Բ.
ԿՈՂՄԵՐԸ
ԻՐ
Տ
ԱՂԱՆԴԻՆ
Այս
մարդէն
այսքան
շքեղանք,
գործօնութեան
մարզերուն
վրայ,
ինչպէս
այսքան
ալ
կորանք,
պիտի
նկատէի
բաւ
որպէսզի
Համապատկեր
էն
անոր
մուտքը
ինծի
չազդէր
տառապանք։
Մնաց
որ
ընթերցողը
պետք
է
վարժուած
ըլլայ
սա
շեղումին։
Զուտ
գրական
մտահոգութիւններէ
վարուած
աշխատասիրութիւն
մը
կանխահաս
է
մեզի
համար։
Զարթօնքի
սերունդը,
Դեպի
իրապաշտները
խմբակը
թերեւս
կէս
դար
տակաւին
կը
պահեն
իրենց
զիջուած
փառքը:
Խրիմեան,
գիրքի
մարզին
վրայ,
իր
սերունդէն
ոչ
ոքէ
ետ
չի
մնար,
եթէ
պենետիքթէն
Ալի
շ
անը
եւ
թիապարտ
Պարոնեանը
բացառենք։
Ահաւասիկ
ցանկը
իր
աշխատասիրութեանց։
Հրաւիրակ
Արարատեան
(1850,
Պոլիս
)
։
Հրաւիրակ
Երկրին
Աւետեաց
(1851,
Պոլիս
)
։
Արծուի
Վասպուրականի
(1855,
Պոլիս
կը
տպուի
ու
կը
ղրկուի
Վան:
1858
ին
`
Վարագայ
վանքին
մէջ,
սեպհական
տպարանէն
)
։
Արծուիկ
Տարօնոյ
(1863,
Մուշ
)
։
Մարգարիտ
Արքայութեան
Երկնից
(1867,
Պոլիս
)
։
Խաչի
Ճառ
(
Վերջին
Շաբաթ
)
(1876,
Պոլիս
)
։
Ժամանակ
եւ
Խորհուրդ
Իւր
(1876,
Պոլիս
)
։
Վանգոյժ
(1877,
Պոլիս
)
։
Հայգոյժ
(1877,
Պոլիս
)
։
Դրախտի
Ընտանիք
(1878,
Պոլիս
)
։
Uիրաք
եւ
Սամուէլ
(1879,
Պոլիս
)
։
Պապիկ
եւ
Թոռնիկ
(1894,
Էջմիածին
)
Թագաւորական
Ժողով
1900,
Էջմիածին
):
Վերջալոյսի
Ձայներ
(1901,
Գահիրէ
)
։
Ողբացող
Խորենացի
(1902,
Վաղարշապատ
)
։
Այս
անուններուն
տակ
մատենագրութեան
պատմիչը,
աւելորդ
է
յիշեցնել,
պիտի
գտնէ
ծանր
վրիպանքներ։
Համապատկեր
ին
հեղինակը
չազդուիր
փաստէն
ալ,
որ
այդ
գիրքերուն
բոլորին
ալ
մէկէ
աւելի
անգամներ
տպագրութեան
արժանացած
ըլլալն
է
ինքնին։
Կան
հատորներ
որոնք
գտած
են
չորրորդ
տպագրութիւն։
Կը
յիշեմ,
1929
ին,
Ամերիկա
լոյս
տեսած
իր
Ամբողջական
գործը
։
*
*
*
Այս
խառնակ,
գրեթէ
անտարազելի
արդիւնքէն
այն
գիրքերը
որոնք
գրականութեան
պատմութիւնը
ուղղակի
կը
շահագրգռեն,
տարօրինակ
հաւատարմութեամբ
մը
կը
զուգադիպին
անոր
վաղ
երիտասարդութեան
ու
լիալիր
չափահասութեան
շրջաններուն։
Խրիմեան
մտած
է
մեր
գրականութենէն
ներս,
Բազմավէպ
ի
մէջ
(1849),
Բագրատունիին
ուղղեալ
նամակով
մը,
հայկական
չափի
հարցերուն
շուրջ։
1902
ին,
վերջին
իր
`
քերթուածը,
Ողբացող
Խորենացի
ն,
դարձեալ
ոտանաւոր
մըն
է:
Երկուքն
ալ
դուրս
են
անշուշտ
հայոց
գրականութեան
պատմութենէն։
1850
ին՝
Հրաւիրակ
Արարատեան
ը
ու
1894
ին՝
Պապիկ
եւ
Թոռնիկ
ը,
որ
գրուած
է,
հաւանաբար
1890
ին,
Երուսաղէմ։
Այս
երկու
թուականներուն
մէջտեղ
կը
զետեղէին
այն
հատորիկներ,
որոնք
գրականութեան
չպատկանելով
հանդերձ՝
բախտը
կը
պատմեն
շատ
կարդացուած
գիրքերը
ըլլալու
արեւմտահայ
գրականութեան
Արծուի
Վասպուրականի
ն
եւ
Արծուիկ
Տարօնոյ
ն,
իբր
մտադրութիւն,
ճիգ,
թերեւս
կը
խանդավառեն
գրականութեան
պատմիչը,
բայց
անհատական
են
զայն
մղելու
զիջումի։
Հ.
