4. ԵՐՈՒԱՆԴ ՕՏԵԱՆ (ԵՐՕՏ) (1869-1926)

/359/ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ ամենէն շատ մելան սպառած մարդերէն մէկը։ Մէկը նոյն ատեն այն բացառիկ գրական խառնուածքներէն, որոնք քանի մը սերունդի հետ կարենալ ըլլալու ճկունութիւնը մեղքի չեն վերածել, քանի որ իրերուն բերումն է ընել ասիկա, երբ այդ իրերը մեզ կ՚առնեն իրենց հոսանքին մէջ։ Գրեթէ կէս դար անոր ձեռքէն պիտի չիյնայ գրիչը։ Իրապաշտներու խանդին անոր երիտասարդութիւնը կը խառնուի սեպհական ալ խանդով։ Արուեստագէտ սերունդին պատկանելով հանդերձ իբր գրագէտ, կը դիմանալ պատերազմէն վերջն ալ։ Ու տարօրինակը հոն է, որ բոլորին հետն ըլլայ ու բոլորին դէմ։ Ու կը շարունակէ կատարեալ պոհեմի իր գործը, իր ժամանակին բոլոր ծալքերուն ծանօթութեամբ մը, ուր լրագրողը, գրագէտը, գործիչը կը միանան իրարու եւ կը լրացնեն զիրար։

Լրջութիւնը իր սկսուածքին, այդ շրջանին երեւան բերած իր ախորժակները, լրագրական իր շեշտ հակումները, բայց խառնուածքին այլապէս զօրաւոր ազդեցութիւնները իր երիտասարդութիւնը կ՚ընեն անտարազելի։ Ատեն մը պետական պաշտօնեայ։ Աւելի շատ ատեն դատարկապորտ պոհեմ։ Միշտ լրագրող։ Իրապաշտներուն գրական քաղաքական ձեռնարկները զայն ունին յաճախ իրենց հետ։ 1896–ի դէպքերուն արտասահման, Եգիպտոս ու Եւրոպա։ Սահմանադրութեան հետ Պոլիս, ուր կը փոխադրէ այդ արտասահմանին բոլոր կիրքերն ու կռիւները։ Լրագրող։ 1915–ին տարագրութիւն, որմէ վերապրող շատ քիչերէն։ Պատերազմէն վերջ Պոլիս։ Յետոյ կրկին Եգիպտոս, ուր կը փակէ աչքերը գրիչը ձեռքին գրեթէ։ Այս կեանքը ուրուագիծ մըն ալ չէ, սա տողերուն վրայ։ Տուի այդքանը, որպէսզի /360/ պարզուին իր գործին քանի մը անակնկալ, անհասկնալի կողմերը, երբ կը մտնեմ անոր ընդհանրութեանցը արտահանումին։

Բացի ծաւալէն, որ կը մնայ ամենէն ընդարձակներէն մէկը, եթէ ոչ ամենէն ընդարձակը արեւմտահայ գրական վաստակին, Օտեանի գործը, գէթ իր լաւագոյն մասին մէջ, կը ներկայանայ իբր բացառիկ ալ իմաստ [1] ։ Պարոնեանի աշխարհը Պոլիսն է (որ իր կարգին մանրանկար հայութիւն մըն է), ու լրագիրներուն մէջ մատչելի օրուան կեանք մը։ Օտեանի գործը ամբողջ հայութիւնն է ո՛չ միայն իբր ոգի, այլ մանաւանդ իբր տարածք։ Անոր ամենէն յաջող գիրքերէն մէկը, « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս », Եւրոպան ու Ափրիկէն ունի իրեն թատերաբեմ։ Ու երբ այդ Եւրոպան Չօպանեանի, Պարթեւեանի, Բաշալեանի գործերուն մէջ արտաքին զգայութիւններու հանդէս մըն է եւ կամ՝ քաղաքական դիմումներու թշուառ կրկէս, Օտեանի համար վաւերական հող մըն է մարդկային բոլոր յիմարութիւնները սնուցանող։ Այնպէս որ Զապէլ Եսայեանի հետ (որուն ամենէն յաջող մէկ վէպը՝ « Սպասման սրահին մէջ », կու գայ Փարիզէն ) Օտեան մէկն է, որ մեր կեանքէն դուրս ունեցած ըլլայ նայելու պատեհութիւն որքան յանդգնութիւն ու տուած մեզի անփոխարինելի պատկեր մը մարդերէ, մտայնութիւններէ, հոգեվիճակներէ, որոնք մեզի չափ կը շահագրգռեն օտարը [2] ։ 1940–ին արեւմտահայ գրականութիւնը լայն /361/ չափով կը սնանկ օտարին հոգիէն, ինչպէս հացէն։ 1896–ին այդ օտարը սեւեռել կրնալը արուեստի բարձր վկայութիւն մըն էր։

