գիծերը, ինչպէս սկսեր էին ասոնք /391/ զգալի դառնալ այդ օրերուն։ Անմոռանալի է « Մարտիկ Աղա » վէպին ազդեցութիւնն ալ Փանջունիին կազմաւորման մէջ, վէպ, զոր նոյն այդ « Նոր կեանք »ին մէջ հրատարակած է Միքայէլ Կիւրճեան, հզօր երգիծանքի տաղանդ մը յայտնաբերելով, որ չհասաւ իր թելադրած արդիւնքներուն։ Բայց այդ բոլորէն աւելի է, իմ կարծիքով, Սկեպտիկ ծածկանունով (Արփիար Արփիարեան) ֆանթեզիներուն շարքը, միշտ նոյն « Նոր կեանք »ին մէջ։ Խրիստոֆը սկզբնատիպ Փանջունի մըն է, իբրեւ մտայնութիւն մանաւանդ, ու կը մնայ թշուառ գրագէտին ամենէն յաջող ստեղծումներէն մէկը։ Այս տեղեկութիւնները գիտուկ ծանօթութիւններ չեն հոս։ Անոնք անուղղակի լոյս մը կը սփռեն Փանջունիին ընդարձակութեան վրայ ու Օտեանի հերոսը կը զատեն անոր վէպերուն միւս անձնաւորութիւններէն, այնքան թոյլ, անջիղ մարդեր, որոնց վստահուած պաշտօնը տարտամ ծիծաղը չ՚անցնիր հաւանաբար հեղինակին մտադրութեան, ինչպէս ընթերցողին սպասման մէջ։ « Ընկերվարական նամականի », ուրեմն գործն է, որ գրուած ըլլալով հանդերձ օտեանական անփութութեամբ, անլրջութեամբ, բարիքը ունի իր խորը, հեռուներէն պատրաստուած գալու, ներկայանալու անոր գրիչին։ Անիկա այն քանի մը յաջողակ իրացումներէն է, որոնց մէջ Օտեան չ՚աշխատիր վայրկեանին վրայ ու վայրկեանին մէջ։ Թերեւս հատորիկը՝ որուն (նախա)նիւթը ենթարկուած է ենթագիտակցական incubation-ի մը բարիքին։ Ու մի՛ մոռնաք, ով ասիկա բացառութիւնն է իր մօտ։ Ծապլվար էն յետոյ Օտեան Փանջունին կը ղրկէ Վասպուրական։ « Ընկեր Փանջունի Վասպուրականի մէջ », մէկ ու նոյն զէնուզարդով։ Պատերազմէն ետք Եգիպտոս պիտի երեւնայ Փանջունի Բ. մ ը, որ ոչինչ ունի 1910–ին հերոսէն, անունէն զատ։

 

Չեմ կարծեր, որ հարկ կենայ դիրքին, աւելի ճիշդը տիպարին ամբողջ արարքներուն բովանդակութիւնը պատմելու հոս։ Չեմ ենթադրեր հայ գրականութեան քիչ շատ հետամուտ միտք մը, որուն անծանօթ ըլլային անոնք։ Մինչեւ պատերազմ Փանջունին պտըտեցաւ բերնէ բերան, ժողովրդական տիպարի մը շքեղ իրականութեամբը, գերազանցելով նոյնիսկ Րաֆֆիէն ստեղծուած Խաչագողը, որ անցած էր ընթացիկ բարբառին եւ հասարակ անուն մը (nom commun) դարձած։

Ուրկէ՞ եւ ինչո՞ւ գիրքին սա բախտը։

Այս հարցումները անոր համար, վասնզի Փանջունի ն ժողովրդային տիպարի մը առաքինութիւնները չէ որ կ՚օգտագործէ։ Ան/392/շուշտ ան կու գայ այդ ժողովուրդէն։ Բայց 1900–ին, ինչպէս 1910–ին, քանի՞ հատ յիմար, որոնք արդարացնէին նամակներուն այլանդակութիւնները։ Մատի վրայ համրուելու չափ հազուաթիւ՝ այն օրերուն, տիպարը ընդարձակ էր սակայն իբրեւ կարելիութիւն։ 1920–ին ան միսով ոսկորով արարած մըն էր արդէն։ Տասը տարի վերջը, ան ամբողջ արեւելահայ մտաւորականութիւնը կ՚ընդգրկէ։ Այսօր, Սփիւռքը պառակտող ոգին, իր բազմազան ծպտումներուն տակ, բխումն է Փանջունի ին շնորհներուն։ Այս հաստատումներով, Փանջունի ն կը դադրի Օտեանին պատկանելէ իբր ամբողջական իրագործում ու կ՚ըլլայ շատ արտայայտիչ խորհրդանշում մը (Սերվանթէս, Մոլիեռ, Պալզակ, Տիքընզ, Տօտէ կ՚անցնին մտքէս իրենց քանի մը մեծակառոյց տիպարներուն փառքովը)։ Այս հանգամանքը, սակայն, յստակ չէր այն օրերուն, երբ գիրքը կը գրուէր։

 

1910–ի մարդերը Փանջունի ին մէջ սիրեցին

ա. – Նորութիւնը տիպարին, որ արեւմտահայ ընթացիկ տիպարին երգիծանքէն տարբեր գնացք մը ունէր։ Անոնք որ, տաճկական սահմաններէն ներս, անտեղեակ էին տասը-քսան տարիներով Եւրոպայի քառուղիներուն վրայ տարտղնուած մեր յեղափոխութեան աշխատաւորներու ողբերգութեան ու իրենց երեւակայութեան մէջ տուեր էին բոլորովին ուրիշ կերպարանք սա փրկիչներուն, ուժգնօրէն կը վիրաւորուէին իրենց պատրանքին մէջ ու կը տեսնէին բոլոր Փանջունի ները իրենց հարազատ կաղապարներով։ Հեգնութիւնը պայմանաւոր է միշտ հակադրական իրողութիւններով։ Արեւմտահայ միջին ընթերցողը, վարժուած Պարոնեանի տիպարին թեքնիքին ու աշխարհին, անակնկալի կու գար լեզուի մը, արարքներու, մտայնութեանց առջեւ, որոնք լուսինէն ինկած կը թուէին իրեն։ Ամէն ինչ նոր էր այդ մարդուն վրայ։ Եւրոպական ոստաններու մէջ, մեր ընթերցողները չանցան այդ անակնկալին պարտադրանքէն, քանի որ Փանջունի էն աւելի հարազատ յիմար մը, Մարտիկ Աղա ն (Մ. Կիւրճեան) շահագրգռեց այդ հասարակութեան որոշ խաւերը, ո՛չ իր սաթիրովը, այլ իրական տիպարներու galerie–ով, տրուած փորձ, խիտ, վճռական գիծերու ընդմէջէն։ Օտեան իր յիշատակներուն մէջ (« Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս ») կը պատմէ, թէ ի՛նչ մեծ եղելութիւն էր այդ վէպը, Եգիպտոս։ « Փրկիչներ » թատերախաղը՝ ուրիշ փաստ այդ հոգեբանութենէն։ Փանջունի ն նորութիւն մըն էր 1910–ին։

բ. – Այլանդակութիւնը, որ մտայնութեանց հակընդդիմում մըն էր ազգը յուզող մեծ հարցերուն առջեւ։ Այդ օրերու մամուլը, ըլլալէ /393/ առաջ Պոլսոյ գռեհիկ վայրահաչութիւնը, արտասահմանի մէջ արդէն հանդիսավայր մըն էր ամուլ, յիմար, կատաղի վէճերու։ Յեղափոխական խօսակցութեանց բազմազանութիւնը, հեռու՝ գաղափարական հակամարտութեանց արդիւնք ըլլալէ, տեսակ մը անձնական հաշուեարդար կը թուէր։ Իրար չհանդուրժող մարդեր, նոյն ակօսին մէջ աշխատելու ստիպուած, շուտով կը պատռէին իրարու գլուխ։ Ու այս պզտիկութիւնները նուիրագործող դրօշակներ չէին ուշանար վէճը փոխադրելու գաղափարական գետնի վրայ։ Ի՜նչ անհուն բառ ու խելք թափած են մարդեր, ապացուցանելու համար, թէ ընկերվարութիւնը կործանումն էր այս ժողովուրդին։ Ու ի՜նչ հզօր յարձակումներ հանդերձուած էին, ազգային ուժերը օգտակարապէս գործածելու մէջ թերացող երիտասարդութեան մը դէմ, որ պաշտօնապէս ընդունած էր իր փլաթֆորմին մէջ ընկերվարութիւնը։ Տխուր է խորհիլ այդ ամէնուն։ Իրականութիւնը վէճն էր անհատէ անհատ, որոնք շատ շուտով կ՚ըլլային խումբէ խումբի, հուսկ ուրեմն դառնալու համար կուսակցութենէ կուսակցութիւն։ Արեւմտահայ ընթերցողներին մէկ ստուար տոկոսին համար այս աքլորամարտը այլանդակ էր իր նորութեան չափովը։ Ու եղան ճարպիկ ամբոխավարներ, որոնք այդ տրամադրութիւնը օգտագործեցին ու իրենց ճիղճ համբաւներուն կերտումին համար չվարանեցան հաւար պոռալու։ Այս մէկը իր երեսփոխանի հանգամանքը արժեցնելու համար բանախօսութիւններ սարքեց, որոնց նպատակն էր ազգին փրկութիւնը, անշուշտ Պատրիարքարանի խողովակով ու կազմեց խմբակցութիւն, որ պատրիարքները վար առնելու, ընտրելու հերոսական արարքները վերածեց մեծ, քաղաքական ձեռնհասութեան (ի վերջոյ Պոլիսը մեր փոլիթիքոսներուն մայրաքաղաքն էր)։ Այն միւսը, իր թերթին թիրաժը պահել կրնալու համար, ապաստանեցաւ զանգուածին բնազդներուն ու ազգային քաղաքականութեան, Հայաստանեայց Եկեղեցիին, ազգային բարոյականին հանդէպ ամուր նախանձախնդրութեան լոզունգներով ողողեց իր թերթին սիւնակները, լողունգներ, որոնք մեծ ափարթըմաններու պիտի յանգէին։ Երկար է այս թուումը որքան աւելորդ։ Փանջունի ն իր գաղափարաբանութեան սա այլանդակութիւնները ռէքլամի մը պէս պտըտցուց մէկ թաղէն միւսը։ Ու պատրաստ խորհրդանշան մը եղաւ այս հակամարտ շահերուն, կիրքերուն, բիւրեղացման ծառայող։ Տիպարը այլանդակ էր, սկզբնական իր մեղքերուն որքան ծաղրանկարային ազատութեանց (licence) գնովը, մանր իրականութեամբը որքան խոշոր յաւակնութիւններովը։ Այլանդակ էր լեզուովը, գաղափարաբանութեամբը։ Այլանդակ էր գրական ալ կառուցուած/394/քով, քանի որ մեր գրական հրապարակէն անկախ էր, ծնած ըլլալով Պոլսէն դուրս։ Այս ամէնը բաւարար պատճա՞ռ գիրքին ապահով վարկերէն մէկուն։– Կ՚ենթադրեմ։

գ. – Այժմէութիւնը ։ Փանջունի ի անունին կապուած են ո՛չ միայն Վասպուրականի նամակները, այլեւ 8-9 հատ դասախօսութիւններ, օրուան հարցերու շուրջը, « Աշխարհահայեացք » ընդհանուր տիտղոսին տակ։ Արդ, եթէ երբեք « Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար »ի մէջ նախասահմանադրական (1908) մտայնութիւնն է, որ կը սնուցանէ երգիծանքը, թէ՛ վասպուրականեան նամականին, թէ աշխարհահայեացքի դասախօսութիւնները ուղղակի անդրադարձումներ են յետսահմանադրական անցքերու։ Ու ատով՝ օժտուած այն մասնակի առաւելութիւններով, որոնք երգիծանքը կ՚ընեն գրական բարձր յաջողուածք մը։ Եւ սակայն Օտեանի երգիծանքը իր վարկը կը պարտի առաջին նամականիին։ Ճիշդ է, որ քաղաքական դէպքերը, իրենց տարադէպ արագութեամբը, ատեն չտուին գիրքին օրինաւոր աճումին [1] ։ Բայց այդ օրերէն քառորդ դար ետքը Երուանդ Օտեան դեռ չէ դադրած Ծապլվարի հերոսին ստեղծիչը ըլլալու իր փառքէն։ 1910–ին հերոսին այժմէութիւնը կապ ունէր, որոշ չափով, ընկերային, քաղաքական շրջափոխութեան։ Աւելի յետոյ, խորհրդահայ փրոփագանդը պիտի ստեղծէր շատ աւելի իրաւ, վճռական առաքեալներ, որոնք մեր Սփիւռքի բաժան–բաժան կոտորակեցին։ Հայաստանեան եւ հակահայաստանեան ճակատները աւելի խոր մեղքեր են, որքան չենք կասկածիր։ 1914–ին ծիծաղելի մտայնութիւն մը, 1940–ին միակ կարելի աշխարհահայեացք մը իբրեւ կը պաշտուի որդւոց ու թոռանցը կողմէ այն մարդոց, որոնք ամենէն աւելի ծաղրած էին Փանջունի ին ծայրայեղութիւնները։ 1910–ին Փանջունին յեղափոխական ծայրայեղութիւնը չէր միայն, այլ ամբողջական ծիծաղելիութիւնը այն ամէնուն, որոնք այսօր սնունդը կը կազմեն Սփիւռքի պառակտեալ ճակատին։ Ո՛չ միայն իրականութիւն է Փանջունի ն, այլ /395/ յաղթանակ։ Փոփոխութիւնը սեղմ ըսուելու չափ քիչ է հերոսին զարգացման մէջ։ Անոնք, որ այս ու այն հայաշատ գաղթակայաններուն մէջ թերթուկներ կը խմբագրեն, անգլիական իմպերիալիզմին ու արիւնկզակ ֆաշիզմին դէմ նիզակ կը ճօճեն, ուղղակի շարունակութիւնն են քսան տուննոց գիւղի մը մէջ, աշխարհի ամենէն յետանկեալ մէկ անկիւնը Կարլ Մարքսի անունով քլիւպ հիմնողներուն։ Բառացանկին վրայ նոր յաւելումներ, ծրագիրներու աւելի տարածք, ծիծաղին ընդդէմ նոյն անխոցելի այլուրութիւնը, այսօր ալ կ՚այժմէացնեն տիպարը։

դ. – Որոշ երգիծանք մը, որուն ծանրութեան կեդրոնը կացութիւններէն փոխադրուած էր բառերու քոմիքին ։ Անշուշտ Օտեանի սրամտութիւնը մատչելի չէ որոշ մշակոյթէ մը վար ընթերցողներուն, որոնք նուազ խանդավառ հիացողները չեղան Փանջունի ին։ Աշխարհի բաներէն է ասիկա։ Մտաւորական տարրը, կուսակցական տիսիփլինէն անցնող գիտակիցները, լրագրութեան մոլեալները լիուլի բաւարարուեցան սակայն այդ նամակներուն տակ շրջան ընող հանդարտ, քիչիկ մը վերապահ երգիծանքէն։ Օտեան չունէր Պարոնեանի հաստ, լեցուն, կոշտ հարուածները, որոնք ի վերջոյ չէին ազատ որոշ նախնականութենէ մը, գեղջուկ պարզութենէ ինչպէս քիչիկ մը հակառակ, շուկային տափակութենէն – Պարոնեանը անմահացնող մեծարժէ առաքինութիւններ, որոնք դարուն փոխուելուն զուհահեռ, կը վերածուէին տկարութեան։ Չունէր նմանապէս Արփիարեանի խիտ, մշտաշխոյժ, սերտ կերպը մարդերը ծիծաղելի ընելու, անգթութեամբ, չարութեամբ, կիրքով։ Այս հանգամանքները կը միջամտեն, որպէսզի սա փայլատ բառերու, terme–երու, մտայնութիւններու միայն պարտական հեգնումը ինքզինք հարկադրէ հաւասարապէս բոլորին։ Ըսին, թէ զարգացածները ի՛նչ կը տեսնէին այդ ծաղրին տակ։ Պարզ դասակարգը բնազդովը կը հասկնար այդ élégant հայերէնին տակ իր ուզածը, լսածը։

Ի՞նչ է իրական տարողութիւնը սակայն « Ընկերվարական նամականի »ին, ինք իր մէջ, չափով մը՝ զերծ ժամանակին ճնշումէն։ Այս հարցումը ըրէ՛ք Պարոնեանի գործին առջեւ։ Ձեր միտքը պիտի ենթարկուի մեծադղորդ խուժումի մը, պատճառներէ, արդիւնքներէ, որոնք հաւասարապէր արդար են ու կ՚արժեն մինչեւ այսօր։ Պարոնեանի ծաղրովը առնուազն ամբողջ խաւ մը փրկուած է հակառակութենէ մը, որուն շրջափոխութիւնը համեմատական չէր իր պահպանման ազդակներուն։ 1880–ի Պոլիսը մեռած էր 1900–ին։ Ու « Ազգային /396/ ջոջեր »ը այդ ութսունին անփոխարինելի դամբարանն է։ Ի՞նչ է փրկուածը Փանջունի ին « Նամականի »ով։ Հարցուցէ՛ք։ Ու առանց կանխամտածման ջանք ըրէք արդար պատասխան մը ճարել ձեր հարցասիրութեան։

