Գ.  ԻՐ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐՆԵՐԸ 

Տաղանդի երեսներուն արտահանումը, Համապատկեր ի ընթացքին կը մնայ հպատակ յստակութեան, կարկառի պէտքի մը։ Դիտուեցաւ անշուշտ որ Պարոնեանի համար այդ կողմերը չեղան զանազանելի։ Յետոյ, երեսներուն կարկառը նոյնութեամբ կ՚անդրադառնայ գործին ալ կերպարանքին։ Տաղանդի մը վաստակը, աւելորդ չէ՞ ըսել, կնիքին տակն է սա հաստատումին։ Եթէ անհուն ըսուելու չափ ընդարձակ է Պարոնեանի աշխարհը (չունինք այդ լայնքով ուրիշ աշխարհ մը մեր գրողներէն ոչ ոքի մօտ։ Ծաւալը լայնքը չէ։ Էջ մը Պարոնեանէն բաւ է թելադրել Օտեանին Միջնորդ Տէրպապան ), զայն նուաճելու համար գործադրուած եղանակները բաղդատաբար պարզ ու քիչ, թերեւս անոր համար որ հեղինակը ամրօրէն որոշադրուած է շրջապատին հարկադրանքովը ( լրագրականը ) ու իր իսկ տաղանդին ճնշումովը ( երգիծականը )։ Չէր անիկա վիպասան մը, լայն աշխարհով մը անշուշտ — նկատի ունիմ ջոջերը, Պալզաք, Սթանտալ, Տիքընզ, Թոլսթոյ, Տայսթայովսքի, Զօլա — որ ըլլար հարկին տակ շատ զօրաւոր ճիգերու, ամբողջ ընկերութիւն մը, դարաշրջան մը, աշխարհ մը նուաճել կարենալու համար։ Անշուշտ վիպողը ազատ շարժելու արտօնող հիմնական պայմանը չպակսեցաւ իրեն։ Պարոնեան կը ճանչնայ մեր բարքերը մորթային իսկ վկայութեամբ մը, եթէ կը ներէք այս բացատրութիւնը։ Իր ծանօթութեանց շրջանակը կ՚ընդգրկէ ամբողջ հայ հասարակութիւնը որ Պոլսոյ վրայով տեսակ մը ցեղային համադրութիւնը կը ներկայացնէր դիտողին աչքերուն։ Բայց բարքերու ճանաչումը, միս մինակը, պիտի ըլլար անբաւական, արդի վէպի համար, քանի որ այդ վէպը աւելի է քան շրջանային բարքերուն համապատկերը։ ԿԵԱ՛ՆՔԸ։ Գլխագրեցէք։ Ու հետեւեցէք բառէն յառնող թելադրանքներուն։ Ասոնցմէ ամենէն հիմնականներէն մէկը, հաւանաբար, խուլ այն ճարտարապետութի՛ւնը որ մարմիններուն կերպափոխումովը կը ստեղծէ նորը, անտիպը, կը հայթայթէ յառաջխաղացքին տէմպը ու ժողովուրդ մը կը նորոգէ: Նոյնիսկ ամենէն անժառանգ մարդը, իր Աբիսողոմ աղան, այդ օրէնքով, ենթարկելի է վերակազմումի։ Արդի վէպին գործաւորը չի նմանիր թերթօնագիր այն միւս գործաւորին  որ իր մարդերը կը պտտցնէ իրադարձութեանց պարունակով, - գոնէ ընթերցողին հետաքրքրութիւնը իր հետ ունենալուն։ Արդի վիպասանը ոչ միայն իր մարդերը կը ճանչնայ, այլեւ այդ մարդերուն կապ բոլոր գիտութիւնները որոնք անոնց զանազան ներքնամասերը կը կերպադրեն։ Բժիշկ։ Հոգեբան։ Ընկերաբան։ Գիտուն։ Մտատես։ Անշուշտ։ Առանց լայն զարգացումի արդի վիպասան մը ազգագիր կը դառնայ երբ միայն բարքերուն արտահանումով է պաշտպանուած։ Ձեզի ծանօթ է, իմացական գետնի վրայ Պարոնեանի մտքի պատրաստութիւնը, տարողութիւնը։ Ահա թէ ինչո՜ւ իր վիպային յօրինումները մեզի թուին այնքան թեթեւ, հարեւանցի, անկշիռ, ու պիտի մնային գրականութենէ դուրս (ինչպէս դուրս են այդ գրականութենէն Տիւսաբի, Մամուրեանի, նոյնիսկ Ծերենցի վէպերը) եթէ երբեք երգիծանքը անոնցմէ ներս չըլլար վազեցուցած ժամանակը զերծող միւս բարիքը, ընդհանուր ու միջին մարդկայինը: Յակոբ Պարոնեան թատերագիր մը չէ — միշտ նկատի ունիմ Արիստոֆանը, Շէյքսփիրը, Մոլիէռը, Քոռնեյլը որոնք տռամաներուն հետ քեզի ձգած են կատակերգութիւններ — որպէսզի իրականութիւնը ըլլար ջանացած անդրանկարելու (բառը Չրաքեանինն է) յաւիտենական տիպարներու վրայ ու այս հրաշքով արտօնուէր խօսելու բոլոր ժամանակներու, բոլոր մարդոց համար։ Իր խաղերը հազիւ կը գնեն հաստ ու հասարակ խնդուք, մեր խեղճ ու պատառ բեմերէն։ Ուրի՞շ։ Երկու հիմնական բարիք, - իր լեզուն ու իր մարդերուն տիպարային հարազատութիւնը, որոնք, առանց երգիծանքին իսկ նպաստին, բաւ պիտի գային իր անունին։ Բայց ոչ սահուն, կենդանի խօսքը, ո՛չ ալ հաստ ու հաստատ մարդերը, առանց գործողութեան զգայարանքի մը միջամտութեան խաղ մը չեն ազատել։ Ու գործողութիւնը տեսակ մը կառուցման բնազդ՝ Պարոնեանի մէջ կը գործէ արտաբեմական մղումներու տակ։ Իրաւ որ չենք կրնար ձեռքէ ձգել Պարոնեանէն էջը ուր երկու մարդեր կը խօսին։ Բայց էջե՞րը: Ու թատրերգութիւն մը խօսք իբրեւ պսակելէ վերջ թուղթին վրայ, իբրեւ կենդանի գործողութիւն պարտքին տակն է թռչելու, չկոտրելու: Ուրիշ խօսքով՝ ծանր մտածում մը, հոգեկան ծանր տագնապ մը, կացութիւններ որոնք մեզ խռովեն սանկ գոնէ մինչեւ վարագոյրի մը իջնալը արգիլուած շնորհներ եղան Պարոնեանին մօտ։ 

