Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ը հատոր

Բ. ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ

/295/ Լեւոն Սեղբոսեան կը մտնէ արեւմտահայ գրականութենէն ներս գրեթէ դասական ճամբով։ Դուք կը հասկնաք, թէ ո՛րն է այդ ճամբան։

1891–ի « Հայրենիք » օրաթերթին մէջ «Շանթ» կեղծանունին տակ ան կը հրատարակէ քերթուածներ, որոնց մէջ ուշագրաւը՝ պարունակութիւնը, առաջին երիտասարդութեան ինքնաբուխ հուրքը, նոր զգայնութիւն մը, ձեւի շքեղ փառք, ինքզինք պարտադրող ինքնատիպութիւնը չեղան – նոր բանաստեղծ մը յայտնաբերող շնորհները ասոնք։ Այլ՝ անյայիր, անկնիք, անշպար, աններկ, անխճող պարզութիւն մը, ուղղակի արտայայտութեան շեշտ ախորժակով մը պաշտպանուած։ Այս պարզութիւնը, եղերական կողմը անոր քերթողութեան, կը տարուէր թէ՛ տափակէն, որուն վաւերական նմոյշները այդ օրերուն կ՚ողողեն մեր լրագիրը Աճէմեանի, Չօպանեանի, Եղիշէ վարդապետ Դուրեանի, Սէթեանի ստորագրութիւններուն տակ, թէ՝ նուրբ ու խնամուած մերկէն, որուն մենք կը հանդիպինք Վ. Տէրեանի եւ Մ. Զարիֆեանի հատկտուն, գրեթէ արձակ քերթուածներուն մէջ։ Լեւոն Սեղբոսեան ուրեմն երկու կարեւոր մտատեսութիւններ կը բերէ մեր քերթողութեան։ Ան ռոմանթիք եւ իրապաշտ թեքնիքներուն բախման օրերուն կազմած է իր գրական խառնուածքը։ Ու իբր այդ, մէկ անգամէն դատած է ռոմանթիզմը եւ իրապաշտութիւնը։ Արեւմտահայ բանաստեղծութեան ճակատագիրը կը խուսափէր ընդմիշտ խնամարկութենէն այն մարդոց, որոնք քերթուած մը հասկնալու իրենց ընդունակութիւնը ապացուցեր էին մեր բանաստեղծութեան մէջ դիտելով տափակ կամ ուռուցիկ կաղապարներու ներքեւ, ինչ որ հանրածանօթ է տաղաչափութիւն անունով, ռոմանթիքներու (կրտսերի բոլոր լեզուական նրբութիւնները, քերականական շնորհները, բառերու հնչագեղ կուտակումները, պարզագոյն զգացումներուն իսկ պարտադրուած կեղծ վսեմականը անկարող էին պատրելու 1890–ի տղաքը։ Լեւոն Սեղբոսեան չըրաւ աշկերտութիւն մեր ռոմանթիքներուն Չօպանեանի կամ Սիպիլի նման։ Երկրորդ իր մտատեսութիւնը /296/ միս–մինակը կը բաւէ անոր անունը ազատագրելու։ Ատիկա յստակ զգացումն էր իրապաշտ քերթուածին անբաւարարութեան [1] ։ Պարտաւոր եմ աւելցնել որ այս արժանիքները յանկարծական իրագործումներ չեն իր մօտ։ Նման բախտ մը մեծ բանաստեղծներուն միայն շնորհուած է։ Անոր քերթուածները կը կրեն երկու թերութիւններու հետքերը։ Տակաւին քսանամենի, քերթուածի մը մէջ մահուան վրայ ելոյթ մը մօտիկն է մեծ ռոմանթիզմին։ Ու 1890–ի դրական մեծ նորոյթը, պանդուխտի գրականութիւնը, երբ իրմէ կ՚առնէ ուրիշ քերթուած մը, ուր պիտի նկարագրէ խանի մը անկիւնը մեռնող ղարիպին թաղումը, զինք կ՚ենթարկէ վճռապէս Սիպիլեան իրապաշտութեան։ Բայց ահա՛ տարբերութիւնը։ Այս անպատեհութիւնները փոխանակ աճելու, նկարագիր դառնալու, տակաւ պիտի պարտուին։ 1893–ի քերթուածները փոխանակ զարգանալու, ինքզինքը կերպադրելու, բիւրեղանալու, ինչպէս կը սիրենք տարազել վերջնական իրենց կազմը գտնող արուեստի բարձրագոյն բխումները, կը նահանջեն, կը ցանցառին, հետզհետէ սրբուելով ։ Կրկնակ են նկարագիրները սա նուազումին [2] ։ Ամենէն առաջ ատիկա սպառումն է ոսկի երիտասարդու/297/թեան, որ մինակ մարմինին չի պատկաներ, այլ իրական է թերեւս մեղքին համար ալ։ Ռիպօ կը կարծէ հաստատել, որ երեւակայութեան բարձրակէտը քսանն է մեր մէջ, ուրկէ վերջ գիծը կ՚իյնայ։ Յետոյ, մեր ամէնուն մէջ կը փլին շատ մը բաներ, անշուշտ ոչ շատ յստակ, դիւրաւ անտանելի է, բայց իրաւ։ Կը թափի աղուամազը մեր հոգիին, եթէ կը սիրուի սա բացատրութիւնը։ Ու բանաստեղծը յաւիտենական մանուկն է։ Այսինքն ան, որուն հոգին պիտի պահէ իր ոսկի մոյնքը, պիտի յօրինէ ինքզինքը, եղերական հաւատարմութեամբ մը իր սկզբնական յօրինուածութեան։ Հասկնալի՞, դժնդակ փաստերը մարդոց, որոնք կը պատկանին քանի մը սերունդներու, այսինքն կ՚ըլլան իրենք իրենց հերքումը։ Լեւոն Սեղբոսեան փոխանակ իրագործելու ինքզինք քերթողական յստակ, գիտակցուած ջանքի մը վրայ, բախտորոշ երկով մը, ու մեզ ձգելու իր դիւանը, այնպէս ինչպէս ըլլալու էր դիւանը հայ երիտասարդի մը ընդմէջ 1890-1896–ի ահաւոր, անմոռանալի հնգամեակին, զառածած է ինք իրմէ, դէպի ուրիշ, ընթացիկ հետաքրքրութիւններ։ Ան իր խունկը չէ վարանած ծխելէ այդ օրերու նորելուկ դիցուհիին, արձակ քերթուածին: Ու պէտք չկայ ծանրանալու, թէ ո՛ր աստիճան դժբախտ սեռ մըն էր անիկա, մեր ինքնին անժառանդ քնարերգութեան մէջ, ո՛ր աստիճան բաց դուռ մը՝ դէպի ամէն զեղծում, բառերով բանաստեղծ դառնալու պատրանքը ոսկեզօծող սնոտի հնարք մը։

Լեւոն Սեղբոսեանի քերթուածները անբաւական են անոր անունը յանձնելու մեր քնարերգութեան պատմութեան, ու ատիկա անկախաբար այն փաստէն, որ այդ անունն է դարձեալ, մեր գրականութեան մէջ, աւելի ապահով, իրաւ փառքի մը ծանրութեամբը։ Իրմէն շատ մը վէպեր, աւելի շատ թատերական երկեր, չեն կրնար միջամտել սա քնարական անբաւականութիւնը հակակշռելու։ Այն ատե՞ն։ Այսինքն գրականութեան պատմութիւն մը լաւ կ՚ընէ՞ մոռնալով վրիպանքները մեր գրողներուն, ծանրանալու համար անոնց յաղթանակներուն։ Կը խորհիմ, թէ ո՛չ ոք պիտի տառապէր, եթէ մոռցուէին Չօպանեանի քերթուածները, ամենէն քիչ անշուշտ Չօ/298/պանեանի անունը։ Բայց տարբեր է պարագան Լեւոն Սեղբոսեանի։ Անոր քերթուածները բոլորն ալ ունին ներքին բարեխառնութիւն մը, ոգեղէն ոլորտ մը, որ զգալի է անոր վէպերուն, մանաւանդ թատերական յօրինուածքներուն մէջ։ Այս հաստատումը վճռական իրողութիւն մըն է, թերեւս Լեւոն Սեղբոսեանի գրականութեան ամենէն անառարկելի արժանիքը։ Թէ ի՛նչ են նկարագիրները այդ բանաստեղծական հեղանուտին, դժուար է պատասխանել։ Իրողութիւն է, սակայն, որ ինչ որ կը զատէ Շիրվանզատքի մէկ խաղը, օրինակի համար « Պատանի համար »ը, Լեւոն Սեղբոսեանի մէկ միջակ խաղէն, օրինակի համար « Հին աստուածներ »էն, այդ ոգեղէն բարեխառնութիւնն է, գերմաններուն dichtung–ը, ինչպէս ըսի քիչ վերը։

Այս այնքան իրաւ ու վճռական հաւաստումին չի հետեւիր սակայն բնական ալ բարիքը։ Սեղբոսեանի ոտանաւորներէն ոմանք անցած են երգարաններու։ Դեռ հարսանեկան հանդէսներու մէջ մարդեր հաճոյք ունին մռլտալու « Ահա ելաւ լուսինն արծաթ »ը։ Ու անիկա « Երգեր » [3] տիտղոսին տակ չէ վարանած հաւաքել իր քերթողական վաստակը, ինչպէս կը վկայէ նոր տպուած վաւերաթուղթ մը։ Ուրեմն ինքն ալ, բոլոր գրագէտներուն յատուկ ներողամտութիւնը չէ արհամարհած, գէթ իր պատանութեան հաշւոյն։ Արդ, « Երգեր »ը արեւմտահայ քնարերգութեան մէջ մէկ արժանիք միայն կը բերէ։ Ըսի ատիկա։ Այս քնարերգութեան ձեւական սնոտիքին դէմ արեւելահայ պարզութիւնը, + կտոր մը ոգի, ոգեղէն անկեղծութիւն։ Ասկէ անդին, այդ ոտանաւորը կ՚իյնայ մակարդակին այն բանաստեղծութեան, որ կու գայ Աճէմեանէն, Սիպիլէն, Չօպանեանէն, Եղիշէ վարդապետ Դուրեանէն, Եղիայէն, այսինքն երրորդաբար, չորրորդաբար բանաստեղծ եղող մարդոց գրիչովը, ո՛չ թէ հոգիովը։ « Հայրենիք »ներուն մէջ /299/ 1891-էն ետք իրարու ժամադրուած հարիւրաւոր քերթուածներու պիտի հանդիպիք Արշակ Չօպանեան, Սիպիլ, Շանթ ստորագրութիւններով։ Այսօր անոնց վերընթերցումը կը խօսի ի նպաստ առաջինին, որ 1968–ին, երբ մտադրեց իր քերթողական դիւանը կազմել, զգոյշ եղաւ անկէ ներս առնելու այդ տղայաբանութիւնները, ինչպէս կ՚ենթադրեմ, թէ դատած է ինքը եւ շատ խիստ ընտրութենէ մը անցուց այն քերթուածները, որոնք առնուած են հատորին մէջ (« Քերթուածներ » )։ Բայց այդ չէր ըսելիքս, այլ այն, թէ « Հայրենիք »ի սիւնակներուն մէջ Չօպանեանէն աւելի վերջ ուրացուած քերթողները միշտ աւելի կ՚արժեն, քան Սեղբոսեանի 1940–ին հայրագրած տղայաբանութիւնները։ Ու բացարձակ է ասիկա։

