Բ. 

Տիկին Տիւսաբի հետ արեւմտահայ գրականութեան մէջ կը դրուին սա հարցերը, 

ա) — Կին գրողի թիփը, բ) — գաղափարագրական վէպը, գ) — արեւմտահայ վէպը եւ յարակից խնդիրներ (վէպի մը յաջողուածքը կարելի ընող պայմաններ, տիպարներ, գործողութիւն, բարք, հայեցիութիւն, պոլսական գիտեր, թերթօն, oտար ազդեցութիւններ, եւ այլն), դ) — իմացական նկարագիրը այդ գործին, ե) — մտածող կինը, զ) — վարկը, է) — տեղը։ 

Անցնելէ առաջ այդ հարցերուն վերլուծումին՝ գործը.

ա) — Մայտա (1883, Պոլիս):

բ) — Սիրանոյշ (1884, Պոլիս)։

գ) — Արաքսիա կամ Վարժուհին (1887, Պոլիս): 

Վերը յիշուած աշխարհաբարի վրայ իր պրակը դեռ դիրք մը կը գրաւէ մեծ պայքարին մէջ աշխարհաբարին: Գտած են իր թուղթերուն մէջ Մայտա յի ֆրանսերէն ձեռագիրը եւ Թէոդիկ իր տարեցոյցներէն մէկուն մէջ ֆրանսերէն բռնուած անոր օրագրէն թարգմանութիւններ է տուած։ Ալպօյաճեան գրքոյկ մը նուիրած է անոր կեանքին եւ գործին։ 

*  *  *

«) — Կին գրողի թիփը ։ Արդար է իր անունին հետ կապել անդրանիկ հայ գրագիտուհի տիտղոս մը։ Առաջին կինն է մեր մէջ գրականութեան նուիրուած, եթէ չհաշուենք եօթանասնական թուականներուն օրիորդ մը որուն անունը մտքէս կը վրիպի, բայց որուն հրատարակած Կիթառ անունով հանդէսը մնացած է մտքիս մէջ։

Թուական մը ուր գրականութիւն ընելը փառասիրութիւններուն ազնուագոյնն էր Պոլսոյ հարուստ դասակարգին, ինչպէս զայն պաշտպանելը՝ տրտմօրէն քաղցր ազգասիրութիւն, ուշագրաւ էր որ ազգին բարձրագոյն խաւերուն պատկանող եւ նոյնիսկ օտար շրջանակներու մէջ լայն կապեր ստեղծող եւ ազգային իրադարձութեանց քիչ շատ մասնակից ընտանիքէ մը յանկարծակի երեւան գար գրագէտ կինը։ Ըսի թէ Մայտա ն լոյս կը տեսնէր 1883ին։ Շրջանը, մինչեւ 1885, Պերլինի դաշնագրին անմիջապէս հետեւող, յատկանշական կողմեր ունէր եթէ ոչ բացառիկ նկարագիր։ Վարժապետեանէ գլխաւորուած եւ ազգային գիտակցութեան մէջ իր ծիլերը արձակած ազատագրական շարժումը այլեւս փսփսուքով չէր որ կ՚արտասանուէր։ Թէեւ սկսող գրաքննութիւնը անկարելի կ՚ընէր անոր տանիքներու վրայէն աղաղակուիլը, բայց ստոյգ էր որ պատերազմը կանխող սահմանադրական, կրթական, վարչական բոլոր զօրաւոր կրքերը եւ ձգտումները Եղիայի եւ Չերազի սերունդին մէջ գտեր էին ուրիշ կերպարանք։ 1886ին` Հնչակ ի հիմնադրութիւնը, անկէ տարի մը առաջ՝ Արեւելք ի ձեռնարկը նշաններ էին թէ մեր գրականութիւնը կը մտնէր գիտակցուած պայքարի կրկէս մը. պայքար մը որ կը լրջանար մանաւանդ իր դէմ ձեռք առնուած հակամիջոցներով, թուրքերուն կողմէ։ Կը յիշեմ Ասիական ընկերութեան հրատարակած Երկրագունտ ը (1883), Եղիայի հրատարակութեամբ եւ անոր շարժումը ( Գրական եւ Իմաստասիրական Շարժում ): Ռոմանթիք եւ ազգայնամոլ հայրենասիրութիւնը պարտադրուած կը մտնէ կերպարանքին տակը սա իմացական զարթօնքին։ Պալատին մէջ կարգ ունեցող փաշայի մը կինը՝ Տիկին Տիւսաբ երբ հրապարակ կ՚իջնէ իր վէպովը, 1883ին, պերճախօս ապացոյց մըն է թէ որ չափով մեր ժողովուրդը այդ թուականներուն կը հաւատայ իր ուժերուն, կը զգայ վայրկեանին պահանջները եւ կը ձեռնարկէ ինքզինքը յարդարելու, յարմարցնելու այդ պայմաններուն: Ասոնցմէ անկախաբար Տիկին Տիւսաբ, ինչպէս ըսուեցաւ կանխող բարակրաֆ ին մէջ, օժտուած է գրագէտի սեպհական խառնուածքով մը։ Պէշիկթաշլեանի ազդեցութիւնը, մինչեւ Պալքանեան Ռուս–թուրք պատերազմը, Թուրքիան փոխակերպելու ջանացող իմացական շարժումները եւ ատոնց հետ մեր ժողովուրդը յուզող հարցերը իրարու կ՚աւելնան՝ բնական այդ ընդունակութիւնը (չեմ գործածեր տաղանդ բառը) արժեւորելու ինչպէս որ պէտք է։ 

Դրէք Տիկին Տիւսաբը 1910ի օրերուն, հաւանաբար պիտի ունենայինք այր տիկինէն ուրիշ գործ, ուրիշ տարողութեամբ: Ժամանակը այնքան վճռական ազդակ է երբեմն մեր իմացական իրագործումներուն վրայ։ Առաջին կին գրողը, մեր բախտէն, չէր օժտուած բացառիկ տաղանդով, ինչպէս է ատիկա, օրինակի համար, արեւելահայ գրականութիւնը սկսող առաջին գրագէտին հետ (Աբովեան): Ընթերցումներու, կանացի փառասիրութեանց levantin հոգեբանութեան, ֆրանսական ազդեցութեան եւ այդ ժամանակուան պետական պաշտօնէութեան եւ բարձր առեւտրականութեան յաճախանքներուն մէջը ինքզինքը կազմաւորած, ընդունակ միտքն է անիկա եւ ոչ թէ բնածին տաղանդ։ 

