Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ը հատոր

Ա. [ԿՈՂՄԵՐԸ ԻՐ ՏԱՂԱՆԴԻՆ]

/291/ Լեւոն Սեղբոսեանի մէջ չեմ վերլուծեր մարդը։ Ըսեր եմ, թէ ան առանձին քալող, ապայժմէ մարդ մըն էր։ Տուի երկրորդ յատկանշական մը – աշտարակի գրագէտ մըն էր։ Անցողակի կ՚աւելցնեմ, որ պատրաստուած ուսուցիչ մըն էր։ Ու հանրային կեանքի ուրիշ կողմեր ալ շահագրգռած են զինքը։ Բայց, դիտելու արժանի իրողութիւն, այդ գործունէութիւնը մնաց քուլիսի աշխատանք։ Անոր գրական վաստակին կէսը կը պատկանի հրապարակագրութեան. բայց մեր լրագրութիւնը կ՚անգիտանայ իր անունն ու դերը։ Ան մեր լաւագոյն ու բարձրագոյն կրթական հաստատութիւններուն մէջ սերունդներու տածումը ունեցաւ իր սիրտին շատ սիրելի զբաղում։ Բայց մեր գրականութիւնը ո՛չ մէկ անուն պարտական է անոր (յիշել Պէրպէրեանի անունին կապուած գրողներու փաղանգը)։ Գրականէն դուրս իր մանկավարժական, պատմական, հոգեբանական աշխատութիւնները մնացին անարձագանգ։ Նախքան Գերմանիա, իր ուսուցչութիւնը քաղցր յիշատակներու կապուած է կարգ մը մարդոց մտքին մէջ։ Ու այսքան։ Իր առանձնութիւնը, իր պայքարի ընկերներէն մեկուսացումը անշուշտ կերպով մը կը պաշտպանեն իր գրական վաստակը, զինքը հեռու պահելնուն առօրեայ մաշումէն, սպառումէն, զոր հանրային դերերը կը պարտադրեն մեր գրողներուն (մեր բոլոր տաղանդաւոր գրողները տառապած են անկէ ու իրենց գործին կէսէն աւելին սպաննած իրենց իսկ ձեռքերով), բայց կը պատժեն ալ զինքը, քանի որ զանգուածին համար Լեւոն Սեղբոսեան (աւելի գործածական՝ Շանթ) անունը քովնտի համբաւ մըն է, չըսելու համար յերիւրածոյ փառք մը, « Հին աստուածներ » խաղին հերոսական պատմութենէն նստած մոխիր մը, եթէ կ՚ուզէք։

Բայց անոր տաղանդին կողմերը շատ յստակ կը պատկերանան, դէմքին տժգունութիւնը լայնօրէն ու օգտակար առաւելմամբ հակակշռող։

/292/ Անոր մէջ անառարկելի կերպով մը հիմնաւոր են իբր տաղանդի երեսներ

ա. – Բանաստեղծ մը, որ անշուշտ չի թելադրեր մեզի շքեղ, վճռական անուններու փառքը, որոնք մեր նոր գրականութեան տուին իր դերն ու կոչումը արդարացնող իրագործումներ, իրարմէ տարբեր, մեր հոգիին բազմաղբիւր ծորումները լոյսին բերող (անոնք, որ կը կոչուին Պէշիկթաշլեան, Դուրեան, Վարուժան, Մեծարենց, Թէքէեան, Սիամանթօ ), բայց եղաւ իր կարգին արտայայտութիւնը խոր, իրաւ ուրիշ ալ ձգտումներու։ Ու զգայնութիւն մը, աշխարհահայեացք մը, շրջան մը չհամադրեց, բայց տուաւ մեզի քաղցր, հծծագին մրմունջներ, pénombre–ի փաղփիւններ, ու մեր քերթողութեան մէջ շատ հազուադէպ շեշտը՝ ոգեղէն իրականութեան, գաղափարային ձգտումի, արտաքին աշխարհին վրայ ձեւէն անդին հոգեւոր իրողութեան սարսուռներ։ Ու սորվեցուց մեր նկարագրամոլ քերթողութեան այդ շեշտէն ընտրել անհրաժեշտ արժէքը։ Ու մեր քանի մը դպրոցներուն լաւագոյն աւանդութիւնները ջանաց ազատագրել իրենց շուրջը աճող սնոտիքէն ու գտնել ձեւ մը, որ խորթ չթուէր երկու գրականութեանց մէջ ալ։ Ի՜նչ փոյթ իր վրիպանքը։ Կ՚արձանագրեմ իր ջանքը ու կը գովեմ անշահախնդիր, ուղիղ կեցուածքը։ Ան մեր կրտսեր ռոմանթիքներուն ո՛չ մէկէն վար չէր ածականներու ցանկալի շռայլումէն, սուտուփուտ, քիչիկ մը մելոտրամաթիք յոյզերուն տարփողանքին մէջ։ Չըրաւ այդ զիջումը ու չնկարագրեց։