Աղբի՞ւրը սա պատրանքին։ Ինչո՜ւս պէտք ցաւցնել ծերունազարդ փառասիրութիւններ։ Նոր չէ, որ արեւելահայերը բանաստեղծութիւնը կը շփոթեն տաղաչափութեան հետ։ Աւելի՛ն. կը չարափոխեն իրարու տեղ փոխանակելով երկու յղացքները։ Չէ՞ որ օր մը իր ոտանաւորները պտըտեցան ժողովուրդի շրթներուն։ Ասիկա բաւ ըլլալու էր պապանձեցնելու բոլոր քննադատները։ Բայց կը խորհիմ, թէ այս պատրանքին վաւերական պատասխանատուն է « Լերան աղջիկը » անունին տակ հանրածանօթ դիւցազնավէպը, արեւելահայոց բացատրութեամ բ՝ պոէման ։

Մեր քերթողութեան ամենէն տափակ, միօրինակ, մանաւանդ բուն չափով (տասնոտեանն է ատիկա, Շնորհալին սպաննողը) Լեւոն Սեղբոսեան պատմած է լեռնագնացութիւն մը. հոն՝ հովիւներու կենցաղ մը, ու պզտիկ տարփանք մը՝ լեռնական աղջնակի մը հետ։ Ուրեմն՝ քանի մը մեծ փառասիրութիւններ։ Նկարագրական, զննական, հոգեբանական, զգայական հարուստ թեմաներ։ Ասոնցմէ առաջինը նկարագրող ուժը, Լեւոն Սեղբոսեանի ամբողջ գործին հիմնական տկարութիւնն է։ Կրնայ կամովի ըլլալ ատիկա, արեւմտահայ ծանօթ հիւանդութեան դէմ իբր հակազդեցութիւն։ Իմ փոյթը չէր ասիկա։ Ինծի համար առիթը շքեղ խոստում մըն էր, երիտասարդ, բանաստեղծ աչքերու կողմէ ինծի մատուցանելու սա շատ փառաբանուած հայրենիքին նկարչագեղ համապատկերը։ Դրուած արեւելահայ պոէմաներով (Թումանեան, Միրաքեան, յիշելու համար առաջինին « Դէպի անհունը », երկրորդին « Լալուարի որսը ») հարկադիր ցամաքութեան մօտ, « Լերան աղջիկը » անշուշտ զեղխութիւն է, չըսելու համար զեղծանում։ Բայց Լեւոն Սեղբոսեան գոց սորված էր/300/ իր անդրանիկ պատանութեան նաեւ Բագրատունին, Ալիշանը, Նար-Պէյը, Թերզեանը, ըսել կ՚ուզեմ հիացումն ունէր այն շքեղ նկարագրութեանց, որոնք այդ անուններ են ստորագրուած պոէմաները տարած էին ընդհանուր գնահատման։ Ու ինչպէս է եղած ճակատագիրը իր « Երգեր »ուն, իր պոէման ալ չէ կրցած ազատագրել իր նկարագրականը այս երկու հիմնական ազդմունքներէն։ Աւելի վերջը, Վարուժան, « Հովիւը » պոէմային մէջ, տուաւ այդ լեռներու նկարագիր մը, անշուշտ գրական, չըսելու համար գրքունակ, բայց չկրկնեց տափակութիւնը « Լերան աղջիկը »ին։ Ու ցաւ է ինծի, ով այդ երազի պէս անուշ աշխարհը, մեր միտքին մէջ ապահոված բարձրաստանը, չունենայ ո՛չ մէկ տեղական, specifique տարր, որ լեռ մը կը մասնաւորէ, կը զատէ ու երկրի մը, ժողովուրդի մը սեպհականութիւնը կ՚ընէ։ ԺԸ. դարու գերման դասականներու ընդհանրութեամբը յօրինուած այդ լեռնաշխարհը, որքան դիւրութեամբ, չըսելու համար բնականութեամբ փոխադրելի է, օրինակի համար, Զուիցերիա, Թիւրինկ կամ մինչեւ Գերմանիա, կարծես աւելի հարազատ ըլլային զայն կազմող տարրերը այլ անուններուն։ Արժանիք մը չէ Ալիշանեան ռոմանթիզմէն անոր զերծութիւնը (« Երկու Մասիսներ », Ալիշան), ինչպէս Բագրատունիի անհանդուրժելի վսեմէն (« Փոթորիկ Վանայ ծովուն մէջ », « Հայկ Դիւցազն ») անոր անմասնութիւնը։ Կը խորհիմ, թէ հո՛ն են մեր երկրին անմահ հսկաները, իրենց « մշուշէ պատմուճաններով » (ինչպէս պիտի գրէ Վարուժան), իրենց գագաթներուն երկնամուխ վիշտը դաշտերուն թափելու իրենց աճապարանքին մէջ այդպէս սառած կամ խարանուած։ « Լերան աղջիկը » մեզի կու տայ ո՛չ թէ հայոց լեռներ, քարեր, սարեր, անտառներ, այլ գիրքերու մէջ այս անուններուն զուգորդ զգայութիւններ։ Ու ասիկա աւելի է քան ցաւալին։ Լեւոն Սեղբոսեան ինչո՞ւ ընտրած է նկարագրումի սա չէզոք, անկնիք ձեւը։ Պատասխանը չէ այնքան պարզ։ Ինծի կու գայ, թէ դերը հոս կ՚իյնայ տաղանդին իսկ նկարագրին։ Երբ իր գործին վերլուծումը աւարտի, այն ատեն յստակ իրողութիւն պիտի ըլլայ սա տարօրինակ վիճակը, մարդէ մը, որ ամէն երկրի մէջ ձգած է իր ուժերուն սահմանէն անդիին ։ Գիտէ՞ր այդ սահմանը։ Անհեթեթութիւն չէ սա երկրորդ հարցականն ալ։ Իր լիրիք քերթուածներուն մէջ, յանուն ինքնատպութեան, ան փորձած էր բոլորովին մեզի նոր կշռոյթ, ու ընտրած իր նիւթերը մտերիմ իրապաշտութեան տակաւին չընդհանրացած աշխարհէն։ Եւ սակայն, հալածանքին մէջն էր ան Աճէմեանի, որ լայն իր ժողովրդականութիւնը կրնար pavaner ընել, իր արեւելահայ ռոշնութեան դէմ, եթէ չներուի մեզ, յիշել միւս մեծ աճ/301/պարարին, յանգերու առիւծէն աւելի շքեղ համբաւը։ Ասոնք պատժուած են այսօր։ Լեւոն Սեղբոսեան իր պատիժը քաւած է իր կարգին, երբ քառասուն ու աւելի երկար տարիներ մոռցուցած է իր բանաստեղծութիւնը, իր իսկ միջոցներով, վէպին ու թատրերգութեան աւելի ազնիւ փառքերուն սպասարկութեամբ մը։ « Լերան աղջիկը » բացարձակ ձախողանք մըն է իբր նկարաղրող քերթողութիւն մը։ Այս վրիպանքը անշուշտ հակակշռելի տկարութիւն մը պիտի մնալ, գէթ ապագային համար, եթէ երբեք քերթուածին ներսը զգալի ուրիշ փառասիրութիւններ ըլլային իրենք զիրենք իրագործած։ Լեւոն Սեղբոսեան սքանչելի զգայարանքներ ունի տեղական գոյնի, բարքերու, երբ ասոնք կու գան իր անդրանիկ պատանութեան անմահ աշխարհէն – այսինքն՝ Պոլսէն։ Անոր վէպերուն մէջ միակ անձնական յաջողութիւնը այդ պոլսականին հumeur-ը, arome-ը, համն ու հոտն է, միջին մարդերու, շուկայի հոգեբանական հարազատութեամբ մը, որ կը տպաւորէ։ « Լերան աղջիկը », անշուշտ իրական աղջկան միս շուքն է վիպումին մէջ։ Այդ միջավայրը, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել շրջավայրը, գոյութիւն ունէր այդ լեռնաշխարհին ներսերը։ Ու հոն ապրող մարդերը, պարզ այդ մեկուսացման հանգամանքով իսկ, ունէին ամէն առաւելութիւն, այլ աշխարհէն տարագիր մեր կարօտով, առնուազն խորունկ հաճոյքներ թելադրելու, այդ ամէնուն ծարաւովը լեցուած մեր հոգիներուն վրայ։ Կու գանք, հարկադրաբար, դիտող գրագէտին, որ այդ աղջկան առիթով, պիտի տար մեզի թանկագին պատառ մը խորապէս հարազատ, հինաւուրց ու ատով քանի մը պատիկ աւելի թանկ կեանքի մը, մեր լեռնականներուն նկարագիրը, ու կը գուշակէք՝ նաեւ պատառիկները այն մեծ նկարագրին, որ այս ժողովուրդինն էր, իր գերութեան դարերէն առաջ։ Ազգագրական նպատակներու ճիղճ հետաքրքրութիւն մը չէ զիս մղողը այս պահանջներուն (թէ եւ նման փառասիրութիւն մը արդար էր մեր գրողներուն, փոխարեն այն բառակոյտին, որ արեւմտահայ պոէման զարկած է իր ամենէն մեծ մշակներուն իսկ գրչին տակ ու անպէտք տարրի վերածած կարելի օգուտը Արա Գեղեցիկը, Սանդուխտը, Վարդանը, Վահանը ոգեկոչելու իսկապէս քերթողական ձեռնարկներու), այլ այն ազնիւ կայծը, որ արուեստի գործերուն բարիքն է մեր մէջ, երբ հեքիաթունակ, քիչիկ մը հրաշախառն, այլ էապէս իրական խորքով աշխարհի մը ընդմէջէն կը յօրինուին մարդերը, ամրօրէն խարսխուած սակայն իրենց բարքերուն անկորուստ սարուածին մէջը։ Կա՞յ աւելի ազատ, անիրական պատմում քան այն, որով, յեղուած են « Իլիական », « Ոդիսական », « Նիպելունկընները », /302/ « Ռոլանի երգը », « Ռոման տը Ժիւթ »երը, բայց չէք գիտեր թերեւս, թէ Հելլէն քաղաքակրթութեան պատմութիւնը առանց « Իլիական »ին չէր գրուեր։ Լեւոն Սեղբոսեան, համալսարանական իր պատրաստութեամբը, մեր պուէտներուն բոլորէն աւելի տեղեակ էր իրողութեան։ Ու « Լերան աղջիկը » (նկատի ունիմ ընտանիքը ) շատ աւելի բնական կը թուի հելվետեան բարձրահովիտներու բարքերուն իբր անդրադարձում մը, քան այն շատ գեղեցիկ, թունդ, իրաւ պատկերը, որ լեռնականներունն էր, Լեւոն Սեղբոսեանի առաջին երիտասարդութեան։ Այս նկատողութիւնը իր բովանդակ ուժը կը գտնէ, երբ կ՚յիշեմ « Լալուարի որսը », որուն արուեստէ վրիպանքը կը մեղմանայ, բարքերու կողմէն իր շատ գեղեցիկ, թունդ (բարկ, խակ), իրաւ սեւեռումներով։ Կը կրկնեմ, ազգագիր մը չէ քերթողը։ Բայց երբ ուրիշ բան ըլլալու անկարողութիւն մը կը դնուի այս պարզ առաքինութեամբ։ Անցեր են տարիները։ Երկու պոէմաներն ալ կորսնցուցած են իրենց վարկին ստուարագոյն տարրերը։ « Լերան աղջիկը » ո՛չ միայն ինծի գեղարուեստական վայելք մը չի բերեր, այլ կը նեղէ զիս անօգուտ ընթերցումին տաղտուկներովը, քանի որ ոչինչ կայ անոր ներսը զիս շահագրգռող։ Բայց իմ դառնութիւնը կը մեղմանայ Միրաքեանի կտորին մէջ գեթ հաստատելով բարքերու միջին շեմաներ։ Որքա՛ն ծանր մեղքեր է գործած այդ գեղարուեստին դէմ Սրուանձտեանց Գարեգին վարդապետը։ Բայց « Մանանայ »ն երախտագէտ օրհնութեան կոթող մըն է, մանաւանդ հիմա, երբ իր էջերուն մէջէն ինծի կը դարձուի իմ ժողովուրդիս զգայնութիւնը, հում, պարզ, բայց իրաւ։ Թող գրուէր « Հայկ Դիւցազն »ը միջին պարկեշտութեամբ, հայ հոգիին, հողին, բարքերուն տարրական ծանօթութեամբը ու պուտ մը իրաւ սեւեռումի փոխարէն ես պատրաստ եմ յօժարակամ հանդուրժելու հեղեղը այդ ծանրաթաւալ հռետորութեան։ Չեմ երկարեր։ Լեւոն Սեղբոսեանի պոէման կրկնապէս վրիպած է մեր բարքերէն, իր սա անհասկանալի օտարութեամբը։ Ալպեաններուն վրայ նման շրջագայութիւններ [4] թերեւս Լեւոն Սեղբոսեան ունէր իր զգայութեանց շտեմարանին մէջ, երբ գիրի առաւ այդ պոէման։ Ազգագրական, բարուական (de meurs) առաքինութեանց մէջ սա թու/303/լացումը Լեւոն Սեղբոսեան չէ փորձած դիմաւորել հոգեբանական գործողութեամբ մը։ Ըսել կ՚ուզեմ իր տիպարները չէ խնամած, զանոնք չէ յարդարած խոշոր տագնապներու բախումը ընդունելու։ Վիպումը իր ուսերուն կրողն է, այսպէս ըսելու համար, պատանի ուսանող մը, կրնաք այս ուսանողը նկատել վէպին աւագ դերակատարը, ծանօթ որակումով՝ հերոսը։ Ու կ՚ունենաք 1890–ի պատանին, որուն հոգեկան յօրինումին մէջ երկու մեծ զգայութիւններ իրարու բաղադրուած են, արեւմտահայ ու արեւելահայ զգայնութիւնները (« Լերան աղջիկը »ին մէջ իր շուքը ձգած երրորդ զգայնութիւնը՝ եւրոպականը յետսամուտ է ու չ՚իյնար իմ նկատառման), բան մը, որ մեր լեզուով հաւասար կու գայ ինիսունական թուականներու հայ հոգեբանութեան լրիւ գումարին։ Այսպէս դրուած, այդ պատանին այլապէս եղերական պատկեր մըն էր, իր ցեղին հզօրագոյն տագնապներէն արդէն ցնցուած ու աղէտին առաջին սարսուռներէն տառապող մը։ Լեւոն Սեղբոսեան ռոմանթիզմէ իր սարսափին մէջ ներած է իրեն իրականութիւնը այլագունել ու պարպել (գէթ այդպէս ցոյց տալ իր հոգին այդ օրերուն ամենէն սրտառուչ յուզումներէն։ Ու հիմա, այսինքն՝ կէս դար ետքը երբ այդ դիւցազնավեպը կը ներկայանայ ճիղճ արժանիքներով, արուեստի պարունակէն դուրս ուրիշ արժանիքներու սա պակասը կը դառնայ ճակատագրական։ Բոլոր մեր ազգային, ազգայնական քերթողութիւնը (1850-1880), անհուն վրիպանք մըն է, չունիմ առարկութիւն։ Բայց մեր հոգեբանութեան մէկ պահուն ալ վաւերաթուղթը։ Այն յիմարը, որ 1870–ին ոտքերը գետնին զարնելով « Արիք հայկազունք »ը կը պոռպռար, Ետի–Գուլէի դալարագեղ մրգաստաններուն առջեւ, առաքինութիւնն ունէր ձայնը ըլլալու հազարներուն։ Ու իր քերթուածը՝ պատմական վայրկեան մը։ « Լերան աղջիկը »ին հերո՞սը։ Տժգոյն, անկանգնելի միջակութեամբ ուսանող մը, նման այն հազարներուն, որոնք բժիշկ, փաստաբան, ուսուցիչ (թեկուզ գերմանական համալսարաններէն դարբնուած անորակելի արարած մը), գործիչ ձեւերու տակ երիտասարդութեան մը պատրանքը կը թալաթոսեն, բայց հեռու են, հիմնովին, անոր խորհուրդէն։ Ու դժբախտութիւնը կ՚ուզէ, որ այդ ապազգային արարածին մէջ քննադատը ստիպուած ըլլայ ճանչնալու, որոշ կողմերով այն գրագէտը, որ ահա կէս դար է կը յաւակնի սպասարկել իր ժողովուր/304/դին։ « Լերան աղջիկը »ին երիտասարդը զիս ոչ միայն կ՚ընէ յուսախաբ, այլեւ կը դառնացնէ իր քիչ մը blasé, հերձուածող, ինքնատիպ կեցուածքին ալ ուզուած այլուրութեամբ այն ամէնէն, որոնք երիտասարդութեան մը մեծ տագնապները կը կազմեն, աշխարհի ո՛ր մասին մէջն ալ ըլլայ անիկա։ Եւ որովհետեւ այդպէս յօրինուած այդ մարդուկը շատ-շատ համբոյր մը գողնալու հսկայակա՜ն արարքը ունի իրեն իբր արժանիք, կը հասկցուի, թէ ի՛նչ տանջանք մըն է իր անձը այդ լեռներուն փոխադրումը եղող վիպումին մէջ։ Երկրորդ կարեւոր անձնաւորութիւնը աղջիկն է, հովուուհի մը։ Չեմ սպասեր, որ երկու շաբաթ օդափոխութեան մը, վրաններու տակ, քաղքենի պարուհի մը պատեհութիւն տայ լերան աղջիկ մը ճանչնալու։ Եւ գիտեմ, թէ պոէման վէպ մը չէ, վերլուծական առաքինութեանց ուժգնօրէն ենթակայ։ Հոս այդ աղջիկը խակ, մատղաշ, հարեւանցի, թերխաշ ձեւ մըն է, բայց որ պարտաւոր է թարգմանել այդ ձեւով արտօնուած զգայութիւններէն աւելին։ Ըսել կ՚ուզեմ քաղաքի աղջկան մը պէս արթնցնել յոյզ, խռովք, եւ տեսարանել ինչ որ վիպողներու երեւակայութիւնը կը թելադրէ սեռային տրամային բազմատեսակ դրուագներէն։ Լեռնականի իր նկարագիրները չէին կրնար մատուցուիլ Սեղբոսեանի զգայարանքներուն (ժամանակը արգելք մըն էր նման կարելիութեան), որպէսզի մենք տարուէինք կեանքին վաւերական հրապոյրներովը։ Լեռնականը չկայ այդ աղջկան մէջ (Սեղբոսեան չէ դիտած այդ կողմը այդ աղջկան)։ Քաղքենի պարմանուհին սրբապղծութիւն պիտի ըլլար այդ սարերուն մէջ, վրաններուն տակ։ Ու կը հասկցուի, թէ հակառակ պոէմային իր անունը տուած ըլլալու փառքին, այա աղջիկը ըլլայ ամենէն անվաւերը քերթուածին բոլոր տիպարներէն։ Ոտանաւոր որեւէ պատմումի հերուսուհի մըն է ան, առանց ինքնութեան։ Ուրկէ՞ այս անգոյն, անկնիք սա յօրինուածութիւնը, տրուած ըլլալով Լեւոն Սեղբոսեանի անառարկելի յաջողակութիւնը՝ այդ կարգէ տիպարներ ոտքի դնելու։ Վիպական ու թատերական իր գործերուն մէջ մանր մարդերու սա իրականութիւնը ինչո՞ւ չէ պաշտպանած սա լեռնուհին։ Պատասխանը տրուած է արդէն։ Մենք գիւղացի չենք ըլլար երկու շաբաթ մարագի կամ փարախի մօտ, հովիւներու հետ ու մէջ ապրելով։ Չեմ գիտեր, այս տողերէն վերջ, կա՞յ կարիք մօտենալու ամենէն էական իրողութեան, զգայական, զգայարանական իրականութեան, որով փաթթուած, զօրացած, ինքնացած պիտի անձնավորուէին այդ ամէնը, լեռն ու հովիւը, պարմանն ու պարմանուհին, ու իջնէին իմ ներսը զիս յուզելու միակ ազնիւ ու գերագոյն պայմանով։ Քերթուած մը պահան/305/ջելի շատ մը առաքինութիւններէն ամենէն հիմնաւորն էր ասիկա։ Չեմ ըսեր, թէ զայն լեցնող զգացումները, գոյները, գիծերը այլայլուած կամ ձեւազեղծ կամ չարափոխուած են։ Բայց չեն այլակերպուած, փոխադրուած (transpose), ինչպէս կը ճշդէ արուեստը իր իրագործումները, երբ կ՚անցընէ իր գոլին հեղանուտին ընդմէջէն հում իրականութիւնը, զայն պահելով հաւատարիմ իր ընդհանուր լինելութեան մեծ օրէնքներուն, բայց անոր տալով նոյն ատեն ուրիշ դրութիւն մը (հոգեղէն հիւլէն իրաւ թերեւս), որով նոյն այդ իրականութիւնը կ՚աւելնայ։ Լեւոն Սեղբոսեան կարդացած էր անշուշտ Մ. Աճէմեանի « Սապատողը », թերեւս Չօպանեանի « Արուսը »։ Բայց կարդացած է անպայման տափակ « Հերման ու Դորոթէա »ն։ Քառասուն տարի վե՞րջը։ Անոնք, որ Վարուժանի « Հովիւ »էն ետք կը մօտենան « Լերան աղջիկը »ին, կը մնան շուարուն։ Ու սա հոգեվիճակը քիչ մը կը բացատրուի Լեւոն Սեղբոսեանի գործին ստեղծած ընդհանուր տպաւորութեան հաւատարիմ մաս մը կազմելուն։