Եթէ նկատի ունենանք իրեն հետ գրել սկսող եւ իր մահէն վերջ վիպասանի մը վարկը արժեւորող երկու կին գրողները (Սիպիլ եւ Եսայեան), այն ատեն մենք կը ստիպուինք ընել կարելի վերապահումներ Տիկին Տիւսաբի գրական գործունէութեան վրայ։ Նախ` ի՞նչ էր մղողը այս կինը որպէսզի խմբագրուէր Մայտա ն, երբ հոն ծեծուող հարցը (կնոջ ազատագրութիւնը, իմացական կապանքներու խորտակումը, ազատ մտածողութեան մուտքը, արեւելեան բարքերու արեւմտացումը, բոլորն ալ Մայտա յի էջերուն մէջ լայնօրէն ծեծուած են եւ սակայն հայ իրականութեան մէջ հիմնովին անգոյ) սրահի խօսակցութեան, շատ  շատ առանձին խորհրդածութեան նիւթ միայն կրնար հայթայթել որեւէ մտածողի: Արուեստի գործերը խելապատակէ գալու տեղ՝ արիւնէն կուգան, ուրիշ խօսքով՝ կեանքին կը մնան ենթակայ: Կը հետեւի թէ Տիկին Տիւսաբի վէպերը բերքը չեն հայ միջավայրին, փոխադրուած ապրանքներ են եւ իբրեւ այդ` շատ մը կողմերով խոցելի։ Արդարեւ եթէ Մայտա ն խօսեցուց իր վրայ՝ ատիկա գինն էր անակնկալին եւ ոչ թէ արժանիքին։ Միւսները անցան աննշմար։ Երկրորդ՝ ո՞ր չափով ինք, գրողը, առնուած էր իր նիւթերէն, քանի որ գիտենք թէ մանաւանդ ամուսնութենէն ետքը Տիկին Տիւսաբ վարեց աւելի ինքնակեդրոն, աւելի շրջափակեալ կենցաղ մը։ Իր աղջիկութեան քիչ շատ ընդարձակ հանրանուէր գործունէութիւնը բախտ մըն էր զինքը շփման դնելու մեր հասարակութեան քանի մը խաւերուն հետ։ Կին ըլլալէն ետքը՝ հոն տանող ճամբաները փակուեցան իր առջեւ: Ու բացուեցան իրեն ուրիշ դռներ դէպի պալատական, դիւանագիտական միջավայրեր։ Այս նկատումներուն իբրեւ հետեւանք՝ պարտաւոր կ՚ըլլամ Տիկին Տիւսաբի մէջ կին գրողի թիփը ենթարկել ծանր զեղչերու: Մի տարուիք Մայտա յին ստեղծած աղմուկով։ Զայն հարուածող ինչպէս պաշտպանող երիտասարդ գրողները առնուազն մեղքն ունին երիտասարդ ըլլալու, ըսել կ՚ուզեմ՝ գրելու գրականութենէն դուրս ազդակներու ճնշումին տակ (միայն Պարոնեանն է որ իր կտորիկ մը խելքը՝ այդ բաներէն հասկնալու՝ պիտի գործածէ իրեն սովորական պարկեշտութեամբը, պարզմտութեամբը եւ պիտի ըսէ այդ կնիկին վրայ թերեւս ամենէն իրաւ թափանցումները)։ Ինծի համար գրագէտ չէ այն միտքը որ իր գործը կ՚առնէ իր ժողովուրդին պարունակէն հեռու տարածքներէ։ Գաղտնիք չէ սա տխուր ճշմարտութիւնը որ Տիւսաբի վէպերը չեն պատկանին ոչ միայն մեր ժողովուրդին, այլեւ այն իսկ քաղաքին ուր անոնք ծնունդ առին։ Ամէն վէպի մէջ անխուսափելի Եւրոպա մը, զոր իբրեւ tourist կը ճանչնայ անշուշտ Տիկին Տիւսաբ, բայց որուն հոգին ծծելու չափ արտօնուած չէ ապրելու, ինչպէս ըրած է այս տարօրինակ մկրտութիւնը Տիկին Եսայեան, իր եւրոպական բարեխառնութեամբ վէպերուն մէջ։ Վերերը ըսի թէ չէր ճանչնար իր ժողովուրդը. ըսել կ՚ուզէի թէ այդ ժողովուրդէն որոշ դասակարգ մը միայն մտած էր իր հետ շփումի։ Ու տարօրինակն հոն է որ գէթ այդ կարգը պաշտպանէր սա գրագէտը։ Իր հասարակութենէն դուրս գրագէտի մը անկարելիութիւնը իրեն համար այսպէս ճշդելէ ետքը, ինծի կը մնայ այդ գրագէտը փնտռել ու գտնել Տիկին  Տիւսաբին իսկ մէջը (վասնզի կան այն մարդերն ալ որոնց անձը բաւական է ոչ միայն շրջապատը լեցնելու, այլ անկէ յորդելու: Այսպիսի անուններ են Պետրոս Դուրեան, Տիրան Չրաքեան, nրոնք չեն պաշտպանուած ոչ մէկ աշխարհէ բացի իրենց ծնունդին կախարդական բարիքէն)։ Տիկին Տիւսաբ իբրեւ Օր. Վահանեան ըսի ձեզի թէ ապրեցաւ խռովայոյզ օրերուն, երբ այս ազգին խղճմտանքէն ծանր ձայներ կ՚անցնէին, երբ իր աչքին առջեւ խենթ-խելօք, խեղճ ու տկլոր երիտասարդութիւն մը թեւագալար կը փաթթուէր ցեղային զարթօնքի սրբազան տախտակներուն։ Ի՞նչ ըրաւ ինքը եթէ ոչ պարկեշտ ըլլալ առնուազն իր ցեղին վրայ իր արհամարհանքը օտարներու աչքէն ծածկելով եւ իր մօրը լեզուն սորվիլ զիջանելով։ Ի՞նչ ըրաւ ինքը եթէ ոչ իր պուպրիկի շփացածութիւնը հարուստներու սրահներէն գուրգուրագին տանելով, խնդալով ասոր, նայելով միւսին, իր զգայարանները զարնելով այս ու այն փորձառութեանց եւ երբեմն յիշելով թէ կին ալ էր (զուր տեղը չէ որ երեսունէն վերջ կ՚ամուսնանալ)։ Այն ատե՞ն։ Ունեցա՞ւ այս աղջիկը կամ կինը ներքին սուզումի, լուրջ խռովքի, խորունկ նուիրման, իր ժողովուրդին մեծ` ցաւին դէմ իր մատաղ մարմինը իբր հնոց, ընդունարան, մորենի յարդարելու (ուրիշ բան չէ յաճախ գրագէտը) արիութիւնը, պարկեշտութիւնը, ազնուութիւնը։ Ասոնք անիմաստ հարցումներ են։ Կան աշտարակի գրագէտներ ու կան կրկէսի գրագէտներ։ Տիկին Տիւսաբ ոչ մին է եւ ոչ միւսը, վասնզի անոր մէջ սպասքն, պարտքին ձայնը միշտ մնաց ստորադաս սրահի, փարթամութեան, բարձր շրջանակներու, քիչ մը ապամարդկային մղումներուն։ Ու մտածել որ ուղեղ մը ունէր, այսինքն՝ խորհրդածութեան լաւ մարզուած, հասունացած մեքենայ մը։ Ունէր լայն միջոցներ՝ այդ գործարանէն կարելի բարիքը արտահանելու, ունէր ասպարէզ՝ այդ խելքը անոր կարօտ ընդարձակ զանգուածներու մէջ բաշխելու: Ես կը մերժեմ, այս ամենուն իբրեւ եզրակացութիւն, կին գրագէտի տիտղոսը Տիկին Տիւսաբի գործին: 

բ) — Գաղափարագրական վեպը ։ Այսպէս որակուեցաւ անոր վէպը ժամանակի իմաստուններէն։ Հզօր է պատրանքը, քանի որ Մայտա յի երեք չորրորդը օրագրի ձեւով, նամակագրական կերպարանքի տակ մտածումներ կը պատմեն, մոռնալով գրեթէ կեանքը որուն պատկերացումին գործաւորն է ամէն վիպասան։ Չեմ ըսեր թէ վէպի մէջ գաղափարները անկարելի, վնասակար է առնուազն աւելորդ օտարութիւններ են։ Շատ շատ  է թիւը մեծ եւ յաջող գործերու, վէպի կալուածէն ուր գրագէտը — մի մոռնաք որ Տիկին Տիւսաբ այդ տիտղոսը չկրցաւ արդարացնել — իր ժամանակը խորապէս շահագրգռող հարցերը նիւթ ընէ իր յօրինումներուն, զանոնք ներկայացնելու, լուծելու իսկ հաստատ, բարերար առաջադրութիւններով։ ; 

Այս տողերուն հետ կը ներկայանան բոլոր մեծ վարպետները։ Ի՞նչ գաղափարներով կը պաշարուի ան որ Մայտա յին ընթերցումը կ՚աւարտէ։ Ամբողջ մթերքը այդ գաղափարներուն ԺԹ. դարու առաջին կիսուն ֆրանսական գրականութեան մէջ այլեւս հասարակ տեղիք դարձած առօրեայ գաղափարներէ կը բաղկանայ — կրօնք եւ իր դերը, բռնութիւնը եւ իր ոյժը, տգիտութիւնը եւ իր ողբը, լուսաւորութիւնը եւ իր երազը, բայց մանաւանդ կինը եւ անոր գլխուն շուրջ հիւսուած դժոխքը։ Այս հիմնական մտածումներէն այս վերջինն է միայն որ ենթարկուած է բաւարար չեմ ըսեր վերլուծման, այլ մշակման եւ Տիկին Տիւսաբ կը պահանջէ կնոջ հաւասարութիւնը, աշխատանքի ազատութիւնը, ընկերութեան մէջ կնոջ դերին ճանաչումը, կարճ` ինչ որ ԺԹ. դարու առաջին կէսին եւ մինչեւ իր ժամանակները feministeներու փաղանգը կշտացուց իրենց պահանջումներուն մէջ գէթ թուղթի վրայ։ Կը մտածեմ սակայն թէ Լոնտոնի հրապարակներուն վրայ քուէ պահանջող կիներու թափօրներ եթէ բարիք մը չէին, առնուազն իրականութիւն էին։ Եւ հարցուցէք նոյն ատեն թէ ո՞ր իրականութեան կը համապատասխանէ Մայտա ըսուած կինը արեւելքի մէջ, այդ օրերուն։ Այդ կնոջ մարմինը եթէ կը պատկանի այդ Պոլիսին, բայց ուղեղը Բարիզի սալօնները զարդարող պուպրիկի մը ուղեղն է գրեթէ։ Տիկին Տիւսաբ չէ վարանած Տիկին Սիրամը ստեղծել, որ իր կարգին Մայտա յի գաղափարները պաշտօն ունի անդրադարձելու (անցողակի ըսեմ որ կենդանի անձնաւորութենէ մը հանուած — իր մայրը — այս տիպարին չարաչար կորանքը, վրիպանքը դժբախտագոյն հարուած է Տիւսաբի վէպին)։ Այնպէս որ բոլոր այդ վէպերուն մէջ անիկա պատեհութիւն պիտի ճարէ, գրեթէ միշտ ի վնաս պատմումին գնացքին, խորհրդածելու համաձայն այդ պատեհութեան թելադրանքներուն։ Մի տարուիք մտածելու որ կեանքի համայնապատկերը ինքնին ընդունակ է մեր մէջ իմացական հակազդեցութիւններ յառաջացնելու, եթէ ասիկա ճիշդ է մարդոց մեծ մասին համար, ասիկա ճիշդ չէ Տիկին Տիւսաբի համար, որուն գաղափարները պատրաստ գիրքերու մէջ ուրիշ բան չեն ըներ եթէ՝ ոչ տեղ փոխել: Հոս հիմնաւոր է դիտել որ Տիկին Տիւսաբի  գաղափարները բաւական խարդախուած են, իրենց ինքնութիւնը անճանաչելի ընծայելու համար։ Մեր թեթեւսօլիկ քննադատութիւնը Մայտա յի մէջ ուզեց տեսնել Տիկին տը Սթաէլի (Staël) Corinneը, վէպի անուն մը, աս ալ նոյն թէքնիքով եւ շունչով գրուած, ինչպէս են Տիւսաբի վէպերը, բայց որ արժանիքն ունի առնուազն իրականութենէ մը բարձրանալու: Ու կը հարցնեմ, — ո՞ր իրականութեան վրայ յօրինուած են Տիւսաբի վէպերուն գաղափարագրութիւնները։ Ուրիշ խօսքով` ի՞նչ էին այն իմացական շարժումները որոնք այդ վէպերուն գրուած թուականներուն յուզէին մեր կեանքը։ Նկատի ունենալով անոր կազմութեան անդրանիկ շրջանը (1855-1870), մեզի կ՚այցելեն այդ օրերը ոգեւորող քանի մը տիրական ապրումներ։ — Զարթօնքի իտէալներ, գրական ըղձաւորութիւններ, լեզուական տագնապ, ազգային ոգին ընդհանրացում, դպրոցներ եւ լուսաւորութիւն, մամուլ եւ կրթութիւն։ Ինք, Օր. Վահանեան, հետեւելով մօրը օրինակին, բաժին վերցուցած է այդ գործունէութեան մէջ, որքան որ իրեն կ՚աւելնար ժամանակ իր Պոլսեցի աղջկան բազմերանգ զբաղումներէն։ Արդ, այս ամենէն ոչ մէկ հետք` իր գործին մէջ։ Տիկին Տիւսաբի վէպերը կրնային գրուիլ 1820ին կամ 1920ին. այնքան անկախ են ժամանակ մը յատկանշող, անոր կնիքը դնող գաղափարագրութիւններէն։ Առնուազն մենք կը սպասէինք իրմէն Զարթօնքի մեծ սերունդին հետ իր շփումներուն, անձնական ապրումներուն արձագանգը։ Զուր տեղը չէ որ տարիներով ապրեցաւ Պէշիկթաշլեանի շունչին մէջ։ Մեր իրաւունքն էր գտնել այդ եւ նման մարդերու վսեմացած (sublimé) կերպարանքները: Ո՞վ չի գիտեր որ Պէշիկթաշլեան դրօշակ մըն էր եւ գաղափարագրութիւն մը միս մինակը։ Օտեան ՝ ուրիշ մը: Ռուսինեան ՝ ուրիշ մը։ Ձգել ասոնք եւ քմայական գաղափարներու հանդէս մը ասդիէն անդիէն ճարել՝ Տիկին Տիւսաբի տիրական մեղքը կը մնայ: 