Ահա՛ փորձեր։

ա. – Փանջունի ն տիպարէ մը պահանջելի անխախտ, մեծ, ընդհանրական կողմեր քիչ ունի։ Իր յիմարութիւնը, նախօրօք զիջուած փառք մը, պատմուճանի մը պէս կը պաշտպանէ այդ անպատասխանատու արարածը։ Ջանք մը, այս անգթութեան մէջ տեսնել ուզելու 1900–ի յեղափոխականներուն անպատասխանատու գործունէութիւնը, ինչպէս կը հետամտին ընել մարդիկ քառասուն տարի վերջը, ետքէն սորվուած դէպքերուն դասովը, անպարկեշտութիւն է։ Ուրիշ ջանք մը, դարասկիզբի կուսակցական հակամարտութեանց հակահարուածովը բացատրելու Փանջունի ն (ըսի, թէ Արփիարեանի Խրիստոֆը որքա՛ն մեծ դեր մը ունի տիպարին ստեղծումին մէջ) չ՚արժեր աւելի։ Ո՞ր ոգիին, ո՞ր ծաւալուն հոգեբանութեան ներկայացուցիչն է։ Մեր կուսակցական մեծ լիտըրները կը հիանային Փանջունի ին, անշուշտ գտնելով անոր վրայ այն, զոր ամենէն աւելի կ՚ատէին իրենք։ Եւ սակայն Օտեանի տիպարը շատ մօտիկէն կը հետապնդէ այդ պարագլուխներուն մտայնութիւնը։ Ուրե՞մն։ Տիպարին տարտամութիւնը անոր ճարած է անհրաժեշտ խորհրդաւորութիւնը, մշուշը, որոնք մեծ համբաւները կը սպասարկեն։ Ըսի, թէ անոր մուտք ծառայող կենսագրականը ի՛նչ կ՚արժէր։ Փանջունին յիմար մը եղաւ վճիռովը անոնց, որոնք անոր գաղափարաբանութիւնը պետական դրութեան վերածեցին։ Ու կը շարունակէ յիմար մը մնալ անոնց համար, որոնք մեր ժողովուրդին ուժերը անխնայ վատնելու քաղաքականութեան դէմ էին, տակաւին 1900–ին ու կը մնան նոյնը, 1940–ին։ Այս տողերը անոր համար, վասնզի երգիծական տիպարներուն դժնդակ է ճակատագիրը։ Անոնք կը մղուին ծաղրանկարային անհեթեթութեանց այն րոպէին իսկ, երբ տաղանդը չի յաջողիր կապուած պահել զանոնք անմիջական իրականութեան մը պարունակին, ուրկէ դուրս այլեւս կը դադրին շահեկան դառնալէ։ Անոնք կը մակաղին հաստ գռեհկութեանց մօրուտքին մէջ ու կ՚ըլլան կավռօշական թափթփուկներ, որոնց բարբառային այլանդակութիւնը զանոնք կը պահէ արուեստէն շատ հեռու։ Այս երկու հաւասարապէս վտանգաւոր տկարացումներէն զերծ ըլլալը պայմանաւոր է մեծ գրագէտով մը։ Պարոնեանի « Պապիկ Աղա »ն, « Հոսհոս »ը, « Մեծապատիւ մուրացկաններ »ը, « Շողոքորթը » վեր են մեղադրանքէն։ Չեն զբա/397/ղիր մեր ստորին երգիծանքին շատ հաւնուած գռեհկութիւններով, որոնք քառորդ դարու կեանք մը տուին երգիծաթերթի մը, նոյնիսկ Փարիզ, Պոլսէն ետք։ Օտեանի Իգնատ Աղա՞ն, Փանջունի՞ն ։– Հաւանաբար մարդեր, որոնց ետին իր ըսելիքին գիտակ գրագէտ մը կայ, բայց որոնց հոգին, խորհրդանշել ձգտած մտայնութիւնը ենթակայ էին այդ գրագէտին։ Այս տարօրինակութիւնը առաջին ակնարկով անըմբռնելի, ի վերջոյ կը բացատրէ Օտեանի երգիծանքին նկարագիրը, որ դրական միջոցներով իրացած յաջողութիւն մըն է ամէն բանէ առաջ եւ ոչ թէ խառնուածքի վճռական ժայթքում մը։ Պարոնեանէն որեւէ լուրջ էջ անտանելի պիտի գար մեզի։ Եւ սակայն անոր նախադասութիւնները ոչինչով մեղաւոր եղան ու քովիկը կը կը կենան Մամուրեանի պայծառ, ամփոփ, ուժով հայերէնին։ Օտեանի անհուն վաստակին մէջ « Ընկերվարական նամականի »ն մէկ հարիւրերորդն իսկ չի ներկայանար։ Այն ատե՞ն։ Պարզ է, որ գրագէտն է որ կառավարած է Փանջունի ն եւ ոչ թէ տիպարը կաղապարած է իր ձեւը, իր ստեղծիչը։ Ու, իմ կարծիքով, գործին համեմատական տկարացումը, ժամանակին հետ, արդիւնք է այս հանգամանքին։ Փանջունի ն յօրինուած է պրոշիւրներէ, մարդոց փշրանքներէ, գիրքերու փոշիներէն, բայց ո՛չ՝ ժամանակ մը ողողող մեծ զգացումներէ, զգայնութեանց թափէն։ Ան նուազ ընդհանուր է քան Պարոնեանի Բանաստեղծը (« Մեծապատիւ մուրացկանները »), ըլլալով անկէ շատ աւելի ամբողջ, գրական, կատարեալ – կենալով արուեստի պահանջներու առջեւ։ Եւ սակայն Օտեանի պատանութիւնը, երիտասարդութիւնը, չափահասութիւնը ապրեցան մէկ ու մեծ այդ զգացումին հետ, մէջ, քովն ի վեր։ Ու յեղափոխական սարսուռը գրական բացատրութիւն մը չէր այդ օրերուն համար, երբ կը գործածուի։ Անիկա ամբողջ ժողովուրդի մը ամենէն հզօր խռովքները ունէր իրեն զսպանակ ու մեր առաջատար երիտասարդութեան ամենէն նուիրական երազները՝ իրեն առաջադրութիւն։ Գտնելու համար այդ նամակներուն փոշիին ընդմէջէն սրբազան հուրը – հեգնութիւնը չի հերքեր, կը ձեւազեղծէ միայն – այսօրուան դատողը պարտաւոր է շատ բան մոռնալ իր գիտցածէն, տեսածէն։ Փանջունին ոչինչ փրկած է ։ Իրաւ վրիպանքը զիս պիտի ձգէր անտարբեր, եթէ երբեք նամականին լեցնող մարդոց փոքր կարաւանը գոնէ գոհացում տար իմ պահանջիս։ Ամէն ուշադիր ընթերցող անշուշտ դժուարութիւն չի զզար դատելու շքախումբին անիմաստ հաւաքածոյ մը կազմելը։ Ո՛չ մէկը Փանջունի ին ընկերակիցներէն տիպար մը չէ։ Ո՛չ միայն այդքան, այլ խեղաթիւրուած մարդեր են բոլորն ալ։ Տիպարին յիմարութիւնները /398/ ցայտեցնելու համար զայն շրջապատել անվաւեր անուններով Օտեանին միայն ներելի թեթեւութիւն մըն է։ Պարոնեանի փոքրագոյն իսկ մարդուկը կողմ մըն է, գիծ մըն է իր ժողովուրդէն։ « Մեծապատիւ, մուրացկանները »ուն անմոռանալի կարաւանը անվերածելի արժէքով մարդոց թանգարան մըն է, ուր մտնող ամէն անուն բան մը փրկած է իրեն հետ։ Ամենէն զանցառելին իսկ, օրինակի մը համար սափրիչ մը, ազգային սափրիչ ըլլալու չափով ճշմարիտ սափրիչ մըն է։ Դատելու սա կերպը գործածեցէք Տէր Սահակին, Ռէս Սէրքոյին, Խեւ Աւոյին, Պայտար Մկոյին, ընկերուհի Սառային (բոլորն ալ « Նամականի »էն), յիշելու համար քանի մը անուններ, ձեր գտնելիքը յուսախաբութենէն անդին դժբախտ բան մըն է։ « Նամականի »ին մէջ Օտեան չէ պաշտպանուած գէթ այն արտաքին իրականութենէն, որ իր պոլսական վէպերուն անձնաւորութիւնները կը յօրինէ։ Այդ գիւղացիները թուղթի վրայ ապրող անուններ են միայն ու չունին ուրիշ դեր, եթէ ոչ figurant–ներ ըլլալու մայր յիմարին, Փանջունի ին դերակատարումին մէջ։ Այնպէս որ « Ընկերվարական նամականի »ն ժամանակէն յաղթուելու (ամէն գրական գործ ենթակայ է այս ճակատագրին) եւ փոշիանալու (ճշմարիտ գրական գործ մը այս պայմանին ընդդէմ յաղթանակ մըն է միշտ) կրկնակ իր ճակատագիրը կը կրէր իր մէջ, իր թարմ երիտասարդութեան իսկ։

բ. – Ո՞ր ժողովուրդին բարքերը կը պառկին « Նամականի »ին մէջ։ Աչք նետեցէր մեր հեգնողներուն գործին։ Նոյնիսկ Արփիարեանը մեզ կը վարձատրէ, անհատներու յօրինման ատեն ցեղային գիծերու առատ մթերքով մը։ Պարոնեանի մեծութիւնը, հեգնողի տաղանդէն անկախաբար, սխալ չէ պայմանել իր փրկած բարքերուն քանակովը։ Ո՞րքան է ապրած տարրին քանակը « Փանջունի »ի մէջ։ Հարցումը ո՛չ անիրաւ է ո՛չ ալ յաւակնոտ։ Ի վերջոյ, մեր գործին ամենէն ջրոտ, հինցող, գաճի պէս թափող մասերը անոր շնորհներն են արտայայտութեան, ոճի, խնամքի եւայլն։ Ու համեմատաբար դիմացող կորի՛զը՝ այն հաստատ կտորները, որոնք մեր բարքերուն բեկորները եղան, արուեստի գործին մէջ մտնելէ առաջ եւ որոնք դարձեալ պիտի դիմանան, երր գործը փշրուի։ « Ընկերվարական նամականի »ն ժամանակակից հարցեր ունի իրեն յատակ։ « Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար »ը լայն չափով՝ ֆանթէզի, գրեթէ զուրկ է հայ կեանքին համար գոյ որեւէ ծանր մտահոգութենէ։ « Առաքելութիւն մը ի Վասպուրական »ը ունի ակնարկութիւններ նոր–սերնդական, ազատսէրեան, վանական բարենորոգման (Աղթամարի վանքին épopée–ն) պիտակներու տակ սռնուազն պատմական որոշ իրողութիւններ թելադրող։ Բայց պի/399/տակները չեն կրնար փոխանորդել իրականութիւնը։ Հեգնութիւնը ինք իր մէջ նպատակ, ինքզինք միայն կը վարէ, Օտեանի ամբողջ գործերուն մէջ, մոռնալով գրեթէ ուրիշ ամէն արդար, անհրաժեշտ շահագրգռութիւն։ Այս է պատճառը, որ այդ գործը չվարձատրէ մեզ, մանաւանդ բարքերու տեսակէտով [2] ։

