5. ՏԻԳՐԱՆ ՉԷՕԿԻՒՐԵԱՆ (1884-1915)

/451/ Արուեստագէտ սերունդին կրտսեր թեւը իր ամենէն ամբողջ (ըսել կ՚ուզեմ իր տաղանդին կողմերը հաւասարապէս մշակած ու հանրային կեանքի սպասը մեծերուն չափովը գործադրած) դէմքը ունի Տիգրան Չէօկիւրեանի անունին մէջ։ Քերթող, նորավիպագիր, վիպող, դատող, քրոնիկագիր, ուսուցիչ, գործիչ։ Այս բազմերես վաստակին մէջ խնամքի, ձգտումի, աշխատանքի ուշագրաւ ալ միութիւն։ Կամքով ու արիութեամբ, մանաւանդ հաւատքով կատարուած սա սպասին մէջ, ինչ որ սրտառուչ է այսօր, ան ալ պատկերն է գրեթէ սովորական մարդուն, տաղանդի հովէ մը հազիւ այցուած։ Որ սակայն պիտի դարմանէ պակսածը աշխատանքով։ « Յոռետեսի Երգեր » դպրոցական շարադրութիւններէն մինչեւ Մեհեկան ստորագրութեամբ « Ոստան »ի մէջ զետեղած իր գրական քրոնիկները մեծ է անջրպետը։ Հոսհոսներու ճամբով սկիզբ առած սա ասպարէզը գրելու արարքին, ճիշդ է, որ չէ յանգած վճռական բարձունքներու բարիքին ու փառքին, բայց տուրքերու նիհարութեան հետ բաղդատուած, Տիգրան Չէօկիւրեանի մեզի ձգածը արժանիք մըն է։

Մշտաժպիտ երիտասարդն էր ինքը, գրեթէ առանց նանրամտութեան, կեղծ համեստութեան, փառքին ետեւէն արշաւի ելած մարդու բերնափրփուր դերասանութեան։ Իր սերունդին մէջ քիչիկ մը ընդհանրացած լրագրական ախորժակները գիտցաւ սանձել, ինչպէս նորափետուր ուսուցչութեան մը խակութիւնը խնայել իր անունին։ Գրական իր նախափորձերը կը զուգադիպին 1900–ի ճաշակներուն զայրացնումի շրջանին։ « Յոռետեսի երգեր »ը, որոնք գնահատուած ալ են Ռ. Պէրպէրեանէն, ուսանողական փորձեր ըլլալնուն չափ, շրջանին հրայրքը կազմող արձակ քերթուած ին հիւանդութիւնը կը փաս/452/տեն, քան թէ վաւերական խառնուածք մը ձայնը։ Այն կտորները, որ 1908–էն ետք « Բիւզանդիոն » օրաթերթին մէջ իբրեւ վիպակ լոյս տեսան (հաւաքուելու համար « Հայրենի ձայներ » անունին տակ), ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ 1905–ի նորավէպին ազգայնականացումը, կեղծ, ուռուցիկ, անվաւեր։ Տարիներ պիտի անցնին, մինչեւ որ ստացովի այդ տկարութիւնները չքանան ու գրելու արուեստին գիտակցութիւնը ընդոտնէ հրապարակն իր ջիղերուն վրայ դիզած սուտին ու կեղծիքին սնոտիքը։ Տարիներու չարաչար աշխատանքին գինն է « Վանքը », որուն սկզբնական ծաւալը քառապատիկ աւելի էր, քան ինչ որ ունինք այսօր։ Փըթի–Շանի (Պոլիս) պարտէզներուն մէջ, օդը ներած օրերուն, խոշոր իր տոսիէն շալկած – « Վանքը »ին ձեռագիրը – անձանձիր պարկեշտութեամբ ու անսպառ հաւատքով, ան ջնջած է տարիներ, գրած ու աւրած, սրբագրած ինչպէս կ՚ըսեն, վտարելու համար այդ 1905–ը իր իլիկներէն (ողներուն բաւիղները)։ Հատորին լոյս տեսնելէն ետք, ինծի ըրած սա յայտնութիւնը կ՚օգտագործեմ հոս։ Ինք կը հաւատար սրբագրութեան բարիքին, ո՛չ թէ ինծի հակառակ խօսած ըլլալու սնափառութեամբ, այլ այն պայծառ ալ իրողութեան փաստովը, որով իր գիրքը կ՚ըլլար գրական գործ մը։ Իր փառասիրութիւնն էր դասական կատարելութիւնը, Ատոլֆի Princesse de Clèves-ի սեռէն։ Քիչեր պիտի հասկնան կամքի այն հերոսամարտը, որ կը ծածկուի սակայն պարզուկ սա խոստովանութեան ետին։ Մատամ Լաֆայէթի վէպը ժամանակակից է գրեթէ անհուն Astartéներուն, այսինքն վէպին, որ սկսելէ ետքը մոռցած է, թէ պարտքին տակն է վերջանալու։ Հատորները պիտի լեցուին հազար ու մէկ չնչին մանրամասնութիւններով։ 1913–ին, տպագրութենէն տարի մը առաջ, « Վանքը » աւելի էր քան չորս հարիւր էջը։ 1912–ին՝ ութը հարիւրը։ Ընթերցողին համար ոչ–շահեկան սա գիծերը, սա տղուն աշխատանքէն, կը պատկերեն սակայն մարդը, որ կար այդ վարժապետին ետին։