Ու կենալով մեր գրականութեան իրաւ գետինին վրայ —  նկատի առնէք մեր բոլոր իրագործումները մինչեւ Իրապաշտներուն երեւան գալը. թուական` ուր արդէն Յակոբ Պարոնեան լրիւ իրագործած է ինքզինքը —, առանց խնդրական ու թերեւս շփացուած իրագործումներու ներսը մոլորելու, Պարոնեանի ենթարկել արդար վերլուծման մը մեզի կ՚արժէ համեստ՝ բայց քաղցր հաճոյքներ։ Ի վերջոյ կան դէպքեր։ Մարդիկ Օտեանին հանդէպ իրենց աժան հիացումին դասը առին Փանջունի ն թարգմանելով։ Մեր փոխադրումները օտար լեզուներու` վիրաւոր մնալու սահմանուած են իրենց բնագիրներուն մեղքերովը։ Հոս կը ներկայանայ մտքիս միւս տագնապը։ Ի՞նչն էր ազդակը որ միջամտեց որպէսզի այնքան իրաւ իր տաղանդը արգիլուած ըլլար իր բնական ծաւալումէն, մեր գրականութիւնը լիուլի բաւարարող ու թերեւս բախտով մըն ալ մեզմէ դուրս դարձեալ շահեկան դառնալու: Այսինքն ինչո՞ւ Պարոնեանի տիպարները չըլլային բարձրացած միջազգային կշիռով նուաճումներու: Պատասխանը` դժուար։ Նիւթէն շեղիլ պիտի նշանակէր անոր փորձը։ Կը կանչուիք համեստութեան։ Աւելի անդին ես կուտամ քիչ մը աւելի ընդլայնում սա հարցին։ 

Իրողութիւն է որ աւելի քան քառորդ դար Յակոբ Պարոնեան արեւմտահայ գրականութեան գերազանց անունն է։ Իր ժողովրդականութիւնը չէ պաշտպանը այդ գրականութեան։ Իրմէն աւելի ժողովրդական անուն մըն է Մկրտիչ Եպիսկոպոս Խրիմեանը իր բարոյախօսական, աշուղական գիրքերով, բայց մեր գրականութեան պատկանելու բախտ մը գնած է խոր ծերութեան մէջ գրուած գրքոյկի մը ( Պապիկ եւ Թոռնիկ ) տասնեակ մը էջերով որոնք ահա կը դիմանան անոր փառքին լիալիր խաւարուքէն վերջը։ Յակոբ Պարոնեան միայն ժողովրդականութեան բարձրացող գրագէտի մը խորհրդանիշը չէր ողջուցը: Զայն իբր այդ, այսինքն մեծ գրագէտ, արժեւորեցին գրողները որքան ընտրանին։ Նկատի չեմ առնել իր մահուան հետեւող տժգունումը։` Քառորդ դարի վերջը այդ մահէն, արեւելահայերը անոր պիտի դարձնէին փառքերուն փառքը, անհեթեթ ըսուելու չափ ընդարձակ։ Ու արդար է որ գնահատման, կշիռի սա պայմանները բացատրուին նախ իրենք իրենց համար, ապա գրողի մը անձնական տարողութեան տեսակէտովը։ 

Ո՞ւր են Յակոբ Պարոնեան գրականութեան ընդհանուր նկարագիրները, որոնք խօսէին մեզի այդ մարդէն, ու առաւելեալ չափով մը մեր գրական շրջափոխութենէն։ Պահելով տաղանդի տեսակարար ծանրութիւնը անփոփոխ, միայն նորոգելով արտաքին պայմանները — այսինքն գրական հասկացողութիւն, ճաշակ, ընտրանի, իմացական ընկալչութիւն – 1950ին Յակոբ Պարոնեան պիտի ըլլար թերեւս եւրոպական խմորէ գրագէտ մը: 1910ին Երուանդ Օտեան մօտիկը եղաւ այդ մեծ գրագէտին։ Պարոնեանի վրայ ուսումնասիրութիւն մը մարդկային ու գրական արարք մըն է։ Այդ արարքներէն առաջինը, մարդը, իր բացառիկ ճակատագրով ու խառնուածքին բացառիկ ալ փաստովը զայն կը բարձրացնէ արեւմտահայ գրականութեան ամենէն արժանաւոր մշակներուն աստիճանին ու փառքին։ Այդ արարքներէն երկրորդը, – այսինքն գրականութեան մէջ Պարոնեանով մուտ ըրած նորութեան շրջափոխութիւնը — Համապատկեր ին առաջադրութեանց հաւատարիմ կրթանք մըն է։ 

Հետագայ էջերը փորձ մը կը կազմեն Պարոնեանի գրականութեան նկարագիրները արտահանելու։