Մտայնութիւններ սեւեռուած են « Նամականի »ին մէջ, գէթ այն չափով. զոր կը սպասենք արուեստի նոյնիսկ միջին գործէ մը, տաղանդաւոր մարդու մը կողմէ ստորագրուած։ Հարցուցէ՛ք հարցումը մեր գրականութեան աւագ, երկրորդական դէմքերուն վաստակին առջեւ։ Ամենէն անժառանգն իսկ, այդ ուղղութեամբ, մեզի պիտի տար որոշ բաւարարութիւն եւ կեանքին հետ իր կապերը խզած Եղիան անգամ իր « Կատուի մը յուշագիրը »ին մէջ իր օրերու գրական ըմբռնողութիւնը գոնէ կ՚ենթարկէ վերլուծումի։ Ու մեր բոլոր գրողներուն համար մեր գնահատումը արդար գոհացում մըն է անոնց ճիգին առջեւ։ Օտեան չէր կրնար բացառութիւն կազմել։ Բայց հոս ալ ան կնիքին տակն է իր տաղանդին հիմնական թերութեան – իր մեծ, անսրբագրելի թեթեւութեան, որով թեւաւոր իր ոգին պտըտեցաւ ամբոխէ ամբոխ, բայց որ զարկաւ իր գործը, խտութեան, իրաւութեան, լրջութեան տարրեր մերժելով անոր իբր խարիսխ։ « Փանջունի »ին մէջ ո՛չ մէկ մտայնութիւն, որ ըլլար վճռապէս նուաճուած, պիտակուած։ Ըսի, թէ գիրքերու փոշիներով կազմուած էր այդ իմաստութիւնը։ Ըսել կ՚ուզէի, որ այդ հարցերուն առջեւ Օտեանի թափանցումը եղած էր մակերեսային։ Մենք կը ծաղրենք ո՛չ թէ մեր գուշակածը, այլ ԳԻՏՑԱԾԸ։ Օտեանի զարգացման մակարդակը չի հասնիր նոյնիսկ իր սերունդի միջինին։ Անընդհատ օղեսեղանին կապուած սա թիապար/400/տը ե՞րբ պիտի գտնէր ատեն աչք մը բանալու լուրջ գիրքերու վրայ [3] ։ Ասոր համար է, որ անոր գործը անբաւարար սեւեռումներու շարք մը ըլլայ։ Կան շատ մը բառեր, ասութիւններ, օտարներէ փոխադրուած terme–եր, որոնք երբեմն պատրանքը կը ստեղծեն լուրջ հմտութեան։ Բայց պատրանք մը միայն։ Յատուկ անուններու ապաստանող գիտութիւնը փոքրամիտ շահագործում մըն է քան երգիծանք մը սնուցանող ենթահող մը։ Գլխաւոր հերոսին գաղափարաբանութիւնը, աննուաճ, կը յօրինէ գիրքին միւս մարդոց ալ իմացական ճակատագիրը։ Չենք կրնար Օտեանի այլուրութիւնը, այս հարցերէն, չքմեղանք մը նկատել։ Լուսինին մէջ չի գործեր ան, որ Փանջունի կ՚անուանուի։ Զայն կը տեսնենք գործի վրայ Վասպուրականի մէջ, հոսանքներու հետ, որոնք կազմակերպուած ուժեր էին ու խօսեցուցին իրենց վրայ։ Օրաթերթերու մէջ հանդիպուած զրոյցներ եղան Օտեանի մեկնակէտը, որոնք այնքան իրաւ բան է, որքան է խղճահարութիւնը զիրենք հաղորդողներուն։ Ու կ՚ընենք մեր երգիծանքը, մեզմէ տանելով անոր մեծ կողմերը, մինչ հակառակն էր, որ պիտի կազմէր բանաւոր մեթոտը։ Օտեան, գաղափարներու վրայ աշխատած ատեն, կը հասնի անոնց ծաղրանկարին, ինչպէս ըսի, արտաքին տուեալներով։ Փանջունի ն գործօնութեան հերոս մը չէ, որպեսզի արարքներու թափօրի մը մէջէն ինքզինք յայտնաբերէ։ Ծապլվարի տասներկու նամակները հազիւ քանի մը տեղ կը բարեխառնուին յիմարական ուժեղ գործերով, որոնք կատակերգութեան սահմանը կը զանցեն ու կը վերածուին անխառն ֆանթեզիի, մեր դիրքը կ՚ըսեն՝ բանդագուշային արարքներուն։ Այսքանն ալ չկայ Վասպուրականէն թուակիր նամակներուն մէջ։ Միակ գործողութիւնը, Ս. Վարդանայ վանքին գրառումը (ԺԲ. նամակ) չէ զարգացած, որքան կը ներէր տարողութիւնը նիւթին։ Է. նամակը եւ յաջորդը գործադուլներու շեմա կը պատրաստեն, բայց չեն անցնիր աւելի անդին, դառնալու համար մասսայական ապրում, ինչպէս պիտի ուզէր որակել ինքը, /401/ նամակագիրը, քանի մը ջուլհակներու գործադուլին մէջ թելադրել ձգտելով արեւմտեան մեծ քաղաքներէն փրցուած հոծ պատկերներ։

դ. – Գիրքին փա՞ռքը։ Անշո՛ւշտ։

1. – Անիկա գրուած է մաքուր, գրեթե անթերի աշխարհաբարով մը, որ պզտիկ արժանիք մը չէ արեւմտահայ գրական բարքերուն մէջ, ուր յանուն տեղական գոյնի, տիպարային հարազատութեան, խօսուած լեզուին մօտ կենալու պահանջին, գրուածը երբեմն կը դադրի հայ ժողովուրդին պատկանել։ Թրքերէնի փոխարէն եւրոպական ընկերաբան ոճէն մեծ մթերք մը բառերու, բայց որոնք անտեղի ցուցամոլութեան մը գինը չեն, այլ իրենց սեպհական տարողութեան եւ մեր մէջ անխուսափելի անհեթեթութեան փաստովն է, որ կը ստեղծեն նուրբ, զուարթ, քիչ անգամ չար երգիծանք մը։ Բառին եւ անոր գործածութեան մէջ անջրպետը պայմանն է Օտեանի ծաղրին։ Այս մոլութիւնը, շատ ընթացիկ առաքինութիւն արեւելահայոց մօտ (կարդալ Պարոնեանի « Գրիգոր Արծրունի »ն, «ԱԶԳԱՅԻՆ ՋՈՋԵՐ»), միշտ հալածուած է Օտեանէն, որ անխնայ ներած է թրքերէն բառերը իր բոլոր գործերուն մէջ [4] ։ Այս ճշդումէն ետք, արդար է յայտարարել, որ « Նամականի »ն վճիտ, կոկիկ, հեզասահ սաթիր մըն է, ո՛չ միայն մտաւորականը յագեցնող, այլեւ աւելի զանգուածը տպաւորող։ Զոր կը կարդան ամէնքը, առանց ճիգի, տարուած անոր նախադասութեան ընդոծին կշռոյթէն, որուն մէջ երբեմն գրագէտ մը կը զետեղուի ամբողջովին (Ռ. Որբերեան բանաստեղծ է միայն ու միայն իր լեզուով)։ Քիչ անգամ պիտի մտածենք հեգնութեան մը կարելի նպաստին, այնքան առանց ասոր ալ վիպումը ինքզինք կը հարկադրէ։ Հարկ կա՞յ, այս դասը ընդարձակելու եւ Օտեանի յաջողութիւնը իբր փաստ գործածելու – մեր նորագոյն պատմողներու զեղծումներուն դիմաց, երբ վտարուած թրքերէնը վերստին ազդակ մը /402/ կը դառնայ վիպական հարազատութեան (կը յիշեմ իբրեւ օրինակ Շահան Շահնուրի լեզուն, որ աւելորդ բծախնդրութեամբ մը կը ջանայ գռեհկանալ, որպէսզի աւելի հարազատ ցայտեցնէ տիպարներուն հոգին)։ Օտեանի վարկին ամենէն անխարդախ զսպանակը լեզուն է։

2. – Զոր գործածած է, ծառայեցուցած է պատմումի որոշ տուրքերու շահարկութեան ։ Ասոնց տարողութիւնը անծանօթ չէ մեզի (յիշել իր վիպակները, թերթօնները, բոլորն ալ հաւասարակշռութեան հասած այդ պարզ տուրքերուն նպաստովը)։ Ինչ որ վիպակներուն, աւելի ճիշդը վէպերուն մէջ կը նոյնանայ հերոսութեան, անբաւականութեան փաստերը, հոս կը վերածուի յաջողութեան զսպանակի մը։ Չմոռնալ, որ Օտեան անհուն օրագիր մըն է ։ Անոր բոլոր գործերը օրուան մը խռովքին խտացումները կը պատմեն։ Քիչ անգամ աւելի բան մը։ « Ընկերվարական նամականի »ն ալ գրուած է խմբագրատան մը ճիղճ մթնոլորտոին մէջ, մէ՛կ գրիչով, որ ո՛չ առաւելութիւն է, ո՛չ ալ թերութիւն, երբ կը դիտուի աշխատանքի մարզուած, ասոր փորձը ապացուցած գրագէտի մը առիթով։ Որ, սակայն, յատկանշական լոյս մը կը դառնայ, երբ նկատի առնուի Օտեանի ստեղծագործման եղանակին մէջ։ Այդ նամակները անոր մտքին մէջ պարզ, պայծառ գծագրութիւններ էին, լրագրի երկու սիւնակին կանգունովը պայմանաւոր։ Ո՛չ աւելի, ո՛չ պակաս։ Ո՛չ քրոնիկ, ո՛չ ալ տոմս։ Այլ արձակ, անկաշկանդ ֆանթէզի ։ Մարդիկ կը կարդային այս երկու սիւնակ քաշքշուկը, ամէն մէկը իր հաճոյքներուն ցուցմունքին մէջէն, բայց բոլորն ալ գրաւուած՝ պատմումին անկնճիռ շնորհքովը։ Այդ նամակները, այնքան բնական, այնքան իրական, կրնային շփոթուիլ անկէ արտագրուած տոմսերուն հետ, եթէ երբեք գործողութեան շրջավայրը Պոլիսը ըլլար ընտրուած։ Կրնային շփոթուիլ քրոնիկներուն հետ, եթէ անոնց հերոսը նետէր վրայէն իր քօղը ու կանգնէր մեր դէմ իր իրական անունովը, բոլորովին նման այն բացառիկ յիմարներուն, որոնք, այդ օրերուն, ժամերուն բեմէն, դպրոցներու սրահներէն ընկերվարութիւն կը քարոզէին, իրենց սարսափելի պրոշիւրներով սպառազէն ու կը պոռային իրենց խենթութիւնները, կռնակնին տուած նորոյթ ուժերու – կուսակցութիւն եւ ակումբ։ Օտեան կը պատմէ իր հերոսը, ընթացք տալով անոր բոլոր անհեթեթութիւններուն, եւ որովհետեւ գրաշար մը չի սպասեր այդ նամակները մամուլին թռցնելու, Օտեան մնացած է պարկեշտ ու իր սիրական remplissage-ը այս անգամ չէ գործադրած։ Շահողը պատմումը պիտի ըլլար ու եղաւ։ « Նամականի »ն այն ցանցառ էջերէն է, որոնց մէջ Օտեան չէ չարաշահած իր մայր առաքինութիւնը։