գ) — Տիպարներ: Հասկանալի է որ տեղի մը պաշտպանութեան համար գրուած գործերու մէջ տիպարները պարզ են բացառիկ կարեւորութիւն։ Անոնք են որ իբր կենդանի մարմնաւորում գաղափարներու պիտի մտածեն, խօսին, գործեն, ապրին այնպիսի լրջութեամբ եւ իրաւութեամբ որ պաշտպանեն գործին մէջ ծեծուած հիմնական հարցերը: Անշուշտ անկարելի է, գրեթէ մեծ վիպասաններու համար անգամ, այդ տիպարներու հանդէպ բոլորովին անանձն կեցուածք մը։ Տիկին Տիւսաբի համար նման հարց մը անհեթեթ կը դառնայ, քանի որ անիկա իր վէպերը  գրած է ի պաշտպանութիւն իր թէզին եւ ըստ այնմ դասաւորած է իր անձնաւորութեանց ներքին յօրինուածութիւնը։ Զուր տեղը չէ որ երեք վէպերն ալ կիներու անուններ կը կրեն իբր խորագիր: Տիկին Տիւսաբ մէկ երկու յառաջաբաններու մէջ ալ ( Մայտա, Սիրանոյշ ) ամփոփ ձեւով մը պարզած է արդէն վիպողի իր կեցուածքը, իր գործը ստեղծելու մղող ազդակները եւ նպատակը որուն իրագործման կը ձգտին այդ վէպերը։ Այս ամենէն այնքան իրաւ է մեր պահանջը որքան իրաւ՝ այդ տիպարներէն փնտռելու կարելի լրջութեամբ ոչ միայն անոնց ներքին հոգեբանական, ընկերային իրականութիւնը, այլեւ անոնց մարմնաւորած գաղափարներու, կեանքի վերածուած ըլլալու կամ չըլլալու աւագ հարցը։ Ըստ մեր սովորութեան՝ Տիւսաբի տիպարները կը բաշխենք երկու որոշ խումբերու. առաջին՝ անոնք որ վէպերը կը կրեն իրենց ուսերուն ( Մայտա, Սիրա, Սիրանոյշ, Արաքսիա, անոնց համապատասխան այրեր՝ Տիգրան, Երուանդ, եւայլն), եւ կուտան անոր տարողութիւն, գոյութեան իրաւունք եւ գրական կշիռ։ Երկրորդ՝ մնացեալ երկրորդական անձնաւորութեանց խուժումովը, որոնք Տիւսաբի վէպերուն մէջ քսանի կը մօտենան եթէ ոչ կ՚անցնին։ 

Այն պարագային ուր այդ վէպերուն գրական արժանաւորութիւնը ինքզինքը պարտադրէր եւ զիջումի մղէր տարազը, իր ուրիշ պահանջներուն մէջ, տիպարներու ներքին արժանիքներուն վերլուծումը կը դառնար պարտադիր։ Դժբախտութիւնը հոն է որ Տիւսաբի գործին գաղափարներու քննութիւնը ինքնին հիմնովին ժխտական տրամադրութեանց մղած է զիս: Կանխող բարակրաֆը ամբողջութեամբ նուիրուած է այդ ժխտումը ապացուցանող իրողութեանց հանդէսին։ Հիմնականին մէջ սա վրիպումը (roman à thèseներ են Տիւսաբի վէպերը) ճակատագրօրէն կ՚անդրադառնան դարձեալ կենդանի անձնաւորութեանց ստեղծումին մէջն ալ։ Գոհացում տալու համար ընթերցողին հետաքրքրութեան՝ կ՚ընեմ զիջում մը եւ կ՚ենթարկեմ վերլուծման, վէպերէն առաջինին, Մայտա յին տիպարները։ 