Քանի մը տարի ան մեր պաշտօնական սգաւորն էր ։ Իր սիրածին մահէն ետք ալ սեւ շղարշը յամառեցաւ քանի մը տարի չբաժնուիլ իր թեւէն։ Աւելի՛ն. զինք կը տեսնէինք այդ սուգին պարտադրութեան տակ, կոկ ու լուրջ, իր ցաւը տիրելու կերպարանքի մը մէջ, թելադրելու աստիճան ունայնամիտը։ Իր արտայայտութեան արտաքին սա դիմակը կը պատռուէր, կը չքանար սակայն դասերուն, շատ մտերիմ խօսակցութեան ընթացքին։ Շէնշող, առատաբան, պարզ ու բարի տղայ մըն էր, կեանքին բոլոր զրկանքներուն անցած ու /453/ քաղցրացած ։ Կան այս մարդերը իրենց երկու մանկութիւնները եւ անդրանիկ պատանութիւնը կազմած աշխարհի ամենէն ահաւոր զրկանքին, որբութեան մէջ, որ անկախ բան մըն է պարզ, պաշտօնական աղքատութենէն։ Հօր մը պակասը տղու մը հոգիին մէջ ցաւէն անդին է ու չի դարմանուիր։ Ու ասկէ աւելի անդին ՝ մօր մը պակասը։ Կրնայի, առանց բերանս փշրանք դրած ըլլալու, նետուիլ մօրս ծոցը ու քնանալ։ Որբերուն դպրոցը փողոցն է անշուշտ։ Տիգրան Չէօկիւրեան երկու որբութիւններն ալ ապրած է Պոլիս իյնալէ առաջ։ Մեղք, որ իր գրականութեան մէջ ժլատ է եղած այդ անհուն ողբերգութիւնը մատչելի ընելու։ Մարդիկ չեն կրնար ըմբռնել իմ ցաւը։ « Յոռետեսի երգեր »ը առանց գրական կեղծիքի, իրաւ ձայներն են այդ պատանիներուն։ Եթէ Տիգրան Չէօկիւրեանի գրչէն անոնք այնքան խարդախուած դուրս եկան, պատասխանատուն կեանքը չէ, այլ 1905-ը, որ մեր մէջ ամէն բան ենթարկեց ներքին սա համեմին։

Եփուն, քաղցրաբարոյ, մտերմութեան լայն ընդունակութիւններով, գրական իր հաւասարակշռութիւնը իրագործած մարդ մըն էր ան պատերազմին սկսած տարին։ Կը խօսէր լայն ու լեցուն, ինչպէս կ՚որակէր խօսքի այդ ձեւը Սիամանթօն, որ այնքան ուշադիր դարձեր էր իր համբաւին ինչպէս խօսքին։ Իր աշխարհագրութեան դասերը քնարական նկարագրութիւններ էին, ինչպէս պատմութեան դասերը՝ դիւցազներգութիւն: Երկու անգամ Եւրոպա ըրած էր, դպրոցական արձակուրդները օգտագործելով։ Այս երկու Եւրոպաները բարիք մը բերին իր ուղեղին, առանց չարիք ալ ըլլալու իր նկարագրին։ Այդ օրերուն շատ էին այդ Եւրոպան տարիներով ըրած եւ իրենց անդարման դատարկութիւնը միայն ետ, Պոլիս բերած տոքթէօրները, որոնց հայեցի պարզութիւնը կը գտնէինք այլափոխ, երբ իրենց իմացական չքութեան տագնապը այդ մարդիկը կը փորձէին պարտկել համալսարանականի հովերով։

Կը հաւատար իր ժողովուրդին, գաւառացիի բացսիրտ յամառութեամբ մը։ Իր ուսումը Եւրոպաները, անդուլ աշխատանքին գնով իւրացուցած, իմացական որոշ հաւասարակշռութիւնը չէին խաթարած սա խորքին գեղջուկ ազնուականութիւնը։ Հակառակ անոր, որ կու գար սեթեւեթէն, հոսհոսական ախորժակներով հարուստ շրջանակներէ, ու կու գար մանաւանդ գրական սնապարծութեան գօտիներէն, ան իր ընտանութեանը մէջ կը մնար ողջմիտ ու արդար։ Ամէն ինչ իր իսկ միջոցներովը, սխալ պիտի չըլլար ըսել՝ իր ձեռքերովը /454/ շինած սա երիտասարդը, առանց ծագումի ու տաղանդի նպաստին, զուտ կամքի ու աշխատանքի հերոսութեամբը, համակրելի էր տղոց, որոնց կու տար իր չգիտցածը, ընկերներուն, որոնք պոլսական իրենց սեթեւեթէ կ՚ամչնային քիչ մը սա սրտառուչ պարզութեան առջեւ։ Չմոռնալ, որ կուսակցական ծանր խանդավառութեան օրերու կը հանդիպի սա հասունութիւնը, երբ մեր բոլորին վրայ ասպետական պարտքը կը ծանրանար «մեր ովսանը» չխնայելու՝ 1870–ին՝ ազգային լուսաւորութեան, քառասուն տարի վերջը՝ ազգային ազատագրութեան։ « Հայրենի ձայներ »ը հրատարակող ոգին թերեւս կը սնանի սա միամտութեամբ։ Զայն հատորի վերածելը՝ ուրիշ թշուառութիւն, բայց որ աւելի պարկեշտ է, գոնէ խորքով, որուն անունն է « Պատանեկան ներշնչմունք » (Հրանտ Ասատուր), ուղղակի գիրքերու հիւանդութիւն ։