/403/ 3. – Նուրբ, չըսելու համար մեծ երգիծանք մը, որ նպաստ կը գտնէր շրջանային հակամարտ հոգեբանութիւններէ։ Քաղաքական հզօր կիրքերու տարիներ էին, Սահմանադրութիւնը կանխող եւ անոր հետեւորդ այդ քանի մը տարիները, ուր մեր երիտասարդութիւնը, մեր մտաւորականութիւնը կը հաւատային այնքան գեղեցիկ բաներու, ու տարակոյսը կ՚աճէր։ Բանաստեղծ սա խանդավառութեան հետեւանքները – 1895–ի փողոտումները – առաջին վրիպանքին լաւատեսութեան մէջ կը թուէին մոռցուիլ։ Ու 1900–էն վերջ իրերահալած մեր բնազդները կ՚իշխէին մեր, մեր երազներուն ալ վրայ։ Օտեան ի պաշտօնէ յեղափոխական կուսակցութեան մը պատկանած էր Պոլիս, ջարդերէն առաջ։ Հարկ չեմ զգար վերլուծել այս պատկանումին կերպը, քանի որ ատիկա գիտակցուած, հասունցած որոշումի մը արդիւնքը չէ մեր գրողներուն մեծագոյն մասին մէջ։ Ամենէն թունդը, Արփիարեանն իսկ, լրագրողի հետաքրքրութիւններ ու տակտիկա միայն գիտէր գործածել։ Պոլսոյ ջարդերէն ետքը յեղափոխականը Օտեանի մէջ չմեռաւ անշուշտ (ոչ մէկ հայ մտաւորական պիտի կրնայ թուրքերուն ներել իրենց ոճիրին ընդարձակութիւնը, որքան լրբութիւնը)։ Բայց վերածուի իր մարդկային չափանիշներուն։ Լրագրողի յեղափոխութեան նկարագիրներէն է ընկերական իր շեշտ հակազդեցութիւնները ունենալ։ Օտեանի ընկերները, իրապաշտներէն անոնք, որ Պոլսէն փախած, յեղափոխութիւնը կը շարունակէին վարել եւրոպական ոստաններու մէջ, պէտքն ունէին ծանր ատելութիւններու, ցասումներու, բզկտումներու, պատասխանատուութիւնները իրարու վիզին նետելու։ Արփիարեան փքոցի մը պետն էր։ Նազար-Բէկ՝ ուրիշ գայթակղութիւն, դաշնակցականները՝ ուրիշ bête-noire: Իրապաշտները, այն ատեն ճշմարիտ մտաւորական ընտրանի, յաջողեցան հանրային կարծիքը առաջնորդել, ինչպէս ըրեր էին 5-6 տարի առաջ, Պոլիս ու գաւառները։ Գաղթահայ զանգուածներուն մէջ երեւան եկան արեւելահայ թունդ, կորովի, միամիտ, բայց յիմար ըսուելու աստիճան հաւատաւոր տղաք, որոնք ժողովուրդին մօտենալու իրենց կերպերը իւրացուցած էին ռուս յեղափոխական բարքերուն մէջ ու կրակի մկրտութենէն չանցած, կը խօսէին աւելի համարձակ, աւելի վճռական, աւելի կորովի։ Արփիարեան ստեղծեց տիպարը։ Կիւրճեան զայն սեւեռեց իր մեծ գիծերուն մէջ։ Օտեան զայն քանի մը կերպարանքներով (« Յեղափոխութեան մակաբոյծները ») նուաճել փորձելէ ետք, տարուեցաւ իր պոհեմական ախորժակներուն, մոռնալով ամէն բան, մինչեւ որ դէպքերուն նոր դասաւորումը (Սահմանադրութիւն, Պոլիս խուժումը հայ յեղափոխական/404/ներուն, կուսակցական կիրքերու նոյնութեամբ Բիւզանդիոն փոխադրումը) իրեն թելադրեց իր փորձը կրկնելու։ Մոմենտը կրիտիկական էր, ոչ միայն Ծապլվար, դպրոցին մէջ բանտարկուած Փանջունիին համար, այլ նոյնինքն Օտեանի համար։ Ու ծնաւ… Փանջունին։ Պարզ, ժպտուն, գրեթէ բարի ծաղր մը այդ ատենաբանին վրայ առաջին արժանիք մըն էր։ Արփիարի Խրիստոֆը խորունկ չարութեամբ մը ոտքի նետուած, ծանր ու վիրաւորիչ ակնարկութիւններով թափանցիկ դարձած կիրքերը լարելու նպաստեց աւելի։ Օտեանի ծաղրը վնաս չունէր ո՛չ ոքի։ Անկէ չտառապեցան նոյնիսկ այն մարդերը, որոնք գիծերը կու տային երջանիկ հերոսին։ Ուրիշի հաշւոյն խնդալը մեր սիրական վայելքներէն մէկն է։ Ու այդ հակառակաց ծիծաղը շատ դիւրութեամբ քաւութեան նոխազ մը պիտի ըլլար։ Ծանօթ է Ս. Զաւարեանի (դաշնակցական պարագլուխ), խոր, անկեղծ հեշտանքը գրքոյկէն, քանի որ կ՚առաջարկեր « Ընկերվարական նամականի »ն ձրի բաշխել ընկերական շարքերուն։ Տարօնայ աշխարհին պարկեշտ գործիչը այս գնահատումը ըրած ատեն անշուշտ աչքի առջեւ ունէր խեւուկ ալ մարդեր, Փանջունիին քուզէն-ժէրմէններ հաւանաբար, Կովկասէն նոր հասած Վասպուրական, ռուս յեղափոխական աղջիկներու հնոցին մէջ շիկացած, որոնք պատանիի թարմութեամբ քաղաքակրթութիւններ կը ներէին իրենց յեղաշրջել [5] ։ Գրականութեան պատմութիւն մը չի կրնար լայննալ, ասկէ աւելի գործի մը ծնունդը հասկնալի ընծայելու համար։ « Նամականի »ն իր փառքը ամենէն աւելի պարտական է երգիծանքին։ Ծապլվարի հերոսը Օտեանի գրչին տակ գտած է գիծերու հանդէս մը, հաւասարակշռութիւն մը, որ կը գոհացնէ բոլորը։ Վասպուրականէն նամակները շատ մօտիկէն կը հետապնդէին դաշնակցական մամուլին դէմ օրուան ամբաստանութիւնները։ Ս. Վարդանայ վանքին գրաւումը (Աղթամարայ վանքին գրաւման պատմութիւնը), յարակից մանրամասնութիւններ, ազատ–սէրեան գայթակղութիւններ, նոր–սերնդական պիտակին տակ մուտք ըրած անհեթեթութիւններ [6] 1910–ին ու քիչ մը աւելի վերջը մեր /405/ մամուլին համար խոշոր իրողութիւններ էին։ Ու կը կատարուէին որոշ խմբակցութեան մը, որոշ ծրագիրներու, այս օրերու բառով՝ պլատֆորմի ցուցմունքներով։ Դաշնակցական գործելակերպ, argot, բառարան, մտայնութիւն։ Օտեանի տաղանդը այնքան բա՞րձր, որպէսզի հակառակ այսքան թափանցիկ փաստերը, Փանջունին ազատագրէր իր յիմարութիւնը, չպատկանէր միջոցին ու ժամանակին, ինչպէս կ՚ըսեն, ու ինք իր մէջ, ինք իրեն համար բացարձակ տիպար մը։ Պատասխանը դժուար է։ 1910–ի դաշնակցականը 1940–ի երիտասարդը չէ։ Ու այս ժողովուրդը պատերազմին այնքան մօտիկ, միտքէն չէր կրնար անցընել դէպքերուն ողբերգութիւնը, այնքան անողոք խստութեամբ մը դիզուած մեր ուսերուն։ … Միւս կողմէն, ստոյգ է, որ 1940–ին այդ նամակներու ընթերցումը զուրկ է բարկ ու հաճելի, քիչիկ մը կծու, բայց երբեք այրող համէն, որով պաշտպանուած իրենց ճամբան ըրին մեր ընթերցողներուն ճաշակին մէջ։ Այժմէութեան սա շիջումը, հիմնական տարրին այսպէս այլասերմամբը ստեղծուած գիրքին համար մեծ կորուստ մը չի պատճառեր։ Փարատոքս մը չեմ յայտներ երբ ըսեմ, թէ « Նամականի »ն՝ մերկացուած իր տեղական հանգամանքներէն, վերածուած իր սեպհական շնորհին, այսօր մեզ կը տպաւորէ շատ աւելի ընդարձակ առաքինութեան մը փաստովը։ Ինչպէս որ ծաղրը Օտեանի գործին մէջ գոյութեան պատճառ մը չէ (raison d'être), այնպէս ալ « Նամականի »ն չի փրկուիր իր երգիծանքովը, այլ դիւրութեամբը (aisance) պատմումին, որ Օտեանի տաղանդին ամենէն ապահով մասնայատկութիւնը կազմեց։ /406/ Արեւմտահայ գրականութեան ամենէն անսեթեւեթ, ամենէն պարզ պատմողն էր ան։ Այսպէս պարզուած (simplifié), այսպէս արժեւորուած Օտեանի գլուխ-գործոցը չեմ կարծեր, որ փոքրանայ։ Ի վերջոյ, երգիծանքը գրական շատ կարեւոր սեռ մըն է ու իր հմայքները ունի։ Փախուկի մը վրայով կրնանք գիծեր քաշել, որոնք զանգուածները թելադրեն։ Բայց շրջաններու, մտայնութեանց նուաճումը դժուար է իրագործել լրագրական յօդուածաշարքի մը անկայուն ծփանքներուն ընդմէջէն։