ՄԱՅՏԱ . — Անունով իսկ levantin այս կինը մարդ կը փորձուի վայրկեան մը նոյնացնել հեղինակուհիին եւ ենթարկել անոր մէջ ինքնակենսագրութեան տարբեր բան մը որ պէտք չէ զարմացնէ մեզ, քանի որ մարդոց առաջին վէպերը իրենց անձնաւորութեան արտացոլումներն են արուեստի գործին վրայ: Իրաւ վիպասան մը Տիկին Տիւսաբի ապրումներուն որոշ շրջանէն կարող էր առնուազն նկարագիր խտացնող խոշոր վկայութիւններ սեւեռել։ Խօսեցայ իր ծնունդէն, անդրանիկ պարմանութենէն եւ այն ազդեցութիւններէն որոնք կանխող դարու կէսերուն հարուստ ընտանիքի մը հոգեխառնութիւնը կը յօրինէին, եւրոպական բարքեր, levantin հոգեբանութիւն, լայն չափով սնապարծութիւն, դրամ, վայելք, հաճոյքներ եւ այն մասնաւոր երանգը կրթութեան որ այդ օրերուն պարտադիր էր աւագ տուներէն ներս, — ատիկա մասնաւոր դասատուներով տունին մէջ զաւակներու կրթութիւնն էր։ Ըսէք` կանոնաւոր դպրոցներու պակաս, ըսէք՝ սնափառութիւն, ըսէք` Եւրոպան կապկելու թեթեւութիւն։ Իրողութիւնը իրողութիւն է եւ հասարակաց` այդ ժամանակուան բոլոր մեծահարուստ տուներուն։ 1830ին աւելի հետաքրքրական երեւոյթներ արձանագրուած կը գտնենք երբ կ՚ուսումնասիրենք կեանքերը Զարթօնքի սերունդին բոլոր դերակատարներուն. պատուելիներուն դարաշրջանն է: Միեւնոյն ժամանակ շրջանն է ուսումնածարաւ թափառումներու։ Գիտենք միայն որ Տիկին Տիւսաբ տունին մէջ մասնաւոր դասերով տիրապետած էր ֆրանսերէնի։ Գիտենք դարձեալ որ խորունկ արհամարհանք ունէր մայրենի լեզուին հանդէպ. ու կը զարմանանք սա իրողութեան վրայ երբ գիտենք մանաւանդ որ իր մայրը ազգային կրթութեան համար աշխատող աւագորեար կիներուն մէջ բացարձակ աշխատող մըն էր: Բախտին հեգնանքովը կիներու հայրենանուէր ընկերութեանց մեծ եւ անդրանիկ սա հիմնադրուհիին զաւակը իր ամենէն ընկալուչ տարիները ըլլայ անցուցած հմայքին մէջը օտարոտի ազդեցութեանց: Մայտա ւ վէպին մէջ հերոսուհիին տիպարը երբ կը գծեմ՝ ինքզինքս կը զատեմ հասարակաց կեցուածքէն։ Գաղտնիք չէ որ հրապարակը գուշակեց վէպին տկարութիւնը, բայց մեծաշողիք փառաբանեց (եւ ասիկա՝ նոյնիսկ դատապարտութեան ձեւին տակ, ինչպէս Զօհրապինն է) վէպի հիւսող, պաշտպանող, պարտադրող գաղափարներու systèmeը։ Ըսի թէ ինչո՞ւ ատանկ դրութիւն մը հիմնովին կեղծ էր ու փոխառիկ: Այդ իսկ պատճառաւ Մայտա յի տիպարին ծանրութիւն մը ճարելու համար ես կը մնամ զուրկ որեւէ նպաստէ, գիրքէն ինչպէս հեղինակէն: Դժուար էր հոն Օր. Սրբուհի Վահանեանը տեսնել: Նոյնքան դժուար՝ 1860ին մեծ միտքին, գաղափարագրութեան, ապրումներուն արձագանգները առնել: Ամբողջ շատաբանութիւնը (Տիկին Սիրա ստեղծուած է այդ շատաբանութիւնը կիսելու, այլապէս ոչ մէկ պատճառ՝ իր գոյութեան, այնպէս որ հարկ չեմ տեսներ իր տիպարը առանձին նկատողութեան առնելու: Մայտան փոխադրուած է Ադրիականեան կղզի մը, քիչիկ մը արեւադարձային բնութեան մը տարտամ նկարագրութիւնները շահագործելու ի հաշիւ վէպին) այդ Մայտա ն, որ հիացում ազդեց Եղիաներու, Պէրպէրեաններու, հասարակ տեղիքներ են կանխող դարու կէսերուն լրագրական դէզերուն։ Ոչ մէկ իրաւունք` մեր մէջ անոնց նորութիւնը արժեւորել փորձելու։ Ոչ մէկ իրաւունք՝ մեր միջավայրին մէջ անոնց ընտելացումովը յառաջ գալիք բարիքին վրայ շահարկելու: Այնպէս որ բարքերէն, մտածումներէն աղքատիկ այս կինը երբ ուզենք տեսնել բուն իսկ իր դերին մէջ, այսինքն վէպի մը հերոսուհի ըլլալու պայմաններուն մէջ, այն ատեն տագնապը կը մեծնայ աւելի աստիճանով։ Տիկին Տիւսաբի արկածախնդրական երեւակայութիւնը պէտք է, այնքան անընդունելի իրադարձութիւններու թնճուկ մը իբրեւ այդ գեղանի այրին նետելու համար վէպին էջերուն: Ռոմանթիք վէպին ամենէն կատաղի աշխատաւորը՝ Ժորժ Սանը անգամ պիտի դժուարանար այդքան իրարու անկապակից դրուագներ հիւսելու որպէսզի այդ տիկինը ինքզինքը պարզէր մեզի Պոլիս, Ֆրանսա կոմuերու տունին մէջ տարօրինակ հիւանդութեանց մահիճներու վրայ, եւ այդ ամբողջ իրադարձութիւնները նպատակ ունենար ծառայեցնել քանի մը մեզի համար չանցնող գաղափարներու պաշտպանութեան։ Մեր մտքին մէջ չսեղմուիր իր սիրահարին ետեւէն Բարիզ մեկնող այդ սիրահարը ուրիշի մը հետ պսակուած տեսնել եւ այդ տեսարանէն նուաղած՝ փողոց ինկող եւ մարդասիրաբար զինքը իր դղեակին մէջ ընդունող կոմսի մը խնամքին ապաստանած գեղանի հայուհիի մը պատկերը։ Աւելորդ է ասանկ անբնական պայմաններու մէջ պարզ հեղինակին քմահաճոյքովը սկիզբ առնող սիրային արկած մը նկատի առնել լրջութեամբ։ Աւելի քան աւելորդ՝ Մայտայի տռաման լաստակերտող միւս կինը, Հերիքա, որուն ո՛չ ֆիզիքը եւ ո՛չ ալ հոգին չեն պատկանիր մեր ժողովուրդին։ Տիկին Տիւսաբ այն Հերիքային մարմինը կը յօրինէ դասական արձանագործի մը պէս, ախորժելով, ինչպէս կ՚ըսեն, մուրճը ձեռքը՝ պաղպաջուն մարմարէն հանելու համար մեռած արձան մը։ Չեմ հետեւիր այս նկարագրութեան աւելորդ շքեղանքին։ Կնիկ մը նկարագրելը գրեթէ մեր մէջ արուեստի սեռ մը եղած է այդ թուականներէն մինչեւ հիմա։ Տիկին Տիւսաբ աւելի դժբախտ է, քանի որ պարսպի վրայ կ՚աշխատի։ Արեւելեան գեղեցկութեան այդ հաստ ներկայացուցիչը՝ Հերիքան, անշահեկան է դարձեալ իր հոգեկան յօրինուածութեան տեսակէտէն։ Մարդ ակամայ կը հարցնէ. ի՞նչ պէտք  ունէր այդ կինը այդ աստիճան ատելու Մայտան, որպէսզի զայն, կործանելու համար անոր սիրածը ձգէ իր հրապոյրներուն ներքեւ: Անշուշտ կեանքին մէջ շատ բաներ կը խուսափին մեր հասողութենէն, մանաւանդ մեջ իրենցմէ պահանջած պայծառ պատասխաններէն։ Պարտաւոր եմ յայտարարել հոս որ նոյնիսկ Շիտանեանին մէջ այս աստիճան անկարելի կին մը չունի գոյութիւն։ Տիկին Տիւսաբ չի կասկածիր իսկ թէ արուեստի գործի մը մէջ մարդերը ունին խորհրդանշական տարողութիւն, թէ առնուազն պարտքին տակն են իրենցմէ աւելին ըլլալու, որպէս զի իրենց վրայով մեզի թելադրեն հոգեկան այն փորձարկութիւնները որոնք արուեստագէտին ջիղերը շարժման հանեցին անոր ընկալուչ տարիներուն։ Կի՞ն կը պակսէր Տիկին Տիւսաբի, նոյնիսկ անմիջական շրջապատին մէջ, սեւեռելու համար իր ամուսինը խաբող տիպարը որ հարստութեան մէջն իսկ իր մեղքերը բոյծի կը դնէ, եւ ատիկա ընելով՝ ինքզինքը կը կարծէ ըլլալ արժեւորած։ Իբր ֆիզիք եւ իբրեւ հոգի ամբողջութեամբ ձախողանք այս կինը, անկարելի պարագաներուն, հանդէսին մէջ ոճրագործութեան իսկ կը ձեռնարկէ, ատրճանակ պարպելու ուրիշի վրայ եւ իր մտադրութեան մէջ կ՚արգիլուի գրեթէ հրէշային միջամտութեամբ մը մարդասպան ըլլալու։ Ով որ Մայտա ն կը կարդայ, կը զայրանայ այսքան անբաւական ապրումներու հանդէս մը պարզող սա կնոջ ներկայութեանը վրայ այդ էջերէն ներս։ Կին տիպարներէն երրորդը, այդ գիրքին մէջ, Սիրանն է անպայման զոր հակառակ իմ՝ բոլոր բարեկամեցողութեանս չեմ կրնար դարձեալ իբրեւ կենդանի անձնաւորութիւն մը արժեւորել։ Պոլիսը ձգող եւ Ադրիականեան կղզի մը (Քորֆու) իր այրիութիւնը զուարճացնող, չըսելու համար կանաչցնող տիպարի մը կերպարանքին ներքեւ անիկա պիտի ըլլար առնուազն հասկնալի։ Քoրֆուն, Լիտոյէն առաջ, ոստանիկ զբօսավայր մըն է մասնաւորաբար իրենց հրապոյրներուն եւ առողջութեանը մէջ թեթեւակի խանգարուած զգացող կիներու համար։ Քսան տարի առաջ ինծի տրուեցաւ պատեհութիւն Սիրայի թիփով գերմաններ եւ ռուսեր տեսնելու այդ կղզիին մէջ։ Հասկանալի եւ իրաւ կիներ էին, հիւանդութեան դալկախառն կարմիրը երեսներուն, տրտում եւ ուրախ, շնորհալի ինչպէս անմատոյց, աժան խուզարկութիւններու բայց բարձրօրէն ռոմանթիք արկածներու համար հեշտախտաւոր հետաքրքրութիւններով։ Անոնց հետ իմ խօսքերուս ընթացքին այցելեց իմ մտքին Տիւսաբի Սիրա ն, բայց հերքուելու ճակատագրով, նոյնիսկ այն պարագային ուր Մայտա յի Սիրա ն  իսկապէս ըլլար տէրը գրքին մէջ պարզուած ուղեղին, դարձեալ կը մնար անկարելի ինչպէս անիրական։ Գրքի այդ պատգամները, մխիթարողի այդ օծուն կեղծիքը, շպարը, մանաւանդ խղճմտանք վարողի ֆրանսական վէպէն փոխադրուած իր կերպարանքը ոեւէ աղերս չունի կիսաշխարհիկ կիներու այն տիպարին որ հիւանդներու ամառանոցները, ջուրի քաղաքները, մենաւոր կղզիները եւ բացառաբար օժտուած ծովափները կ՚ընէ այնքան խորհրդաւոր, առնուազն իրաւ՝ կեանքին վրայ, եւ հասկանալի՝ վէպին մէջ, եթէ երբեք վիպողը արուեստագէտ մըն է, այդ բաները նուաճելու չափ ընկալուչ զգայնութեամբ մը օժտուած, եթէ ոչ խելքով։ Սիրա ն, ըսի վերը, երկրորդ կէսն է Մայտայի, անոր կարելի պառաւութեանը: Տարիքէն այսպէս պայմանաւոր այն կինը բոլոր պատեհութիւնները կը մէկտեղէր իր վրայ, ոտքի նետելու համար առնուազն Տիկին Տիւսաբի մայրը զոր չեմ գիտեր ո՛ր մեղքին համար տիպարէ այնքան տառապող այդ կինը չէ յաջողած մարմնաւորել իր երեք վէպերուն մէջն ալ։ Տիկին Սիրա գրագէտ է, խորհող է, փորձառութիւն ծախող է, արձագանգ է, առանց ինքզինքը ըլլալու, Մայտային երկրորդ կէսը, երեսը: Տիկին Տիւսաբ երեք վէպերուն մէջ ալ կ՚ախորժի հիւանդներ դնելէ։ Մայտա յին մէջ այն աղջիկը որուն հոգեվարքին ներկայ ըլլալու համար գրեթէ յուզիչ տեսարան մը յարդարած է վիպասանը, ինչպէս նաեւ ճակատագրական մատանին (նշանին մատանին Մայտայէն առնելու չափ յուզիչ փափաք պարզած է իր մահուան անկողնին վրայ: Մատանիին այս փոխանցումը հիւանդին ամբողջ վէպին fantastique եղելութիւնները զսպանակող շքեղ յերիւրանք մըն է, վասնզի հիւանդ աղջկան ձեռքէն Հերիքայի միջոցաւ գողցուած այդ մատանին աւելի յետոյ Եւրոպա գացած Տիգրանը խաբելու պիտի գործածուի, Մայտային զինքը մերժելու հնարմունքը փաստարկող) կը կրկնուի միւս երկու վէպերուն մէջ ալ։ Արդար ըլլալու համար ստիպուած եմ խոստովանիլ որ ամբողջ այդ վէպերուն շէնքերէն եւ անձնաւորութիւններէն այդ հիւանդ աղջնակներն են որ վիպական որոշ շնորհ մը կը պտտցնեն իրենց ետեւէն։ Սիրանոյշ ին մէջ յուզումը իրաւ իսկ է այդ րոպե առ րոպէ մարմրող աղջկան ցաւին դիմաց։ Մարդ ակամայ կը փորձուի այդ երեք յաջողակ մահերու pénombreին մէջը կարծես նախատեսել Տիւսաբի ահաւոր հոգեվիճակը, երբ դատապարտուած իր աղջկան կիսամեռ մարմինը Բարիզէն կը փոխադրէ Պոլիս, հանգչեցնելու չարաշուք մահիճին մէջը եւ ապրելու այն քանի մը ահաւոր շաբաթները որոնց ընդ  մէջէն խարտեաշ, զմայլելի այդ գեղեցկութիւնը, պարման աղջկան մարմինը կաթիլ կաթիլ կը փտտի եւ ժանեակներու մէջ մահուան հարս կ՚ըլլայ։ Կը հաւատամ թէ Տիկին Տիւսաբ մարդոց ճակտին գրուած ամենէն մեծ զարհուրանքը տարաւ խենթեցած։ Այդ զարհուրանքը իր վէպերուն մէջ այդ աղջիկներուն վրայ կախ էր միգամածի մը պէս։ 