Քիչ մը երկար սա վերլուծումը, քերթուածի մը դիմաց, որ, առանց արդար արժանիքներու, մեծ վարկ մը վերապահեց իրեն, անհրաժեշտ էր, սակայն, քանի որ տարբեր չէր համբաւը « Հին աստուածներ »ուն։ Ու աւելի՛ն. վիպական, ընկերաբանական, գրաքննադատական մարզերուն վրայ ալ ներկայ է այդ վարկը, այդ անունին ետին։ Արժանիքներու նիհարութիւնը՝ միշտ նո՛յն։ Խոշոր թերութիւններու փաստը՝ միշտ անհերքելի։ Մեծ գրագէտի տիտղոս մը դժուար պիտի հաշտուէր սա տեւական հակասութեանց շարանին։ Իր առանձնութիւնը, հերձուածողի այլուրութիւնը կրնան միջամտել իր կեանքին, բայց կը դադրին պաշտպանել է իր գործը, որ մինակը պիտի նստի. խեցեթեւ նաւակը, անցնելու համար յաւիտենականին ափունքը։ Լեւոն Սեղբոսեանի մէջ հայոց բանաստեղծութիւնը չի կրնար արդար, գեղեցիկ, առնուազն պատեհ, ժամանակ մը գէթ լուսաւորող փառք մը ողջունել։ Մեր առաջին գիծի քերթողները պիտի նեղուէին մտերմութենէն մարդու մը, որ ամէն տողի վախին մէջ կը դնէ ընթերցողը արեւելահայ տափակ ոտանաւորին (անշուշտ չըլլալով զայն, բայց անհանգստութիւնը միշտ ալ ողջ պահելով այդ տագնապին) ու չունի արիութիւնը իր զգայնութեան համար գործածելու իրենց, այդ քերթողներուն տարազները։ Ո՛չ ռոմանթիքները, ո՛չ ալ իրապաշտները պիտի հանդուրժեն այդ քերթողութեան տափակութիւնը, հաստութիւնը, մտածում թելադրելու պատրուակին տակ չնորոգուող ըղձաւորութիւններու ախորժը, իրականութեան հաւատարիմ մնալու /306/ ցուցամոլութիւնը, երբ նոյնիսկ լեզուին մեծ օրենքները կը զանցէ ու կը տանի արձա՜կ իսկ շեղող տողեր (« Լերան աղջիկը »ին մէջ այս կամաւոր թերացումները գայթակղապաշտութեան կը մօտեցնեն)։ Քննադատ մը չի տառապիր Մ. Աճէմեանի վարկը, փառքը հասկնալու համար։ « Ժպիտ եւ արտասուք »ին հեղինակը իր գործին պատասխանատու գործաւորն է։ « Երգեր »ը, « Լերան աղջիկը » գործեր են, որոնք մէկէ աւելի մարդեր, ճաշակներ, ձգտումներ կը թելադրեն։ Ու հո՛ս է առեղծուածին հանգոյցը։ Կարդացե՛ք « Ծովը » քերթուածը։ Առաջին ընթերցումով անիկա պիտի արթնցնէ զգայութիւններ, որոնք եղբայրօրէն կրնան ապրիլ « Խաղողը » (Մ. Աճէմեան) վերնագրուած ոտանաւորով մեր մէջ գոյանալիք զգայութիւններուն հետ։ Բայց անիրաւ աճապարանք մը պիտի ըլլար ասիկա։ « Ծովը » ունի ուրիշ տարողութիւն մը, ոգեղէն ուրիշ ոլորտ մը, որ վաւերական բանաստեղծութեան մէջ միայն կը զգացուի։ Ու այս հաստատումին զուգահեռ, անշուշտ կը յառնէ միւս պահանջը, այդ քերթուածը մօտեցնելու « Իրիկունը »ին (Մ. Մեծարենց)։ Այն ատեն պիտի կրկնուի նոյն տագնապը։ « Ծովը » կը պատկանի ուրիշ աշխարհի։ Տափակին եւ հարազատ բանաստեղծութեան հաւասարապէս հաղորղ այդ քերթողութիւնը դարձեալ չունեցաւ սեպհական լրջութիւն, որպէսզի իբրեւ այդ ինքզինք պարտադրէր մեր քնարերգութեան։ Գիտէք, թէ Լեւոն Սեղբոսեան քառասուն տարիէ ի վեր մուսաներուն դարպասը լքած է վճռապէս։ Ու բախտաւոր մարդու քմահաճոյք մը չէ անշուշտ իր վերադարձը իր պատանութեան զգայնութեան, երբ կը մտադրէ վերստին ընդունիլ իր ուրացած քերթուածները։ Բայց կը մնայ բանաստեղծին համբաւը։ Վէպը, թատրոնը, ընկերաբանական ուսումնասիրութիւնները դեռ չեն փոխեր վճիռը։ Եղան մարդեր, որոնք իրենց անձնաւորութիւնը լրիւ իրագործելէ ետք, ուրացան փաստերը իրենց անկատար անձնաւորութեանց եւ դէզերով թուղթ կրակի տուին։ Արուեստին մեծ հերոսները ասոնք։ Բայց ինչպէս կեանքին, նոյնպէս արուեստին մէջն ալ հերոսութիւնը հանդիպելի մարտիկէն սպասուող առաքինութիւն մը չէ։ Ու միջակին, միջին մարդուն, հանդարտ յօրինումներուն դէմ մասնաւոր ընկալչութեամբ այս գրագէտին դժբախտութիւնը պիտի կազմէր բացառիկ մարդերու, փչուած վիճակներու ետեւէն աննահանջ իր ձգտումը ։ Երբ 1892–ին « Հայրենիք »ի, « Մասիս »ի, « Արեւելք »ի սիւնակներուն մէջ մեր տարեց քերթողները ընտանի նիւթերու զիջում մը կ՚ընէին ու մեր երիտասարդ պուէտները ձայնի ու գոյնի խաղերը բանաստեղծութեան հանգանակ մը կը յայտարարէին, Լեւոն Սեղբոսեան ձգտումը կը պտտցնէր իր /307/ խուժ, հասարակ, անփայլ ու տափակին հետ դիւրաւ շփոթելի կամ թեթեւին մէջ անլուրջ մնալու միտող տողերով – ձգտում, որ արեւելահայ հրապարակագրական հասկացողութիւններու փոխադրութիւնն էր տաղաչափութենէն ներս։