* * *

Շատ աւելի համեստ, բայց բազմազան կողմերով յատկանշուած ուրիշ ստեղծում մըն է « Իգնատ Աղա »ն, նոյն ատեն անունը շաբաթաթերթի մը։ Փանջունի ն Օտեանի աշխարհաքաղաքացի ապրումներուն յայտարարը կրնանք ընդունիլ, ապրումներ, որոնք եւրոպական ոստաններուն մէջ անոր իմացական ու հոգեկան կարգ մը փորձարկութիւնները կը բիւրեղացնեն։ Փանջունիի աշխարհահայեացքը, օտար որքան տարօրինակ, Օտեանին տուած է վեց-եօթը քրոնիկ, որոնք միշտ կը պահեն բարձր ու նուրբ հեգնութեան խորքի մը վրայ թաւալ եկող կարգ մը գաղափար–ուժեր (idée-force)։ Իգնատ Աղան Պոլսոյ ապրանք Օտեանն է։ Ու կը հասկցուի, թէ ի՛նչ շահեկանութիւն, ճշգրտութիւն իրարու կու գան մարդու մը քով, որ մինչեւ ոսկորներուն ծուծը պոլսեցի մնաց։ Իգնատ Աղային բերնովը ան պիտի բանաձեւէր իր ըմբռնումը իր օրերուն աշխարհէն։

 

Հոս ամէն բան կը նպաստէ յաջողութեանը յօրինումի մը, որ կը կատարուէր գրողին ու զանգուածին խորհրդաւոր աշխատակցութեամբը։ Խմող մըն է Իգնատ ը, ինչպէս պարտքն էր ըլլալ ամէն ընտանիքի պատուական հօր, քաղաքներու քաղաքին մէջ։ Իմաստուն մըն է նոյն ատեն, ինչպէս ենք ազգովին, մենք մեր խելքին վրայ անհուն վստահութեամբ մը։ Ժողովուրդի մարդ մըն է այդ Իգնատ Աղան, ինչպէս էր արդէն ջախջախիչ մեծամասնութիւնը մեր հասարակութեան, ուր հարուստները շուտով կը զառածէին դէպի օտարութիւն, մտաւորականութիւնը՝ դէպի գաղափարական առանձնացում։ Մանր քաղքենի, արհեստաւոր, պաշտօնեայ այդ զանգուածը ո՛չ ոք այնքան լաւ կը ճանչնայ որքան Օտեանը։ Պարոնեանի գործին տիրական նուաճումները գործադրուած են բարձր դասակարգին վրայ – մտաւորական, կղերական, պաշտօնեայ եւայլն։ Անոր Պապիկ Աղան /407/ տիպարի մը չէ բարձրացած։ Անոր Աբիսողոմ Աղան հաստ ծաղրանկար մըն է ու չէ օժտուած ինքնին կեանքով մը։ Օտեանի Իգնատը կեցուածք մըն է, պատգամ մը։

 

Բոլոր այն հարցերը, որոնք վերը ուրուագրուած դասակարգին համար հացէն, օրուան վաստակէն վեր առիթներ են սանկ անշահախնդիր, կէս ազատ հետաքրքրութեանց, Իգնատ Աղային մէջ ունին իրենց տեսակետային կողմերը, լուծումները։ Եւ որովհետեւ Պոլսոյ մէջ ամէն խանութպան քաղաքագետ է, ամէն քահանայ գործի մարդ, կը հասկցուի, թէ որքան շատ ըսելիք ունի այդ դասակարգին բերանով Իգնատ Աղան ։ Ի՜նչ խորունկ կարծիքներ, ընթացիկ պետական կեանքին վրայ, որոնց մէջ ան գտած է բարձր որակով հեգնութեան փառքեր։ Յայտնի էր թուրքերուն ամենազօր տրամաբանութիւնը, կեանքը իրենց չափերուն մէջ պարտակելու պարզապաշտ բռնութիւնը։ Օտեանի Իգնատ Աղան կը վիճաբանի Իպիշ Աղային հետ (թուրք մտայնութեան կաղապար) ու կը վիճաբանի իբրեւ հայ, որուն հօրեղբայրը այնքան աղէկ կը ճանչնար պետութեան մեքենան։ Մինչեւ պատերազմ թուրք կայսրութեան խռովայոյզ տարիները, քաղաքական հսկայ վերիվայրումներով թելադրած են Իգնատ Աղային բարձրագոյն երգիծանքի շատ առիթներ։ Չեմ մասնաւորեր, յօդուածներու անուններ յիշելով հոս։ Բաւ է ըսել, որ Օտեան վար չի մնար թուրք ծաղրողներուն ո՛չ մէկէն։ Նոյն այդ տարիներուն նոյնքան խռովայոյզ ազգային կեանք մը կ՚ապրինք, որուն թէեւ կեդրոնը Պոլիս, բայց մարմինը տարածուած է կայսրութեան հեռու անկիւնները մինչեւ։ Իգնատ Աղան կարծիք կը փոխանակէ մեր հակառակութեան ամէն կարգերուն համար։ Ու պարտաւոր է դատել Տիգրանակերտն ու Կարինը, քանի որ օր չ՚անցնիր, որ այդ վայրերէն անարդար արդարութեան հսկայ փաստեր չարձանագրուին մեր մամուլին մէջ։ Պոլսոյ յուզումնե՞րը։ Անոնք ուրիշ առիթ։ Կ՚ուզէ՞ք տակաւին։ Անշո՜ւշտ։ Իգնատ Աղան կը հաւատայ իր խելքին, ինչպէս մանկավարժութեան տոքթէօրներ կը հաւատան գործնական իմաստասիրութեան ու մեծ տղան (ժողովուրդը) երբեք աչքէ չեն հեռու պահեր, անոր գոնէ թուղթի վրա ծառայելու առիթը երկարաձգելով աւելորդ կերպով մը, քանի մը տարին հեղ մը ճճի պրոշիւր մը հրապարակ նետելով։ Էրիկ կնկայ բախումներ։ Մեծ գայթակղութիւններ։ Ծեծկուուք ու ոճիր։ Յիմարութիւններ։ Ներկայացում։ Դասախօսութիւն։ Քլիւպ ։ Բայց ամբողջական համապատկերը օրուան անցուդարձերուն։

/408/ Իգնատ Աղան այս ամէնուն վրայ իր կարծիքը ունի շաբաթը հեղ մը, ի պաշտօնէ, այս անգամ հաւատարմօրէն ցոլացնելով իր ընթերցողներուն առաքինութիւնները։ Անոր խօսքերուն մէջ կայ իր դասակարգը, որուն չեն հասած կուսակցական պլատֆորմներու քիչիկ մը մութ, տարօրինակ պատգամները, ո՛չ ալ « Բիւզանդիոն » հայաթերթին քաղաքական շատ բարձր շահադիտութիւնները։ Գոյութիւն ունէ՞ր այդ կարգը։ Հարցումը կասկածի տակ կը ձգէր հաւատարմութիւնը Օտեանի ընթերցողներին որոշ խմբաւորում մը (որ ծանօթ է մեզի), բայց չի կրնար իրարու հաշտեցնել այդ զանգուածին տարամերժ միութիւնները։ Օտեան չկարդալը իմացական վանտալութիւն մըն էր ընտրանիին համար, անկրթութիւն մը, պարապութիւն մը՝ ժողովուրդին համար։ Չեմ զբաղիր մասնակի երանգներով – փոլիթիքոսութիւն, խմել, ողջմտութեան դասաւանդութիւն, որոնք տիպարին կու տան անվերածելի պոլսականութիւն մը։ Խմելը այնքան ալ դիւրին պարտականութիւն մը չէր, քանի որ մանր արհեստաւորներու համար գրականութիւնը օղիի սեղանին հանդէսն է։ Ամէն տեղ էր այդ Իգնատ Աղան ։ Կը հանդիպէիր անոր Պոլսոյ ջուրերը զբօսանքի ելած պարզուկ մարդոց սեղաններուն, մտաւորականին թղթեղէն դիւանին կամ գրպաններուն մէջ։ Իգնատ Աղան պատմական, անհրաժեշտ պատգամ մըն էր ուղղուած բոլորին, բայց ամենէն աւելի գուրգուրանքին՝ այն երջանիկ արհեստաւորներուն, որոնք իրենց խմիչքին գաւաթները չէին վարաներ բարձրացնել ի պատիւ եւ ի փառս մեծ քիթին, թերթին ճակատազարդ, բաւական երկար, ամէն ծակուծուկ մտնելու, մութ հոտերը հասկանալու եւ անտիպ գայթակղութիւններ լոյս աշխարհին հանելու։ Օտեանի այս տիպարը մօտիկն է անշուշտ Պարոնեանին Խիկարին, բայց չարժեր աւելի, ո՛չ իբր փաստ երգիծական ուժի, ո՛չ մանաւանդ բարոյական հեղինակութիւն։ Խիկարէն մարդիկ կ՚ակնածէին։ Իգնատ Աղան ո՛չ ոք խրտչեցուց։ Անոր արժէքը կեցուածքին կատարելատիպ նոյնութիւնն է կարդացողին եւ գրողին տեսակէտներուն։ Իր ընթերցողներուն մարդը ըլլալ գիտնալը զանցառելու առաքինութիւն մը չէր այդ օրերուն։ Այս գիտութեամբ աճպարարներ անցան գրագէտ, վաշխառուների խմբագրապետ։