Երբ կը ձգենք կիներու շարքը, մօտենալու համար այրերուն, միշտ այդ վէպին մէջ, մենք չենք աւելի բարեբախտ՝ հանդիպելու համար քանի մը իրաւ այրերու։ Եթէ կիները անկարելի, սուտ, շինծու են, այրերը աւելի դժբախտ են վասնզի խամաճիկներ են ամբողջութեամբ, առանց ոսկորի կակղամորթներ, որոնց վրայ արգահատանքն իսկ շատ կուգայ մեզի. մարդ կը հարցնէ թէ ո՞ր ժողովուրդին կը պատկանի այդ Տիգրանը, որ լուսնի լույսով սէր կ՚ուխտէ երիտասարդ այրիին եւ յետոյ՝ նախանձող կնոջ մը անճարակ, բոլորովին վրան բաց խաղին զոհ՝ կ՚երթայ Եւրոպա, այդ կինէն խաղցուած, մատնուած. բաւ սեպելով իր սիրածին իրմէն պաղիլը իբր փաստ՝ այդ մարդը կ՚անցնի Անգլիա, կ՚առնէ կին մը, անոր հետ պսակուելու համար կ՚անցնի Ֆրանսա, կ՚իյնայ աչքին՝ զինքը փնտռելու եկած Մայտային, առանց անոր նուաղիլը տեսնելու, յետոյ կը շարունակէ ապրիլ այդ կնոջ հետ … սիրելով միշտ Մայտան։ Լուսնային այս արկածներուն մէջ անոր արդէն տկար անձնաւորութիւնը հիմնովին կը տժգունի երբ կը դառնայ Պոլիս եւ իրեն սիրահար Հերիքային ոխակալ ատրճանակէն կ՚ազատէ Մայտան։ Այս բոլոր արկածախնդրութիւնները մարդիկ պիտի ներէին սովորական թերթօններուն մէջ, բայց երբեք` գրական յաւակնութեամբ ճարտարապետուած գործի մը մէջ։ Ուրիշ դժուար մտածուելիք եւ զետեղուելիք անձնաւորութիւն մըն է Հերիքայի սիրահարը որ անոր սեւ աչուըներուն համար յանձն կ՚առնէ ամէն կարգի բոլորդութիւններ, իր վերջին պահուն ֆրանսական թերթօնի մը մէջ, վայել այլուրութեամբ մը իրականութեան ամէն զգայարանքէ կը փութայ կացութիւնը փրկել՝ Տիգրանը տեղեակ ընելով Հերիքայի դաւերուն։ 

Անձնաւորութեանց այս շքախումբը, քիչ մը լայն տեսնուած, այլեւս աւելորդ կ՚ընծայէ Մայտա յէն դուրս միւս վէպերուն մէջ ալ վերլուծում։ Տիկին Տիւսաբ կը հետեւի թերթօնական վէպի դասական թէքնիքին։ Միշտ դժբախտ կին մը ու իր կրկնակը։ Միշտ հիւանդ աղջիկները։ Երբեմն, բերանփոխի համար կարծես, հայրեր, մայրեր (մանաւանդ Արաքսիա կամ Վարժուհին ) որոնց պակսէր սակայն ցեղային հարազատութեան տարտամ իսկ շնորհը։ Ու մարդ չի կրնար չհարցնել այս կնոջ, հերո՞ս կը պակսէր որպէսզի ստիպուած ըլլար այսքան սուտ ու փուտ անձնաւորութիւններու վստահիլ կառուցման որոշ կարողութիւն, վէպ մը քալեցնելու քանի մը զաղփաղփուն տուրքեր։ Վերերը ըսի թէ որքան շահեկան պիտի ըլլային այդ վէպերը եւ լայնօրէն պիտի փրկէին իրենց վրիպանքը իբրեւ արուեստի գործ եթէ երբեք գէթ տիպարային առաքինութիւններու ըլար հաւատարիմ մնացած այդ մարդերու ստեղծիչը։ Հետաքրքրական է որ Տիւսաբի ստեղծումները կանխող մեր քանի մը վէպերը (Մամուրեան գլխաւորաբար) կրկնեն նույն մեղքերը որոնք կը թուին թարգմանական վարժութիւններու ծնունդ ըլլալ: Տիկին Տիւսաբի համար մասնաւորաբար մարդերու իրականութիւնը փոքրագոյն իսկ տագնապ մը չէ արժած, զբաղած ըլլալով ատոնց առիթով քանի մը կարկտան գաղափարներ արժեւորելու մեծ ու հերոսական հարցով։ Մտքովս կը տարուիմ Անհետացած Սերունդ մը վէպին որ իր բոլոր անբաւարարութիւնները կը դիմաւորէ պարզ իր հերոսներուն վճռական իրականութեամբը։ Իրապաշտ վէպին ամենէն մեծ ճիգը, Ամիրային Աղջիկը, նոյն պայմաններով իր կառուցման բոլոր թերութիւնները կը յաջողի դիմակալել, ըլլալու համար յաղթանակ մը, որովհետեւ իր տուած մարդերը աւելի քան իրաւ են։ Ալ չեմ խօսիր Վարժապետին Աղջիկը վէպին բոլոր անձնաւորութիւններէն որոնց ամենէն յետին իսկ ութսունական թուականներուն կը պատկանի անջնջելի հարազատութեամբ։ Նոյնիսկ ռոմանթիք Բուբուլը ( Աղջկան մը Սիրտը, Սիպիլ) ծանրակառոյց իր պուպրիկութիւնը զարդամոլութեան մէջէն կերպ կը գտնէ գնելու, եւ մնալով հանդերձ քիչիկ մը երազունակ, fantastique (վէպին առաջին մասը ), կ՚ըլլայ իրաւ կին մը վէպին երկրորդ մասին մէջ։ Տիկին Տիւսաբի բոլոր անձերը ոչ մէկ ժողովուրդի կը պատկանին եւ ատով դուրս են լրջութենէ: Եթէ զբաղեցայ այսքան ատոնցմով` պատճառը իրենցմէ դուրս շրջանային ճաշակներու մասին իրենց բերած վկայութեան մէջն է: Այդ օրերուն մարդիկ կը հաւատային վէպ գրել ճիշդ նոյն այլուրութեամբ որով տասը տասնըհինգ տարի առաջ կը գրէին թատրոն։ Իրականութեան զգայարանքը մեր գրականութեան մէջ կը մտնէ Իրապաշտներով։ Մեր Ռոմանթիքները (վաւերականները) դժուարութեան մէջ չէին իրաւ բանաստեղծներ ըլլալու, քանի որ այդ պարտքին համար ունէին տրամադրելի առնուազն սեպհական յոյզեր։ Ու մենք ունեցանք յաջող բանաստեղծներ այդ սերունդէն։ Վէպին նկարագիրն է ինքնիրմէ դուրս ելլելու կարողութիւն մը, ուրիշը ըլլալ կրնալու ընդունակութիւն մը։ Որքան ատեն որ այս հիմնական տուրքը կը պակսի որեւէ գրողի, դժուար է ոճով, մտածումով, նոյնիսկ արկածախնդրական կառոյցներու հանդէպ որոշ ընդունակութիւններով անցնիլ թուղթին առջեւ եւ լեցնել … 300 էջ։ Տիկին Տիւսաբ այս միայն ըրած է եւ պատժուած։