Աճէմեան,
Հայրիկի
կենսագիրը,
Վասպուրականի
մտաւոր
հունձքը
կը
սիրէ
պատկերել
սերունդի
մը
ձեւով
որ
պատրանքը
կը
թելադրէ
Արծուի
ներու
շունչով
աճած
ըլլալու:
Բացի
Գարեգին
վարդապետ
Սրուանձտեանցէն
եւ
Տ.
Ամիրճանեանէն,
այդ
սերունդէն
անուն
չէ
անցած
գրականութեան։
Բազմավէպ
ն
ալ
գրողներ
չյայտնաբերեց։
Բայց
արեւմտահայ
գրականութեան
մէջ
աւելի
է
քան
պարզ
անուն
մը։
Մկրտիչ
Խրիմեան
գրական
հասկացողութեան
գետինին
վրայ
անշուշտ
կը
մնայ
շատ
ետ
իր
ընկերներուն
լայնքէն։
Ոսկանի
հանդէսները,
մանաւանդ
Մամուրեանի
Արեւելեան
Մամուլ
ը
կը
զատուին
Վասպուրական
եւ
Տարօն
լոյս
տեսած
պարբերաթերթերէն,
գրական
որոշ
կեցուածքով
մը։
Ու
այդ
կեցուածքն
է
ահա
որ
միշտ
ալ
պակսած
է
Խրիմեանին:
Հրաւիրակ
Արարատեան
ը,
որ
պիտի
վերլուծուի
քիչ
անդին,
կը
պատկանի
գրական
որոշ
սեռի
մը
որ
ԺԹ.
դարուն
ըրած
էր
որոշ
նուաճումներ
արեւմտեան
գրականութեանց
մէջ։
Չափաբերեալ
պատմումն
է
ատիկա,
օտարներուն
մէջ
աղմուկի
ինչպէս
փառքի
հասած
ու
անոնցմէ
անցած
մեզի,
Վենետիկ,
Կալկաթա։
Կրկին
չեմ
զբաղիր
սեռին
շրջափոխութեամբը
(
տեսնել
Համապատկեր,
Ա.
հատոր։
1850
էն
վերջ,
նկատի
չառնելով
Ալիշանի
եւ
Բագրատունիի
գրաբար
շեղումները,
կը
գրեմ
անունները
անոնց
որոնք
այդ
սեռէն
սիրած
են
համբաւի
հասնիլ:
Նար
–
Պէյ,
Լեւոն
Սեղբոսեան,
Վարուժան,
մանաւանդ
Որբերեան
)
։
Միւսները,
բարոյախօսական
խորքով,
ամենէն
բախտաւորները
իրենց
օրին,
մեզ
կը
ձգեն
այսօր
հիմնովին
անտարբեր։
1900
էն
վերջ՝
Թագաւորաց
Ժողով
ը
աշուղական
անորակելի
էջ
մըն
է,
հիմնովին
ծերութեան,
չասելու
համար
զառամութեան
ծնունդ։
1901
ին
Գահիրէ
լոյս
տեսած
Վերջալոյսի
Ձայներ
քերթուածներու
փունջը
չի
պատկանիր
հայոց
բանաստեղծութեան։
Ողբացող
Խորենացի
ն
աշուղական
պատմում
մըն
է,
Հայոց
Հայրիկէն
միայն
սպասելի
անփութութեամբ
մը
յանձնուած
մամուլին։
Իր
մահէն
վերջ,
զանազան
տեղեր
իրմէ
անտիպներ
անբաւական՝
ոչ
միայն
իր
գրողի
վարկը
պաշտպանելու,
այլեւ
իր
տիտղոսը
արդարացնելու:
Չեմ
տեսած
իր
նամակները։
Ամերիկայի
հրատարակութիւնը
կը
պարունակէ
պատճէնը
իր
համբաւաւոր
հրաժարականին,
Պոլսոյ
պատրիարքութեան
աթոռէն։
Ահա
վերտառութիւնը՝
Խouք
հրաժարման
Խրիմեան
`
Ս.
Պատրիարքի
Հայոց
Ազգային
Երեսփոխանական
Ժողովոյ
64
րդ
պատմական
նիստին
որ
տեղի
ունեցաւ
1873
Օգոստոս
3
ին։
Ճառը
կը
սկսի
«
Երեսփոխանք
Հայոց
»
ու
կ՚ընէ
համարատուութիւնը
իր
իշխանութեան
չորս
տարիներուն։
Խրիմեան
մեր
մէջ
անգոյ
սեռ
է
մը
—
քաղաքական
գրականութիւն,
եթէ
չէք
նեղուիր
տարազէն
–
իրագործում
չէր
հետապնդէր
անշուշտ
ժողովի
մը
առջեւ
որուն
անդամներէն
մեծ
մասին
համար
քաղաքական
տնտեսութիւնը,
առնուազն
լրագրական
իմաստութիւնը
կը
մնային
սիրական,
շահուած
արդիւնքներ։
Ճառը
պատմական
վաւերագիր
մըն
է
ինքնին,
բայց
յարդարուած,
ինչպէս
կ՚ըսեն։
Ինծի
համար
կարեւորը՝
անոր
հեղինակին
մէջ
քաղաքական
իմաստութիւնը
պիտի
ըլլար,
որմէ
այնքան
խօսած
են
իր
ժամանակակիցները,
որուն
վրայ
կը
ծանրանան
իր
կենսագրողները:
Որուն
գերազանց
ապացոյցը
արդէն
կը
խտանայ
Հայոց
Հայրիկ
վերադիրին
մէջ։
Խրիմեան
Օտեան
մը
չէ։
Չէ
նոյնիսկ
Ռուսինեան
մը։
Իր
պերճախօսութիւնը
Երեսփոխանական
ժողովի
մը
առջեւ,
իրեն
օգնելու
տեղ
`
կը
դառնար
վնասակար։
Բայց
կայ
աւելին։
Այդ
աւելին
քաղաքական
հասկացողութեան
անգոյութիւնն
է
որ
երեւան
կուգայ
դէպքերու
տրամաբանութիւնը
նուաճելու
անկարողութեան
մը
ձեւով։
Խրիմեան
կը
հասկնայ
ժողովականները
իբրեւ
հայեր,
կը
հասկնայ
հարցերը
որոնք
հասարակաց
են
արդէն։
Չի
հասկնար
թուրքը
որուն
ոլորտին
մէջէն
կը
քալեն
սակայն
այդ
իշխանները,
ժողովականները,
տագնապները։
Այս
անհասկացողութիւնը
մտքէս
չանցներ
դատապարտել
Ռուսինեանի
մը
մօտ,
օրինակի
մը
համար,
որ
կը
հաւատար
իր
դարբնած
պատրանքին
ու
Ղալաթիոյ
ժողովասրահը
կը
շփոթէր
անգլիական
կամ
ֆրանսական
խորհրդարաններուն
հետ։
Չեմ
դներ
սեղանի՝
տագնապը,
ասոր
քաղաքական
շեշտ
նկարագրի
պատճառով։
Իր
հրաժարական
ճառին
մէջ
Խրիմեան
կը
մնայ
Խրիմեան,
այսինքն
իր
յաւիտենական
պարզութեան,
անձնապաշտ
ջերմութեան
փաստերովը
միայն
պաշտպանուած։
Խելքը
—
չարամիտ
մը
թերեւս
պիտի
ուզէր
սրբագրել
—
դիւանագիտութիւնը
գործ
չունին
հոն։
Ու
այդ
խելքը
դարձեալ
ես
չեմ
հաստատեր
իր
նամակներուն
մէջ
որոնք
իր
մահէն
վերջ
զանազան
տեղեր
լոյս
տեսան։
Շնորհալին
իր
Ընդհանրականով
ը,
Լամբրոնացին՝
իր
Ատենաբանութիւն
ովը
(
Տարսոնի
եպիսկոպոսաց
ժողովին
մէջ
)
ձգած
են
մեզի
այլապէս
թանկ
էջեր,
շրջանը
ինչպէս
իրենց
անձնաւորութիւնները
լուսաբանող։
Ահա
արագ
կշիռ
մը
է՝
Հայոց
Հայրիկ
տարազին
ետին
դրուածը
ու
անոր
անունով
մեզի
հասած
գործը
տարօրինակ
կենդանութեամբ,
խտութեամբ
իրողութիւններ,
հոգեվիճակներ
էին
սակայն,
մօտաւորապէս
երեք
քառորդ
դար:
Ըսի
թէ
չունէինք
երկրորդ
անձնաւորութիւն
մը
որ
ըլլար
հասած
Վանեցի
սա
վարդապետին
անպարագրելի
ժողովրդականութեան։
Ըսի
թէ
մօտ
կէս
դար
անիկա
կրեց
իր
տիտղոսը,
միակտուր
որքան
բացարձակ,
-
եզակի
պատուանուն՝
զոր
յետ
պատերազմեան
(1918)
մեր
յուսախաբութիւնները
կրնան
չհասկնալ,
բայց
ըլլալու
չեն
պատրուակ
այդ
համակ
խանդ,
կորով,
ջիղ,
գործօնութիւն
եղող
վկայութիւնը
տմարդօրէն
հերքելու։
Մկրտիչ
Խրիմեան,
ամենէն
պատասխանատու
դիրքերու
վրայ,
տեսակ
մը
նախնական
ցեղերուն
ցեղապետ,
թապու
անձնաւորութիւն
`
գործած
է
այդ
ցեղերուն
անմիջական,
բնազդային,
գրեթէ
տարերային
կարիքներուն
ձայնին
համաձայն։
Այդ
գործունէութիւնը
ազատ
էք
վերլուծել
իմացականութեան
լոյսին
մէջ
որուն
չի
կրնար
դիմանալ,
բայց
ինք
իր
մէջ
հետեւողական
ըլլալէ
չի
դադրիր։
Մէկ
ակնարկով
բերէք
ձեր
մտքի
դաշտին
մեր
ժողովուրդին
բոլոր
ղեկավար
դէմքերը։
Ու
պիտի
գտնէք
որ
անոնք
ամէնն
ալ
քաղաքական,
ազգային
մարզին
վրայ
եթէ
ոչ
խամաճիկներ,
գէթ
տարտամ,
տրտում,
գրելէ
անկշիռ
մարդեր
են:
Անիրաւ
էք
երբ
այս
նուաղումը
չէք
կապեր
իր
անդրագոյն
պատճառին
որ
գերութիւնն
է
այդ
ժողովուրդին։
Որքան
անկնիք,
անարիւն
մարդեր,
օրինակ՝
Իuրայէլի
մարգարէները,
ազգային
գործօնական
կրկէսին
մէջ,
հակառակ
իրենց
շատ
զօրաւոր
կնիքին
հոգեկանին,
իմացականին
վրայ:
Նույնն
է
պարագան
մեր
արքաներուն,
սպարապետներուն,
նախարարներուն,
եպիսկոպոսներուն,
կաթողիկոսներուն։
Ամենէն
լուսապայծառ
դէմքը
Հայոց
Հայրապետութեան,
Ս.