* * *

Անցնելէ առաջ « Մանանայ »ին, ուր Օտեանի երգիծանքը կը գտնէ իր բարձրագոյն ծիրը (« Նամականի »ին արտակեդրոնութիւնը պատճառ էր, որ մարդիկ իրենց գնահատումը փոխադրէին մեր գրակա/409/նութեան մէջ իր վճռական արտայայտութիւնը ունեցող կենդանագիր կաղապարին) հարկ է կենալ Օտեանի քրոնիկներուն առջեւ, որոնք անոր անդրանիկ յօդուածները, ինչպէս հուսկ բանքը, պիտի կազմէին մօտ կէս դարու կեանքի մը վրայ։

 

Այդ քրոնիկները բաժանելի են երկու որոշ խմբաւորումներու։

ա. – Ընթացիկ կաղապարի մանր յօրինումներ ։ Օտեան սկզբնական շրջաններուն գործածած է իրապաշտ կաղապարը, լուրջ, ցասկոտ, քիչիկ մը յաւակնոտ բայց գնացքին մէջ առանց ծանր հեգնութեան։ Մեր գրականութեան այս մեծ ժխտողը դրական միտք մըն է, երբ « Հայրենիք » օրաթերթին մէջ (1890) կը ստորագրէ իր դիտողութիւնները օրուան կեանքէն։ « Բերայի մէջ » ընդհանուր վերնադիրը պատրուակ մըն է անոր համար, ըսելու բաներ, որոնց շրջանին նորութիւնները, տարօրինակութիւնները, գայթակղութիւնները, ազնիւ ճիգերը չեն միայն, այլ նաեւ են նախախայրիքը այն ողջմիտ, զուարթ, թեթեւախոհ ոգիին, որ Իգնատ Աղան տիպարի մը կը բարձրացնէ։ Գրական, կրթական, ազգային կեանքի ամէն կարգէ արտայայտութեան դիմաց Օտեան ունի իր հակազդեցութիւնները. իր քրոնիկները արտայայտութիւնն են անոնց։

Պոլսէն փախուստէն ետք (1896), ան պիտի շարունակէ իր քրոնիկները, միշտ լուրջ, միշտ այն գրական շնորհին մէջ, զոր անսանձ շահեցան իրապաշտները, զատելով զանոնք օրուան լուրին քլիշէէն ։ Արժանի՝ վերընթերցման։ « Անահիտ », « Նոր կեանք », եւրոպական ոստաններու մէջ լոյս տեսնող հանդէսներ, բազմաթիւ քրոնիկներ ունին իր ստորագրութեամբ։ Իր նախաձեռնութեամբ հրատարակուած ասուպ թերթերուն մէջ (« Ազատ բեմ », « Օրէնք », « Կրակ », « Թերթիկ »), Եգիպտոս, անիկա կատարեալ խմբագիր մըն է, հազիւ զգալի հովով մը մայր իր խառնուածքէն։ Պայքարի հակաճառութեան իբր դարման հաստատուած այդ բեմերուն վրայէն Օտեան կը խօսի, կը դատէ, կը հայհոյէ, բայց հազիւ կը հեգնէ։

Սահմանադրութենէն ետք, զինք կը գտնենք « Արեւելք »ի մէջ (1910), Երուխանի հետ, որ իր « Ազատ կարծիքներ »ը հրապարակ կը դնէ կոկոզավիզ ոճով մը։ Օտեան ունի իր սիւնակը « Աւուր պատշաճի », ուր ան իր իմաստութեան վերջին փշրանքները կը ջանայ վանել իրմէն, վերածուելու համար իր ճշմարիտ կաղապարին – անոր աներազ, աննախապաշար պոհեմին, որ ապրելու ձանձրոյթը պիտի պտըտցնէ ու պիտի ջանայ խնդալ, երբ իր շուրջը այնքան խոժոռ, մտահոգ կամ յիմարօրէն լաւատես են դէմքերը։ Շահնազարի վեր/410/հրատարակած « Հայրենիք »ին մէջ (1911), դաշնակցականներու օրկան « Ազատամարտ »ին փոխնիփոխ երեւալէ ետք, պիտի չտառապի ամենէն տժգոյն մարդու թերթին մէջ (« Ժամանակ ») իր տունն ու տեղը հաստատել ու տարիներ գրել իր տոմսակները ։ Բայց այլեւս երկրորդ խումբէ քրոնիկներուն մէջն ենք արդէն։

Լուրջ քրոնիկին սպաuին մէջ, Օտեան տժգոյն յօդուածագիր մըն է ու դժուար չէ բացատրել այս վրիպանքը։ Ան մարդ էր ծնած, որ իր հաւատքը չունէր։ Մեր լսածներուն վրայ համոզման սա պակասը չենք կրնար պահպանել, որքան ատեն որ ծնունդով աճպարար մը չենք։ Ու հասկանալի է, որ պակսէր իր կարծիքներուն ետին։ Բայց այդ հաւատքի պակասը չէր վերածած զարդարուն կեղծիքի մը, որով կը շուրջառենք մեր սնամէջ ըսածները, ինչպէս է պարագան այնքան յաճախ Ս. Պարթեւեանի մօտ։ Չեմ կրնար իր առիթով յիշել Արփիարեանը, որուն տաղանդին հզօրագոյն սպասը կ՚իյնայ քրոնիկին, ո՛չ ալ Զօհրապը կամ Հ. Ասատուրը, որոնց երկուքին համար ալ քրոնիկը իրական լրջութիւն մըն է, առաջինին մօտ ընկերաբանական յաւակնութիւններով երանգաւոր, երկրորդին մէջ՝ հաստատ, բարոյախօսական տուիքներով։

Օտեանի քրոնիկները իր գրականութեան ո՛չ մէկ նպաստ կը բերեն։

բ. – Երկրորդ շարքէ իր քրոնիկները, ընդհանրապէս « Տոմսակ » (իրիկուան, առտուան, վերնատունէն, այս վերջին պիտակը՝ Եգիպտոս, « Արեւ »ի մէջ, մահուան տարիներուն) անուանուած, լոյս տեսան մէկէ աւելի կուսակցութեանց օրկաններուն մէջ, միեւնոյն ատեն, առտուն մէկուն, իրիկունը միւսին, կիրակի՝ իր իսկ հրատարակած թերթերուն մէջ (« Շաւիղ », « Իգնատ Աղա », « Կառափնատ », բոլորն ալ Պոլիս, պատերազմէն ետք)։

 

« Նամականի »ին։ Վէպերուն աստիճանովը այս կարգի անոր քրոնիկները գահաւորակը եղան Օտեանի համբաւին։ Հազարաւոր էջերու մթերք մը, այդ վաստակը։ Բարքերու հետազօտիչ մը, պատմական ուսումնասիրութեանց հետամուտ միտք մը, ուրիշ ժողովուրդի մէջ, անփոխարինելի տարրեր ունէր իրեն տրամադրելի այդ ամէնէն, քանի որ օրուան կեանքին սղագրութիւններն էին անոնք։ Փորձեցէ՛ք նման հետաքրքրութիւններով մօտենալ այդ մթերքին ։ Ձեր յուսախաբութիւնը բացարձակ է։ Ու, միայն հեգնականի մթնոլորտը չէ (որով պարուրուած են այդ դրուագումները), որ կը տարածէ անվստահութիւնը հանդէպ տրուածին։ Այդ երգիծանքը չէ վնասած /411/ Պարոնեանին, որ պատմութիւնն ու ծաղրը գիտցաւ համերաշխել, երկու տիսիփլինները իրար ծառայեցնելով։ « Ազգային ջոջեր »ը կենդանի պատմութիւն է, ծաղրանկար ըլլալուն չափով ալ թանկ, իր թուականներով, կենսագրական միւս հաստատ տարրերով։ Օտեան դէպքերը չէ խնամած ։ Կ՚ընդունիմ սա պարկեշտութիւնը։ Չէ զարդարած։ Կ՚ընդունիմ իմացական սա պարկեշտութիւնն ալ։ Քրոնիկը, ան որ ատաղձ է ծառայելու ժողովուրդի մը բարեշրջմանը պատմութեան [7], օտարներու մօտ զերծ է արդեն այս սնոտիքէն։ Բայց ասոնց բարիքը կը տկարանայ որդեգրուած, նուիրագործուած կեցուածքի մը պարտադիր կողմնակցութեամբը։ Անիկա, Օտեանի գրիչին տակ, պաշտօնական զեկոյց մըն է գրեթէ, ամէն առտու ու ամէն իրիկուն, միեւնոյն սիւնակին վրայ, միեւնոյն ծաւալով, ուր օրուան իրողութիւնը, անկէ շերտ մը, երբեմն ծուէն մը, պիտի համեմուի, խորտիկի մը պէս մատուցուելու համար զանգուածին ստամոքսին, որ շատ չի զանազանուիր ուղեղ ըսուածէն, այդ մարդոց շատ մեծ մասին մօտ։

 

Անկարելի է դատապարտել այդ տոմսերուն

ա. – Պատեհապաշտութիւնը ։ Անոնք հայ եւ օտար մամուլին մէջ շրջան ընող լուրերուն անդրադարձումները կը պատմեն ամէն բանէ առաջ ու ատով իսկ իրենք իրենց համար կ՚ապահովեն պատմական, որով եւ բարուական (de meurs) նկարագիր մը։ Չեն գար անոնք դէպքերուն դէմ կանխամտածուած իմաստութենէ մը (ըսի, թէ Օտեան անոնց մէջ իրեն ներած է հեգնողի դիրք մը ու ասկէ անդին անտարբեր է հանրային ամէն արժէքներու առջեւ), որպէսզի բան մը /412/ արդարացնէին։ Այս է պատճառը, որ Օտեանի անձէն աւելի քրոնիկը մեզ կը շահագրգռէ, մինչ հակառակն է, որ ճիշդ է Պարոնեանի համար, որուն գրչին տակ դէպքերը կը չքանան, որպէսզի ցայտէ հեգնողին տաղանդը։