Գործողութիւն. – Աչքէ անցուցի Տիւսաբի վէպերը ոտքի կեցնող հիմնական ազդակներէն՝ գաղափարագրութիւնը, տիպարները։ Կուգամ ամէն վէպի համար կենսական՝ գործողութեան հարցին: Համեմատական լաւ տրամադրութիւնը, չըսելու համար ախորժը, որ վերի երեք բարակրաֆ ներուն մէջ տեղ տեղ զգալի կը դառնայ, գործողութեան հարցին մէջ կը վերածուի խոժոռ, դաժան չկամութեան մը, գրեթէ տրտում զայրոյթի մը։ Տիկին Տիւսաբ անընդունելի քմայքը ապերասան երեւակայութեան մը առատօրէն վատնած է, իր գաղափարները եւ իր մարդերը սպաննելու, եթէ կը ներուի այս բացատրութիւնը, իր վէպերուն գնացքին համար ընդունելով ճամբաներ, եղանակներ, բոլորովին անբնական, քմածին, առնուազն ընդվզեցուցիչ: Չմոռնալ որ իր վէպերը թերթօններ են։ Չմոռնալ մանաւանդ որ տիկինը ամէն բան պիտի ընէ այս վճիռէն խուսափելու եւ վիպողի իր դերը լրջութեամբ արժեւորելու համար: Մեր լեզուով ասիկա կը նշանակէ անձրեւէն փախելու համար կարկուտի բռնուիլ: Ի վերջոյ, գէշ կամ աղէկ, մարդ ըսելիք մը ունի Տիկին Տիւսաբի գաղափարագրութեան, տիպարներուն գրականութիւնը ըմբռնելու կերպին վրայ, բայց կ՚անճրկի երբ կանչուի դատելու այդ վէպերուն կառուցողական արժէքը։ Ի վերջոյ ստիպուած եմ այդ վէպերը դասաւորել մեզի ծանօթ կաղապարներու մօտիկ պիտակներով. — ունինք վերլուծական, հոգեբանական, բարուական (roman de moeurs), բանաստեղծական, իրապաշտ, ռոմանթիք հիմնական կաղապարները եւ այդ բոլորին ետին ենթադրելի է միշտ արուեստագէտ մը: Ունինք ժողովրդական թերթօնը, ապացուցականը (roman à thèse), եղջերուաքաղը: Դժբախտութիւնը հոն է որ այս մեզի ծանօթ կաղապարներէն եւ ոչ ոքին տակը կը զետեղուի Տիկին Տիւսաբի գործը, քանի որ իր վզին ունի մեծքերուն գերագոյնը, — գործողութեան հանդէպ անտարազելի կեցուածքը։ Ոչ ոք մտքէ կ՚անցընէ մեղադրել Շիտանեանը, Սմբատ Բիւրատը, Վալադեանը, Մալխասը, Լեւոն Մեսրոպը, Ռէնը եւ այն մեծ ու պզտիկ, անուանի կամ չանուանի վիպողները որոնք այս ժողովուրդին որոշ կարգերուն իմացական խոտ ճարելու դերը սիրեցին արժեւորել եւ թխեցին իրարու ետեւէ հատորները։ Անոնք երջանիկ են իրենց յաջողութեանցը մէջ, իրենց նպատակն էր … անուն եւ դրամ շահիլ: Թերթօնը չի պատկանիր գրականութեան նոյնիսկ Ռաֆֆիի մը գրչին տակ, որուն կը պարտինք մեր Ոսկի Աքաղաղ իրաւ գործը։ Միւս կողմէ արժեւորել Մայտա յի 300 էջերը, որոնց կէսէն աւելի սեւցած են իմացական բաջաղանքով, Սիրանոյշ ը՝ ուր վիճակները սինեման իսկ գերազանցող անիրականութեան մը մէջ կը սաւառնին, Արաքսիա կամ Վարժուհին ` որուն պէս աղջկայ մը հանդիպել 1880ին` Հրատ մոլորակին վրայ իսկ դժուար արկածախնդրութիւն մը կը նշանակէ։ Թերթօն մը՝ իր փառքը ու պատիւը։ Տիկին Տիւսաբ ամենէն աւելի մեղանչած է այս արարքին երեսին, երբ զայն, այսինքն գործունէութեան իր պարտքը վճարելու տեղ՝ տարտղնած է անպատասխանատու առատաձեռնութեամբ մը, հնարելով կացութիւններ, տռամաներ որոնց ոչ մէկ կարիք կար։ Ինչերնուս պէտք Քoրֆու մը ստեղծել ( Մայտա ), հոն ղրկելու համար Տիկին Սիրան, բայց մանաւանդ թրքուհիի կերպարանքին տակ Մայտային սիրահարը չես գիտեր ինչո՞ւ ձեռքէն առնել վճռող եւ մինչեւ այդ կղզին թրքուհիի կերպարանքին տակ թափառման դիմող Հերիքա մը։ Մարդ ոչ միայն կը հարցնէ` այս թափառումներուն անբնականութեան վտանգը խորապէս զգալուն, այլեւ վէպ մը կործանող սա տարտղնումը առաջին իսկ ակնարկով իր ճիշդ դերին մէջ զգայուն։ Վերցուցէք գործողութեան սա զիգզակները (Պոլիս, Լոնտոն, Քօրֆու, Բարիզ, Մայտա յի մէջ), դուք պիտի ունենաք ձեզի համար տրամադրելի Պոլիս մը զոր կրնաք նուաճել պարզ իրականութեամբ մը։ Ու տրտմութիւնը հոն է որ միւս երկու վէպերուն մէջ ալ այս տարտղնումը աղետալի կերպով մը կ՚անդրադառնայ գործողութեան ճակատագրին վրայ եւ կը կործանէ զանոնք: Մէկուկէս էջ, երեք էջ, երբեմն հինգ էջ. — ահա այն բաժանումները, որոնց մէջ իբր թէ Տիւսաբի հերոսները պիտի պարզեն մեզի շարժառիթները, զսպանակները իրենց արարքներուն, ինչպէս պիտի պատրաստ են զիրար։ Չեմ գիտեր ո՞ր Վիպասանն է որ պիտի կարողանար այդքան նեղ միջոցի մը վրայ մարդկային իրաւ տռամաներ խտացնելու: Երբ յիշէք որ Մայտա ն գրուած է նամակներու ձեւով (ոմանք կէս էջնոց, ոմանք տասնըհինգ), այսինքն գործողութենէն ինքզինքը ազատագրելու մեղապարտ դիտաւորութեամբ, դուք կ՚ունենաք բանալին  այն խոշոր կորանքին որ մեր անդրանիկ վիպասանուհիին տաղանդի ենթարկած է անկանգնելի նուաղման։ Կրնանք զուրկ ծնած ըլլալ վերլուծող, դասաւորող, թափանցող, վերանորոգող, վերակազմող, կենագործող տուրքերէ որոնցմէ ոմանք փոխարինելի, ոմանք luxe, բայց բոլորն ալ իրաւ արուեստագէտի մը քով դժուար է համախմբուած գտնել։ Բայց չենք կրնար վէպը վարող հիմնական տուրքէն, գործողութեան զգայարանքէն անպատիժ կերպով ինքզինքնիս անկախ կարծել, իրարու ետեւէ երեւակայելով անկապակից, անընդունելի արարքներ: Տիկին Տիւսաբ տարրական իսկ կասկածը չունի թէ վէպին մէջ մեզի չէ ներուած գլուխ մը սկսիլ որ չըլլար շարունակութիւնը կանխողին, առնուազն անկէ նախապատրաստուած, հեռազդուած։ Անիկա կը վերջացնէ գլուխը, կ՚ենթադրենք, սկսելու համար յաջորդ մը … Բարիզ, ոչ միայն միջավայրի սա դժուար ըմբռնելի փոփոխութեամբ մը, այլեւ նոր անձեր հրապարակ նետելու անքաւելի մեղքերով։ Ի վերջոյ գրելը կառուցանել է, կառուցանելը` գործողութիւն կառավարել։ Անշուշտ այս խոշոր վրիպանքին առջեւ աւելորդ են այլեւս մանրամասնութեանց փաստեր, կը բաւականանամ դիտել տալ որ ո՛չ մէկ գրքի մէջ Տիկին Տիւսաբ չէ կրցած վիպական գործողութիւնը նպատակ ընել իր մատներուն։ Անհակակշիռ երեւակայունթիւն մը զինքը մղած է թափառումէ թափառում, անբաւականութենէ անբաւականութիւն, աւելորդ ձեւով մը ծանրաբեռնելով տիպարներու անհարազատութեամբ մեր մէջ ստեղծուած չկամութիւնը, դժգոհանքը։ Այս բարակրաֆ ին մէջ գործողութեան հանդէպ աս մեղքը անիկա երբեք չի կրնար քաւել։ Ուշ չէ այն օրը, երբ ուրիշ դատողներ Տիկին Տիւսաբի վէպը պիտի դնեն այն դարակին մէջ ուր կը քնանան Դուրեանի, Պէշիկթաշլեանի տռամաները։ Ամէնքն ալ գիտենք սակայն որ այդ երկու անուններէն մեր գրականութիւնը այդ վրիպանքը լայնօրէն հակակշռող ուրիշ գեղեցկութիւններ, փառքեր ունի ժառանգած։ Տիկին Տիւսաբէ՞ն։ — Հաւանաբար իր անձին օրինակը։ 