Իր գրականութիւնը մեր բարքերուն ճանաչումին, սեւեռումին բերած իր թանկ արժէքին կը միացնէ ուրիշ ալ բարիքներ։ Պարոնեան իր ժամանակին միջին իմաստութեան ալ չհասած միտք մըն էր։ Իրաւ է, թէ « Ազգային ջոջեր »ուն գեղեցկութիւններէն մէկն ալ այս մարդոյ մտայնութեան նուաճումը եղաւ, բայց մեր մտքին ընդհանուր նկարագիրը, շրջափոխութիւնը, տիրական լիները ծաղրանկարին կնիքէն պէտք է ազատել, երբ ուզենք հաստատ ճանաչումը այդ ամէնուն։ Օտեանի մօտ հեգնութիւնը չէ վնասած այդ ամէնուն։ Գործ մըն է եւ ոչ աւելի։ Ուրիշ կէս դարու մը իմացական ու բարոյական բարեխառնութիւնը կարելի հարազատութեամբ մենք այսօր կը հաստատենք Օտեանի գործերուն մէջ։

Ծաւալը երբեմն բարիք է (Պալզաք, Տոսթոեւսկի), երբեմն չարիք (Հիւկօ, Տիւմա)։ Լրագրական ընդարձակ վաստակ մը Օտեանի գործը կ՚ենթարկէ մեծ տկարացման։ Օրուան կեանքը, մեզի պէս հասարակութեան մը մէջ, ճախճախուտք մըն է յաճախ։ Ու գրագէտը, այդ կեանքին ճարտարագէտը, միշտ կը վնասուի, երբ շատ մօտիկէն կը հետեւի անոր պղտոր հոսանքներուն։ Օտեան կիրքի մը, գաղափարի մը մարդը չեղաւ անշուշտ, ասոնց ազդեցութեամբը հարազատ կեանքը խարդախելու աստիճան։ Բայց չեղաւ նոյն ատեն այդ կեանքին վրայ իր կնիքը, կշիռը ունեցող մտաւորական արժէքը, որ բան մը կը շինէ, առնուազն ինքզինք։ Ի՜նչ տխուր է փաստը իր համբաւին, որուն հաւասարը թերեւս Պարոնեանը ունեցաւ միայն, որ կազմուած է աւելի շատ արուեստէն օտար տարրերով։ Անոր անունը հասած էր մեր մէջ կարելի է ամենալայն ժողովրդականութեան։ Այս ընդարձակութիւնն էր, որ վնասեց իր գործին, ասոր զլանալով համեմատական խորութիւն։ Պալզաքի հարիւր հատորներէն ոչ իսկ քանի մը էջ այսօր անտարբեր կը թողուն ֆրանսացի քննադատ մը։ Փորձեցէ՛ք /362/ կարդալ Օտեանը, նոյնիսկ արուեստին հետ ուղղակի աղերս մը չպարզող հետաքրքրութեամբ, պիտի չվարձատրուիք։

Բազմազան է այդ գործը։ Օտեան գրիչով կարելի բոլոր զբաղումները փորձած է հաւասար անփութութեամբ, անտարբերութեամբ ուսումնասիրութիւն, քրոնիկ, վիպակ, վէպ (ասոր բոլոր տեսակները գրեթէ), երգիծանք, հրապարակագրութիւն, թատրոն, թարգմանութիւններ։ Քառասուն տարի անց անոր խանդը չէ տկարացած։ Ու մեր ժողովուրդին արեւմտեան հատուածը, անոր մայր գաղութները, մեր տարագրութիւնը, յետպատերազմեան Սփիւռքին քանի մը բեմերը (Ռումանիա, Սուրիա, Եգիպտոս) անոր գործին մէջ կ՚ըլլան նիւթ ու աշխարհ։ Հակառակ այս փաստերուն, Օտեանի գործը այսօր չունի տարողութիւնը ո՛չ Պարոնեանի, ո՛չ Արփիարեանի անունով մեզի հասած գրական, ընկերային արդիւնքին։ Անշուշտ մեր վէպը իրմով չըրաւ նուաճում։ Բայց հազարաւորներու հասնող այդ էջերուն մէջ արդար է, որ սեւեռուած տեսնենք մաս մը բան մեր բարքերէն։ Այս մաս մը բանն է, որ գրեթէ պակսեցաւ անոր։ Այս տկարութիւնը իր բոլոր ծանրութիւնը կը գտնէ, երբ միւս կողմէն գիտենք, որ այդ վէպը կը տառապի արուեստի զգայարանքի մը պակասովն ալ։ Միակ գետինը, ուր անոր տրուեցաւ պատեհութիւն վճռական սեւեռումներ լինելու, երգիծանքն է։ Ու նոր չէ, որ մենք երգիծանքին մշուշը, գոյները, կամաւոր որքան անխուսափելի այլայլումները պարտաւոր կ՚ըլլանք հաշուի առնել, երբ կը դատենք անով մատուցուած իրականութեան կշիռը։

Օտեանի երգիծանքը արեւմտահայ գրականութեան մէջ առանձին հարց մըն է, որուն պիտի անդրադառնամ իր տեղը։