բ. – Ընդհանրութիւնը, որ իրարու հանգոյն կ՚ընէ բոլոր տոմսերը։ Ըսի, թէ ծաւալը, լրագրին մէջտեղը, թոնը, ոճը որքա՛ն պիտի նպաստեն այդ միօրինակութեան զգալի դառնալուն։ Բայց ասոնցմէ անդին է բուն վտանգը։ Յաճախ պատմութիւնը անգայտ է, այսինքն քանակով թեթեւ, որպէսզի բաւէ, սինակը գունաւորէ, մասնաւորէ։ Այն ատեն վէպերուն մէջ փրկութեան լաստը, remplissage–ը հոս ալ կը կիրարկուի, բայց անտանելի արդիւնքով մը, քանի որ տրամադրելի միջոցը չ՚արտօներ ընդարձակ զառածումը։ Ու տոմսը կ՚աւարտի, առանց երգիծանք մը ըլլալու, բայց չըլլալով լուրջ խօսք մը նոյն ատեն։ Օտեանի անհուն տոմսերուն մէջ կան անշուշտ գոհարներ։ Խնամուած ընտրութիւն մը կարող էր անոնցմէ անմահ հատոր մը, գոնէ փունջ մը կազմել։

գ. – Անժուրութիւնը ։ Գաւառական այս բացատրութիւնը archaïsme մը չէ սա տողերուն մէջ։ Անժուր կ՚ըսենք խառնուրդին, ուր համը, աղը, ձաւարը վրիպած են։ Օտեանի քրոնիկներուն 3/4–ը կ՚իյնան այս վճիռին տակ։ Ասոնք ափյափոյ, գրաշարին մղձաւանջին տակ յղացուած ու ճնշումին տակ գրուած նօթեր են, որոնք մշակման մը պարագային կրնային որոշ արժէքի մը բարձրանալ, բայց չեն հասած ատոր։ Օրուան շաղը վրան, այդ տոմսերը սանկ տարտամ զգայութիւններ ընդունակ էին արթնցնելու։ Շաբաթ մը վերջը անոնք անժուր քէյք երու կը վերածուէին։ Տասը տարի յետոյ, գրուած թուղթ կ՚ըլլային։ Ու հոս է աղէտը։ Իր ամենէն անյաջող քրոնիկներուն մէջ Արփիարեան այսօր աւելի խոր կը յուզէ մեզ։ Ու Պարոնեանի Խիկարը միշտ ժպիտով մը կը խօսի մեր բերանէն։ Օտեանի տաղանդը, ուր որ պակսած է իր քրոնիկը պաշտպանելու, պատժուած է չարաչար վրիպանքով մը։ Իր անունը չ՚երաշխաւորեր ո՛չ այս կորանքը, ո՛չ ալ երգիծանքին որակը։ Գլուխ–գործոցներ ստորագրած ըլլալու միամտութիւնը գոնէ ունենար իրեն զսպանակ։ Այդ ատեն իր վրիպանքը կը վերածուէր գրական մեղքի մը, որուն հանդէպ քննադատը գիտէ իր ընելիքը, երբ գործ ունի ահագին դէզերու հետ։ Օտեան գրականութիւնը արհամարհելու իր սնապարծութիւնը հասցուցած էր մոլութեան։ Համբաւը, իր ժողովրդականութիւնը զինքը չէին ըրած մեծամիտ, անտանելի pédant մը անշուշտ, բայց արգիլած էին իր մէջ ջանքը, խնամքը, լրջութիւնը, որոնք եթէ եր/413/բեք իրենց չափազանցումին մէջ վտանգաւոր առաքինութիւններ են, անդամալուծող ու սպառող իսկ, բայց կը նմանին tonique դեղերու ու են անհրաժեշտ, երբ մեր ուժերը լայննալ, խոտորնալ կը սկսին ու մանրն ու մեծը մէկ կ՚աղան։

դ. – Վրիպանքը, զոր պէտք է ըսել ցաւով։ Ասիկա արդիւնք է ո՛չ տաղանդի անբաւարարութեան (« Նամականի »ն մեծատաղանդ յաջողութեան մը գրաւականն է, ամուր ու անհերքելի), որուն մտածել ներելի է սակայն շեղջակոյտի առջեւ հազարաւոր տոմսերուն, ո՛չ ալ գրագէտի իր ուժերուն սպառման, զոր չենք կրնար մոռնալ, երբ ամբողջական արդիւնքներ կը դատենք։ Միտքը, իրաւ, եթէ մարմինին զուգահեռաբար չի սպառիր, բայց կը սպառի իր իսկ կշռոյթովը։ Քառասուն տարի ան տոմսեր ստորագրեց։ Ասոնց մէջ կան գոհարներ, որոնք անոր երիտասարդութեան շքեղ օրերուն կը զուգադիպէին ու իբր այդ կրնան արժեւորուիլ։ Բայց կան դարձեալ գոհարներ յիսունէն վերջ ստորագրուած։ Ու միջանկեալ՝ անհուն խառնակոյտ։ Թելադրա՞նքը՝ այս հաստատումներուն։– Ա՛ն, որ Օտեան ներշընչումի կարօտ միտք մըն էր, լաւ բան մը մէջտեղ նետելու համար։ Ասով ան կ՚ըլլար իրական արուեստագէտ մը։ Ո՞րն է մեր մէջ արուեստագէտը, որ իր վրիպանքը չունենայ։

 

Այս տողերէն ետք, կը կենամ, արդարութիւն ընելու համար այդ, տոմսերուն

ա. – Քանակին, որուն նման պատկառելի մթերք մը չէ արձանագրած մեր միտքին պատմութիւնը։ Ըսի, թէ ի՛նչ է այս քանակին կշիռը։ Բայց ատկէ առաջ չըսի, թէ ի՛նչ անուշիկ պատմում մըն էր նոյնիսկ վրիպած քրոնիկ մը իր մօտ։ Ու ատով կը ստանար, գէթ իր երեւման oրին, կեանքի տարտամ իրաւունք մը։ Յետոյ քանակի սա յորդութիւնը այնքան ալ հսկայական կորանք մը չի թելադրեր։ Թղթատումի պահուն մենք միշտ յոյսին հետ կը քալենք լաւին, գիւտին, որ չ՚ուշանար։ Միտքս կու գան Եղիայի բազմատեսակ քրոնիկները, քիչ մը ամէն բանի վրայ, ու կը սիրեմ Օտեանը, որ պարկեշտ է եղած չգիտցած բաներէն զգուշանալու աստիճան։

բ. – Որակին, թէեւ քիչ տոմսերու մէջ ազնուազգի։ Բայց այդ որակը կը գտնէ բարձրութիւն մը, նրբութիւն մը, երգիծական անխառն ուժ մը, որ կը փոխարինէ ամէն բան, յոգնութիւնն ու ձանձրոյթը՝ հազարաւոր սիւնակներու մէջէն մեր թափառումին։ Անթերի գլուխ–գործոցներ են անոնք, որոնց արժէքը տեղի չէ տուած... ժամանակի ակօսներուն։ Երգիծանքը, այս փաստերով, Երուանդ Օտեա/414/նի գրական խառնուածքին ամենէն թանկագին մէկ միութիւնը կու տայ մեզի։

գ. – Գրական շնորհներուն, որոնց վրայ հիմա է որ կը մտածենք, եւ որոնք զանցառելի առաքինութիւններ չեն, մանաւանդ լրագրական սպասին մէջ տափակնալու դատապարտուած արդիւնքներ երբ կ՚ազատագրուին։ Կարդացէ՛ք, եթէ կրնաք, Միսաքեանի մը յարձակումները իր ժամանակի գրական երեւոյթներու վրայ, Եղիազար Մուրատեանի մը վճիռները՝ քերթուածներու վրայ (գրական քրոնիկի նորագոյն նմոյշները արեւմտահայ գրականութեան մէջ)։ Ձեր տառապանքը այս շնորհներուն դէմ գործադրուած զանցումներուն կը պարտիք։ Ո՛չ ոք պիտի նեղուի Օտեանի քրոնիկներուն ընթերցումէն, նոյնիսկ ամենէն վրիպածներուն։ Երգիծանքին տկարութեան պարագան այդ տոմսերը չի կործաներ։ Աղուոր էջ մը հայերէն, ամենէն քիչը, այդ տոմսը։ Ու ասիկա պզտիկ արժանիք մը չէ։

դ. – Երգիծանքի զգայարանքին, որ գոյ է անոնց բոլորին ալ մէջ, բայց չէ գտած յաճախ պահանջելի զարգացումը։ Ասկէ անկախաբար, այդ զգայարանքի տեսակ մը աշխարհ է ստեղծած այդ հում նիւթերէն, որ մեզի հաճելի է այսօր։ Միակերպ տեսնուած այդ աշխարհը նոյն ատեն համադրական զգայութիւններ ալ կը թելադրէ։ Ու ինչպէս որ կէս դար յետոյ մեր եօթանասնական, ութսունական թուականներուն համար Պարոնեանի կեցուածքը ոճ մը, դրութիւն մը թերեւս մեզ կը տպաւորէ, չեմ տարակուսիր, որ մեր 1900–ին եւ մինչեւ պատերազմի շրջանին պատկերը ամենէն աւելի ամբողջական ձեւով մը պիտի տեսնենք Օտեանի տոմսերուն մէջ։ Սխալ չհասկցուիմ։ Օտեան ոչինչ փրկած է, որ ըլլայ անփոխարինելի։ Ան այս ուղղութեամբ, ո՛չ Պարոնեան է, ո՛չ Արփիար։ Բայց ունի ամբողջութիւն թելադրող կողմ, ամենէն շատ, իր տոմսերու բլուրներով։ Երգիծանքը, գէթ իբր մթնոլորտ, այդ աշխարհը կը ներդաշնակէ իր մէջ։