Բարք, հայեցիութիւն, պոլսական գիծեր, թերթօն. - Արեւելահայերը Պերճ Պռօշեանց անունով վիպող մը ունին որ գրեթէ ոչինչ է ստեղծագործած, բայց որուն վէպերը իրենց ժամանակին համեստ իրենց փառքը լիուլի կ՚արդարացնեն՝ երեք քառորդ դար ետքն ալ իրենց լոյս տեսնելովը: Պատուական վիպասանը հաւաքած է, կրցածին չափ, բարքերը, հոգեկան մթնոլորտը, կեանքին միջին կերպարանքը իր շրջանի գիւղերուն,  եւ կրնամ ըսել՝ ծառայած այս ժողովուրդին այն չափով որքան մեծ ստեղծագործ Ռաֆֆին։ Հազիւ իսկ գրել կրցող այս մարդը այս կերպով արժեւորելու համար իմ փաստերը աւելի քան կը մնան թանկագին, վասնզի Պռօշեանցի վէպերուն մէջ փրկուած կեանքը շատ մըն է այս ժողովուրդին համար: Նոյնն է պարագան արեւելահայոց մէջ, որոնց բոլոր մեղքերը արուեստին դէմ չեն զօրեր կործանելու անոր քրոնիկին, թատրոնին, վիպակներուն ամուր աշխարհը։ Հարիւր տարի վերջը այդ գիծէ գրողներու վկայութիւնները պիտի դառնան ա՛լ աւելի թանկագին։ Հարիւր տարի վերջը Տիկին Տիւսաբի վէպերը խաղաղ պիտի քնանան անայց մոռացումին ծոցը, վասնզի անոնց դիմող մը ոչինչ պիտի գտնէ այս ժողովուրդին կեանքէն հազարը անցնող այդ էջերուն ներսը ուր կէս հարիւրեակ մը մարդեր կանչուած են այդ կեանքին վկայութիւնն իսկ սեւեռելու, ըստ արուեստի սահմանին, եւ թերացած են իրենց գերագոյն պարտքին մէջ, ըլլալով սանկ ու նանկ խամաճիկներ, վիպասանին քմայքին համեմատ բեմ մտնող ու ելլող։ Ոչ մէկ ժողովուրդի կը պատկանին այդ վէպերը: Ու մարդ ակամայ կը հարցնէ (այս երկրորդ անգամն է որ հարցումը կը ներկայանայ մտքիս), — մա՞րդ կը պակսէր այս կնոջ։ Եթէ իր միջավայրը, պատանեկան ապրումները քիչ մը զինքը հեռու պահեցին իր ժողովուրդին լայն խաւերէն, ատիկա բաւարար պատճառ մը չէր որպէսզի աւելի յետոյ, հասունութեան շրջանին երբ ձեռնարկեց իր վէպերուն, չտեսնէր իր ժողովուրդին տագնապանքը, խռովքն ու խանդավառութիւնը, որոնք կը տրոփէին աւագներէն մինչեւ խոնարհներուն կուրծքին տակ։ Լուսնաբնակ կնոջ մը տպաւորութիւնը կը թող ու անիկա երբ հայ միջին ընտանիքէն ներս կը փորձէ աչք պտտցնել։ Տարօրինակ է որ հասարակ գաղափարներու շուրջ այնքան առատաբան այս կինը անճարակ ըլլայ մնացած հայ տուն մը գէթ իր ֆիզիք intérieurին մէջ պարկեշտութեամբ պատկերելու: Խժդուժ պակասութեամբ մը կը պակսի հայ բարքը իր վէպերէն։ Եթէ նկատի ունենանք իր aristocrate հակումները, սանկ ուրիշներ, տարբերուելու սնոպութիւնը եւ այն շատ իրաւ արհամարհանքը որ այս աղջկանն էր Պէշիկթաշլեանի ճանաչումէն առաջ հանդէպ իր ցեղին եւ անոր մշակոյթին, կերպով մը կրնանք այդ պակասը հասկնալ, բայց երբեք արտօնուած չենք զայն արդարացնել: Արդ, այս կնոջ գաղափարները, սնամէջ, օդային, հասարակ cliché, անբաւական եղան իր վէպը սնուցանելու: Անոր վէպերուն անձնաւորութիւնները չեն պատկանիր  այս ժողովուրդին։ Վէպ մը կառավարելու զգայարանքը, տաղանդին ոյժը մենք տեսանք թէ որչափով անբաւական կուգար այս 300 էջերը քալեցնելու: Այս երեք հիմնական կորանքներէն յետոյ ես ինծի պիտի ներէի զիջում այդ գործին հանդէպ եթէ երբեք իմ ժողովուրդի բարքերը այդ առիթով ըլլային սեւեւուած։ Եւ մարդ կը զարմանայ թէ ինչո՞ւ մենք չենք տեսած այս ամէնը երբ այդ կինը իր վէպերը իրարու ետեւէ աշխարհ կը բերէր (աւելի յետոյ ես պիտի խօսիմ՝ այդ վէպերուն ստեղծած աղմուկէն եւ զայն բացատրելու համար աչքէ պիտի անցընեմ ութսունական շրջաններու գրական հասկացողութեան տուեալները)։ Մեր ժողովուրդին սա պակասը այդ վէպէն երբ զայն կը կործանէ անկանգնելի կերպով, թերեւս զիս մղէր դարձեալ լայնամիտ զիջումի մը, եթէ երբեք ուրիշ ժողովուրդներ, ուրիշ բարքեր այդ առիթով մեզի ըլլային մօտեցուած։ Խօսեցայ այն cosmopolite շրջանակէն ուրկէ ճարուած էին իր զգայնութեան տարրերը։ Հարուստ դասակարգին հետ իր ունեցած լայն յարաբերութիւնները գոնէ սպասելի էին իրմէն։ 1850ի Պոլիսը արեւելեան Բարիզ մըն էր այդ օրերուն։ Տիկին Տիւսաբ քանի մը անգամ Եւրոպա է ըրած։ Իր ամուսնութիւնը եւրոպացիի մը հետ՝ իրեն բացած է միջազգային յարաբերութեանց ճամբաներ։ Այս կինը յիմար մը չէ, ոչ ալ արկածախնդիր ապրումներու հերոսուհի։ Իրաւ է թէ խռովուն երիտասարդութիւն մըն է ունեցած, բայց երբեք չէ կորսնցուցած իր մտքին հակակշիռը։ Իր չգիտցած հայերէնը սորվելու իր կամքը ուրիշ վկայութիւն՝ դարձեալ այդ մտքին տոկուն արժանիքներէն։ Եւ սակայն ո՞ւր է փոխարինումը այս ամենուն։ Ո՞ր ժողովուրդին համար գրուած են այդ վէպերը։ Դիմեցէք այս հարցումներուն պատասխանին համար այդ վէպերուն: Ձեր դառնութիւնը հետզհետէ կ՚ամրանայ ձեր ներսը: Կը մնայ, այս առեղծուածը լուծելու համար, ունայնամիտ թերթօնագիր մը ենթադրել այս լուրջ կնոջ ետին։ Եւ սակայն անոր գործին՝ յղացքը, հետապնդած արդիւնքները, գործածած միջոցները բուռն հակասութիւն մը կը դնեն ունայնամիտ թերթօնագրին ընթացիկ կաղապարին հետ։ Իր վէպերը արդէն թերթօններ չէին կրնար ըլլալ, քանի որ տիկինը թէզեր ունէր պաշտպանելիք անոնց մէջ։

Այս քիչ մը երկար վերլուծումները, Տիկին Տիւսաբի վէպին շուրջը, չեմ նկատել աւելորդ ո՛չ թէ անոնց ստեղծած գէշ կամ աղէկ այսօր հասկնալի համբաւին զիջում մը ընելու պատրուակով, այլ արեւմտահայ վէպին սկզբնական օրերում այն դայեակը ուզելով արժեւորել իր մեղքերէն եւ տկարութիւններէն վեր կարելի ձգտումներու գինով մը։ Ի վերջոյ մոռնալու չենք որ ո՛չ մէկ բան, ո՛չ մէկ հրապոյր կը մղէր այս կինը իր մեծահարուստ քաղքենիի, չըսելու համար պալատականի շեշտայոյզ առանձնութիւններէն գողնալու կ՚ենթադրեմ բաւական շատ ժամանակ, զայն նուիրելու համար իր գործին իրագործման։ Ըրած է, ասիկա, կը հաւատամ, առանց յիմարութեան, ունայնամտութեան, փառասիրութեան։ Բայց դժուար է աւելցնել թէ անիկա յատկացուցած է իր ժամանակը հարազատ արուեստագէտի մը մթին ձգողութեամբը դէպի իր ստեղծելիք աշխարհը, հաւատքով մը որմէ մղուած կը քալեն ամէն իրաւ աշխատաորներ, անկեղծութեամբ մը որ պոռթկում մըն է մենէ դուրս կեանքին հազար ու մէկ սեւութիւններուն վրայ լոյսի աղբիւրի մը պէս արձակուելու սահմանուած։ Եթէ առաջին վերագրումը ճիշդ է իր մեծ գիծերուն մէջ, երկրորդ վերապահութիւնը հաւասարապէս արդար է իր մանրամասնութեանց մէջն անգամ։ Ո՛ չ ունայնամիտ մը, եւ ո՛չ ալ արուեստագէտ մը։ Այն ատե՞ն։ Բայց շատ պարզ մէկը։ 1870ի աշխատաւորներուն մէջ քիչիկ մը քմահաճ, քիչիկ մը յաւակնոտ, իր ժողովուրդին հաւատքը ունեցող եւ գրական թոյնէ թունաւորուած խեղճ կին մը: 