բ. – Վիպող մը, որուն եթե տժգոյն, տկար, անսիրելի, անբաւարար է աշխարհը, զարտուղի, մասնակի, քիչիկ մը անշահեկան՝ տիպարները, թեթեւ, ծանծաղ, պարզ ու անթրթիռ՝ գործողութիւնը, իրական է թեքնիքը, զարգացման շնորհը, ոգեղէն մթնոլորտը, իմացական հարցերու հանդէպ խոր ընկալչութիւնը ։ Որմէ պիտի չմնայ անշուշտ վէպ մը, բայց պիտի յիշուի իր ճիգը մեր վէպին մէջ փոխադրելու՝ ոգեղէն հետաքրքրութիւններ, հոգեբանութիւն ընելու պարկեշտ, նախնական ցանկութիւնը, փոքր մարդեր յօրինելու, զանոնք վաւերական, վճռական ընելու մանր բայց թանկ ճարտարութիւնը։ Արեւմտահայ վէպը երախտապարտ չէ իրեն անշուշտ այն աստիճանով, զոր ունինք մեր ներսը իրապաշտ ճիգին հանդէպ։ Չենք արհամարհեր սակայն այդ վէպին հիմնական նկարագիրը, ոգեղէն (spirituel) իրականութեան հանդէպ ջերմ, գուրգուրագին իր ընկալչութիւնը։

գ. – Թատերագիր մը, որ առաջինն է մեր մէջ (անդին ու ասդին) թատրոնը ըմբռնելու իր տեսակէտներով. ան շեշտ հակազդե/293/ցութիւն մըն է ա) արեւմտահայ պատմական թատրոնին ռոմանթիք կեղծիքին դէմ, բ) արեւելահայ գետնաքարշ իրապաշտութեան անհորիզոն ու տափակ ամբարտաւանութեան դէմ ։ Ան նոյն ատեն ազնիւ, աղուական փառասիրութիւն մըն ալ է, արեւմտեան արուեստին թեքնիքը, ու արեւմտեան մեծ գաղափարագրութիւնը մեր աշխարհէն ներս փոխադրելու։ Ի՛նչ փոյթ, վրիպանքը, որ ամենէն աւելի այս մարզին մէջ կը հաստատուի։ Իբրեւ գրական ձգտում, dichtung ինչպէս կը սիրեն ըսել գերմանները, Լեւոն Սեղբոսեանի բոլոր խաղերը աւելի կ՚արժեն, իրենց բոլոր մեղքերուն, անկատարութեանց հակառակ, քան Պէշիկթաշլեանի, Դուրեանի, Շիրվանզատէի օր մը փառապանծ, այսօր լուռ, իրագործումները։

դ. – Հրապարակագիր մը, որ խելքը ունեցաւ սակայն հեռու ապրելու լրագրէն, լսել կ՚ուզեմ՝ անոր առօրեայ ռեժիմէն ու ասոր հետեւանք ահաւոր սպառումէն։ Չունեցաւ անշուշտ մեծ ներգործութիւն իր ժամանակին վրայ։ Արծրունի մը, Արփիարեան մը, Չօպանեան մը, Զարդարեան մը, Պարթեւեան մը իրենց ժամանակին կուռքերը եղան ու փշրուեցան արագ։ Լեւոն Սեղբոսեան ծանր, մնայուն ուսումնասիրութիւններու կերպարանքին տակ ընծայեց իր ոչ-ստեղծագործական վաստակը։ Ասոր մէջ միշտ ամուր գաղափարներու սթոքը չի պակսիր։ Բայց հոս ալ իր վրիպանքը բարձր է իր թերութիւններէն, որոնց առաջինն է հաւանաբար իր անկարողութիւնը ամ փոխանալու։

Բացի վերջինէն, առաջին երեք երեսները կը պատկանին գրականութեան։

* * *

Տաղանդի երեսներու սա արտահանումին կը հետեւին քանի մը կարեւոր հարցեր, որոնք կը տրուին Լեւոն Սեղբոսեանի գրական վաստակին հետ.

Ա. – Բանաստեղծական իր ըմբռնողութիւնը։ Ասոր արժէքը։ Անով իրագործուածին տարողութիւնը։ Անոր տեղը արեւմտահայ քնարական արտադրութեան մէջ։

Բ. – Վէպի իր ըմբռնողութիւնը, աշխարհը, տիպարները, գաղափարագրութիւնը, գործողութիւնը, այդ վէպին դիրքը արեւմտահայ վէպին մէջ։ Արժէք ու տարողութիւն։

Գ. – Թատերական իր ըմբռնողութիւնը։ Ասոր արժէքը։ Անով իրագործուածին տարողութիւնը։ Իրապաշտ, ոգեպաշտ, սէմպոլիստ տեսութիւնները։

/294/ Այս հարցերը անշուշտ միայն անոր անունին չեն կապուած։ Անոնցմէ ոմանք կ՚ընդգրկեն երկու գրականութեանց ընդհանուր յեղաշրջումը։ Ուրիշներ – ու շատ են ասոնք – իրմով միայն եղան պայմանաւոր։ Կայ իր լեզուն։ Կայ որոշ մթերք մը օգտագործելի գաղափարներու իր հրապարակագրական ընդարձակ գործին մէջ։

Այս ամէնը՝ պատճառներ, որպէսզի Լեւոն Սեղբոսեանի գործը, իբրեւ վրիպանք որքան յաջողանք, անցնի զինքը երկնողին պարունակէն ու դրուի մեր առջեւ իբրեւ ամենէն շահեկաններէն մէկը, արեւմտահայ գրականութեան հարիւրամեայ կեանքին մէջ։

Հետագայ էջերը կը ձգտին այդ շահեկանութիւնը ապացուցանելու։