Բանաստեղծի մը վարկը ճշդելու միջոցներէն ամենէն անվարանելին հաւանաբար իր համբաւին դիմումն է, քանի որ գիտենք, թէ որքա՛ն անիրաւ է այդ անբացատրելի յօրինուածքը, մեր անձնաւորութեան այդ յաճախ կեղծ շուրջառը։ Լեւոն Սեղբոսեան իր համբաւը չշահագործեց։ Պատիւ մըն է ասիկա մարդուն՝ զիջուած իմ կողմէս։ Բայց ըրաւ աւելի դժբախտ, ունայնամիտ յամառութիւն մը – իր համբաւը արդարացնելու իր կիսադարեան լռին պայքարն էր ատիկա։ Մինչ իր շուրջը մարդիկ արուեստին կը սպասարկէին շատ մը նպատակներու յառած իրենց թաքուն ազդակները։ Ու կը գրէին աղմուկի, առաքելական նախանձախնդրութեան, ուսուցողական ախորժակներու մերթ աժան փառքին ու շատ անգամ արուեստին իսկ համար։ Լեւոն Սեղբոսեան եղաւ այն քիչերէն, որոնք գրելը սրբազան իրողութեանց կարգին ուզեցին պահել։ Արեւելահայ իր իմացական կազմաւորումը, իր մէջ տիրական ուսուցիչը, իրեն համար անհրաժեշտ ընկերային բարենորոգմանց պրոպագանդիստը կրնան բացատրել սա իրողութիւնը։ Բայց բանաստեղծութիւնը այս բոլորէն զերծ, դուրս ախորժանք մը դաւանողներ միշտ ալ աշտարակի ասպետներ չեն։ Մարդկային տագնապներուն խորագոյնները միշտ ալ զանգուածները զարնող թշուառութիւնները եղան։ Լեւոն Սեղբոսեանի քնարական անձնաւորութիւնը դժնդակ կերպով մը տժգոյն է այդ ուղղութեամբ։ Իր կէս դարը կէս դարն է մեր ժողովուրդի կէսին բնաջնջումին։ Ու գիտենք, թէ ի՛նչ կազմակերպուած, անողոք առաջադրութեամբ մը այդ կործանումին հեղինակները գործադրեցին իրենց պլատֆորմը ։ Մօտ երկու միլիոն մարդեր մորթուեցան։ Լեւոն Սեղբոսեան, որ ձգտումին հաւատքը ունէր, իր բանաստեղծութեանց մէջ չէ դրած ճիչ մը այդ անորակելի գազանութիւնը դատող։ Ու ինք Մեծարենց մըն ալ չէր, որ աչքերը գոցեց Պոլիս։ Ներսէսեան ճեմարանին մէջ իր ժողովուրդը խենթենալու չափ սիրող սերունդին մէջէն սա ապազգած հայրենասիրութիւնը չի կրնար արդարանալ յեղափոխական ռոմանթիզմին դէմ կարելի հակազդեցութեամբ մը (ան հասուն տարիքին պիտի գործէր յեղափոխական կազմակերպութեանց ծիրին մէջ) ու կը ստեղծէ որոշ անհանգստութիւն տարազին մէջ։ Երկու միլիոն մարդոց ողջակէզը նուա՞զ կը ճնշէ արուեստագէտին գիտակցութիւնը, քան սարկաւագ մը իր օգտակար զոհողութենէն /308/ հեռացնելու հաստ ու հասարակ ճիգը, որ անոր վէպ մը թելադրեց, « Դարձը »։ Կ՚ընեմ այս քանի մը նկատողութիւնները Լեւոն Սեղբոսեանի քնարականութիւնը արդարացնելու փորձէ մը աւելի, այդ քնարականութեան պատահական, պատանեկան, պարագայական կողմերը ճշդելու համար։ Ու երբ գրագէտի մը մէջ արուեստի սա սրբազան երեսը կը վերածուի սա դժբախտ հաւանականութեանց, ինքնին, այդ ուղղութեամբ իրագործուածն ալ կը դադրի իր տարողութենէն։ Վերցուցէ՛ք « Երգերը » հայ բանաստեղծութենէն։ Ատիկա պիտի նշանակէր թերեւս բարիք մը Լեւոն Սեղբոսեանի վարկին, բայց անպայման ծառայութիւն մը՝ այդ բանաստեղծութեան։

Իբր դրական միակ հաւաստում՝ ոգեղէնին հանդէպ ընկալչութիւն մը ունիմ հոս արձանագրելիք, երբ կը փակեմ բանաստեղծին շուրջ սա նկատողութիւնները։ ՁԳՏՈ՞ՒՄ։ Անտարակոյս։ Արդ, վէպն ու թատրոնը կը շահին երբեմն անով (ըսի երբեմն, թելադրելով անոր վտանգը, կեանքը խեղաթիւրելու տեսակէտէն, որ իրաւ եղաւ Լեւոն Սեղբոսեանի վէպին ու թատրոնին մէջ, ինչպէս պիտի տեսնենք քիչ անդին)։ Քերթուածը սէնֆոնիք իրագործում մըն է։ Հոն արժողը, արժէք ստեղծողը ամբողջութիւնն է։ Ձգտումը քերթուածի մը մէջ ուժի երես մըն է, բայց չի հակակշռեր անոր համադրական տարողութիւնը։ Թերխաշ տղաք էին Մ. Զարիֆեան, Գ. Պէշկէօթիւրեան. ըսել կ՚ուզեմ անառողջ։ Մահը միջամտեց ու բիւրեղացուց այդ անաւարտ բուխքերը։

Լեւոն Սեղբոսեանի համար բանաստեղծը մեռած էր քառասուն տարի առաջ։