Սահակ
Պարթեւ,
ասորիի
մը
էնթրիկ
ներէն
կը
տապալի,
քանի
որ
Արտաշատը
գիւղակ
մըն
է
Տիզբոնին
հետ
բաղդատուած։
Խրիմեան
չի
կրնար
դիմանալ
նոյնիսկ
Պօղոս
վարդապետի
մը
սադրանքներուն։
Ու
այդ
Պօղոս
վարդապետը
Վանեցի
կրօնական
մըն
է,
քիչ
մը
աւելի
քիչ
խղճմտանքով,
բայց
քիչ
մը
աւելի
շատ
ճկունութ
եամբ,
խորամանկութեամբ:
Այսպէսով
է
որ,
իր
ժամանակէն
երեք
քառորդ
դար
վերջը,
ազգային
պատմիչը
չի
կրնար
չզարմանալ
Վանեցի
այդ
վարդապետը
—
այս
անգամ
Խրիմեանը
—
գտնելով
իր
ժողովուրդը
յուզող
ամենէն
խորունկ
տագնապներու
ծիրին,
յորձքին
մէջ։
Չեմ
երթար
առաջ՝
այդ
իսկ
յորձանքներուն
ծնունդ
մը
դաւանելու
ոչ
միայն
անոր
դիմագիծը,
այլեւ
համբաւը։
Ինծի
չիյնար
սա
վերլուծումը
տարածել
Համապատկեր
ի
առաջադրութիւններէն
անդին
ալ
ու
յօրինել
քաղաքական
գործիչ
մը,
ազգային
leader
մը,
ծանր
դատի
մը
նուիրեալ
ախոյեանը,
—
տիտղոսներ
ասոնք՝
որոնք
մտածելի
են
իր
անունին
համար
ու
հետ,
բայց
չեն
պատշաճիր
մասնաւոր
սեղմումով
մը
լուսաւորելու
ենթական
(
մնաց
որ
իր
սերունդին
գործաւորներուն
մէջ
քիչ
է
թիւը
այդ
տիտղոսներու
անոր
հաւասար
սովորականութեամբ
մը
չհագնողերու
)
։
Այդ
պարտքը
կատարած
են
մէկէ
աւելի
ուսումնասիրող
ներ։
Ըսի՞
սակայն
թէ
գրականութիւնը
տարօրինակ
ասպարէզ
մըն
է,
նույնիսկ
քիչիկ
մը
ապերախտ,
որ
շատ
արագութեամբ
կը
թաղէ
մարդոց
աւելորդ
մասերը,
իրենց
փառքերը,
դերը,
օգուտը
նոյնիսկ,
ու
կը
սիրէ
ծանրանալ
իրեն
միայն
սեպհական
գործօնութիւններու
վրայ։
Այս
հաւաստումին
բնական
է
հետեւանքը:
Արեւմտահայ
գրական
ժառանգութեան
մէջ
բաժի՞նը՝
մէկու
մը
որ
տեսակ
մը
վառարան
իբրեւ
ծառայած
է
իր
ժողովուրդին
բոլոր
հզօր
խռովքներուն,
ճանչցած
զայն
իր
բոլոր
խաւերուն
սթրադա
ներու
զանազանութեանը
մէջ
(
կրօնականը,
այդ
շրջանին,
ծաւալուն,
անձնաւորութիւն
մըն
է
բժիշկին
չափ,
փաստաբանին
չափ,
որոնք
իրենց
զբաղանքներուն
կը
մնան
պարտական
որոշ
յաջողուածքները
իրենց
գրական
ալ
գործունէութեան։
Զօհրապ
մը,
Սեւակ
մը
ձեզի
կրնան
փաստ
ծառայել
),
մեր
հայրենիքին
սիրտը,
Վանը
իբրեւ
կաշի
եւ
ոսկոր
կրելով
աւելի
քան
կէս
դար,
մեր
Պոլիսը
հագնելով
վայելչութեամբ,
մեր
մայր
հայրենիքը,
Արարատեան
աշխարհը
ապրելով
դարձեալ
մեծ
հարազատութեամբ։
Խոնարհ
աւանէն
մինչեւ
փարթամ
ոստաններու
ոսկեդրուագ
ընկերութիւնը,
անիկա
մտած
է
հակադիր
բոլոր
խաւերուն
ընտանութեանը։
Խորքին
մէջ
գեղջուկ,
իր
հօտին
գլխուն
ծանր,
պատկառալից,
օտարներու
առջեւ
յուռութքի
մը
պէս
խորհրդաւոր,
բերնին
մէջ
լեզուն,
մատներուն
միջեւ
գրիչը
դիւրասահ
այդ
մարդէն,
կը
կրկնեմ,
ի՞նչ
է
ժառանգած
արեւմտահայ
գրականութիւնը։
Ահա
ճակատագրական
հարցումը։
Պատասխանը
ինծի
կը
պարտադրէ
բանալ
քանի
մը
երեսներ։
Անոր
մէջ
կան
—
Բանաստեղծ
մը
եւ
Բարոյախօս
մը.
վերադիրներ՝
որոնց
տակ
կ՚իյնան
իր
բազմաթիւ
գիրքերը։