դ) — Իմացական նկարագիրը այդ գործին ։ Այս բարակրաֆը տարբեր նպատակներ կը հետապնդէ։ Ասոր մէջ Տիւսաբի գաղափարներուն կշիռը չէ որ ընթացք կու տայ իմ մտած ուղին։  Կ՚ուզեմ 1880ի ճաշակներուն հետ այդ գործին ունեցած անխուսափելի աղերսը երեւան բերել աշխատիլ։ Մատենագրութեան պատմիչ մը 1870էն մինչեւ 1880 երկարող արեւմտահայ գրականութեան տասնամեակին մէջ գիւտը կ՚ընէ սա տարօրինակ հոգեվիճակին, — մեր Ռոմանթիքներու մահէն վերջ, Զարթօնքի սերունդին ռոմանթիզմը կը վերածուի ուսուցողական, մանկավարժական եւ աւելի անտարազելի գրական ախորժանքներու, որոնց գերագոյն ներկայացուցիչներն են Եղիա, Չերազ, Պէրպէրեան։ Հարկ կա՞յ, կրկնելու հոս որ այդ անունները միեւնոյն ժամանակ խորհրդանշաններ են: Ոչ ոք կրնայ կասկածիլ Եղիայի յօդուածներուն ստեղծած խանդավառութեան ետեւէն՝ հսկայ այն  հակազդեցութիւնը որ Իրապաշտներու նուէրը պիտի ըլլայ մեր գրականութեան, ալելու համար մեր գրական անդաստանէն այդ սուտ ու փուտ ծաղիկները հռետորութեան: Չես հասկնար ինչո՞ւ գրականութիւն ընելու պատրուակին տակ մարդիկ կ՚ընեն  անասելի փառաբանութիւնը իրենց ճղճիմ անձերուն (Չերազ մը իր աս ու ան քերթուածներն ու յօդուածները վերախմբելու ատեն Գրիչ եւ Սուր ին մէջ՝ ահաւոր հեշտանքով մը կը ծաւալի իր խոշոր դերին … այս ժողովուրդին գրականութիւնը, առնուազն լեզուն միս մինակը ազատագրելու: Շրջանին ամենէն մեծ վարժապետները, կրթական խնդրին լուրջ բազմանիստ ժողովներով վիճաբանութիւններ կ՚ընեն, աշխարհաբար լեզուն դատելու, դատափետելու հերոսական ձգտումներով)։ Պարոնեան մը, Մամուրեան մը, Իւթիւճեան մը, Խօճասարեան մը, Չիլինկիրեան մը այս ժողովուրդին մտքի դայեակներն են, եթէ չուզենք հոս յիշել այդ տասնամեակին ամենէն հզօր ինչպէս ամենէն անըմբըռնելի փառքը, Խրիմեան Հայրիկը, իր անկանգնելի գիրքերով։ Այս անուններէն արեւմտահայ գրականութիւնը անշուշտ ժառանգած է մէկէ աւելի հարստութիւններ (Պարոնեանը ոսկեհանք մըն է), բայց Առաջին Տերեւք ը` երիտասարդ փառասիրութեան մը խեղճ փաստաթուղթը, Գրական Փորձեր ը անհուն մեծամոլութեան (mégalomania) մը ուրիշ մէկ վկայութիւնը։ Ու ասիկա այսպէս՝ երբ մէկ կողմէն Սէթեանի, Թէրզեանի քերթուածները, Ալփասլանի ցնդաբանութիւնները եւ լրագրողներու սուտ ու փուտ աղմուկը կը բաւարարեն մեր իմացական պահանջները։ Ահա Տիկին Տիւսաբ այս միջավայրէն առած է իր սնունդը: Պարտաւոր եմ աւելցնել որ հայկականին ներքեւ այս կինը ունի խաղը ֆրանսական ռոմանթիզմին: Ո՞ւր է որ կը նմանի անիկա իր սերունդին աւագ անձնաւորութեանց եւ ո՞ւր է որ կը զատուի անոնցմէ։ — Հարց մըն է որ կը վճռէ Տիկին Տիւսաբի գործին նկարագիրը: Զարթօնքի սերունդին բոլոր աշխատաւորները իրենց մեղքը լիուլի կը քաւեն մեր գրականութեան հանդէպ իրենց իսկ հասկացողութեան փաստովը այդ գրականութենէն։ Անոնք բոլորը կը հաւատան իրենց ըրածին եւ ունին իրենց աշխարհահայեացքը որ մեզ չի զարմացներ այսօր։ Նոր ընկերութեան մը նոր կեանքին կերպաւորումն է, գերագոյն նպատակը այդ աշխարհահայեացքին: Այդ սերունդին համար արուեստի հարց մը դրուած իսկ չէ եթէ երբեք գրաբարի հեշտագին նրբութիւններուն վայելքը չ՚ընդունինք նման մտավիճակի մը փաստը։ Բոլորն ալ կը գրեն, կը թարգմանեն, կը խօսին, կը կազմակերպեն՝ ժողովուրդ մը վերակազմելու, նորոգելու սրբազան խենթութեանը մէջ։ Ասիկա վճռական է։ Խումբէն միայն Տիկին Տիւսաբն է որ գոյութիւն չունեցող դաշտերու, հարցերու պաշտպանութիւնը կը ստանձնէ փղոսկրէ աշտարակէն։ Այն քիչ շրջանը ուր կը հասնի  անոր երիտասարդութեան ծիրը մինչեւ ամուսնութիւնը, անիկա խառնուած է, ապահով եմ, կանացի պչրանքով մը քան թէ իրաւ բան մը ընողի պարկեշտ ու պարզ հաւատքով՝ մեր ազգային կեանքի քանի մը մակերեսային շարժումներուն։ Ամուսնութիւնը կը տարագրէ զինքը իր ժողովուրդէն: Ու իր վէպերը, որոնք գինն են իր սալօններուն, առանձնութիւններուն, անզբաղութիւններուն, թերեւս պղտոր երազանքներուն, չեն դիմաւորուիր թէ՝ անցեալի պաշտպանութենէն եւ թէ՝ ներկային քաջալերէն: Այսպէս զետեղելէ վերջ այդ գործին ծնունդը Տիկին Տիւսաբի մտքին մէջ, ինծի կը մնայ մօտեցնել զայն Uեւ Լերին Մարդը ին, Ծերենցի վէպերուն, հարիւրաւոր թերթօններուն (թարգմանուած Իզմիր եւ Պոլիս), Եղիայի, Չերազի եղջերուաքաղերուն, եւ ըսել թէ առնուազն իբր ճիգ, իբր ձգտում՝ Տիւսաբ ունի իրեն համար նպաստաւոր հանգամանքը, լրջութիւնը, ապագայի վրայ շահադիտում մը եւ տարտամ շուքը ընկերային այն դերին որ գրողինն էր կանխող դարու կէսերուն։ Այս հաստատումը բաւ է Տիկին Տիւսաբի մէջ տեսնել կրնալու մէկ ուրիշ կերպարանքը գրագէտի այն թիփին զոր ես փորձեր եմ սեւեռել Մ. Մամուրեանի առիթով։ Երկուքն ալ չեն մտածած արուեստին։ Չէին կրնար մտածել, որովհետեւ իրենց ուղեղը գերակշիռ է իրենց սիրտէն, ջիղերէն։ Թերեւս հոս է գաղտնիքը որ գործը ըլլար տպաւորութիւն գործած այն երկրորդ տասնամեակին մէջ (1880-1890), երբ մեր գրականութիւնը ինքզինքը կը գտնէ Իրապաշտներու կորովի մղումին տակ: Արդար ըլլալու համար պետք է ըսել որ այդ իմացական նկարագիրը Տիւսաբի վէպին կուգայ հաւասար Խասգեղի դպրոցին իմացախառն իմացապաշտութեան եւ Իզմիրցիներու ապարուեստ գրականութեան։

ե) — Մտածող կինը: Իր վէպերուն հրատարակման առիթով մամուլը բազմաթիւ յօդուածներու մէջ կարծեց արդարութիւն ընել` այդ կնոջ անձին վրայ ընդունելով առաջին մտածող կինը մեր մէջ։ Եղիա, Չերազ, Պէրպէրեան, Մամուրեան, Զօհրապ քրոնիկներ նուիրեցին անոր վէպերուն իմացական տարողութիւնը եւ հոն ծեծուած հարցերուն հանգամանքները վերլուծող։ Գրեթէ աննշմար անցաւ վիպողին ամենէն կենսական կողմը, արուեստի անոր զգայարանքը։ Մարդիկ խանդավառ էին իրենց մատուցուած 300 էջերու շէնքովը, սոսկական գոյութեամբը։ Ոմանք, ինչպէս Եղիա եւ Պէրպէրեան, ասպետութիւնը ներեցին իրենց, տկար սեռին դատը պաշտպանելու յանուն յառաջադէմ գաղափարներու։ Զօհրապ եւ Պարոնեան դարձեալ  խօսք ունեցան վէպին իմացական տարողութեան շուրջը, կռթնելով իւրաքանչիւրը ցեղային ողջմտութեան տուեալներուն։ Այս աղմուկին մէջ ուշագրաը այն է որ բոլորը համաձայն էին Տիկին Տիւսաբի գործին մէջ մտածող կնոջ մը իրականութեան։ Այդ մտածումներուն տարողութիւնը ասկէ առ աջ անցաւ վերլուծումի։ Մահուանը տարին (1901) երիտասարդ գրող մը, Արշակ Ալպօյաճեան, անոր նուիրած ուսումնասիրութեան մէջ երջանիկ լրջութեամբ նկատի կ՚առնէ Տիկին Տիւսաբի մէջ մտածող, չըսելու համար իմաստասէր կինը։ Քսան տարի դիմացող սա հէքեաթը տխուր բան պիտի ըլլար խորտակել հիմնովին։ Ասոր համար է որ շրջանը կ՚ընեմ այդ գովեստներու եւ կը կենամ մտածելու արարքէն աւելի՝ մտածել սիրող կնոջ կերպարանքին առջեւ թէ այդ կեցուածքը ինքնին բաւարար արժանիք մըն է զիս զիջումի հրաւիրող, չունի բաւարար անդրադարձ ինձմէ ներս: Ինչ վճիռ որ զարկած է իմաստասէր Եղիան, նոյնութեամբ ի զօրու է մտածող Տիւսաբի մասին: Այս մասին ոչ մէկ տարակոյս։ Սակայն չեմ կրնար Եղիայի մը անպատասխանատու թափառումներուն կորանքը ողբալէ ետք` չմեղադրել առողջ, հաստատ, խելացի, առնուազն bien casée գրողի մը մօտ անհասկացողութեան, չըսելու համար անլրջութեան աստիճանը որով բան մը ըրած ըլլալու համար մէկը գրիչ ձեռք կ՚առնէ եւ իր հասակէն հիմնովին վեր հարցերու շուրջ քանի մը հարիւր էջ աժան, ձրի խօսք կը մրոտէ։ Թէ մեր այս յանդգնութեան գինը իմաստասէր մտածողի համբաւ մը պիտի ըլլար (Եղիա, Չերազ, Պէրպէրեան, Խրիմեան ատոր շքեղ օրինակները տուեր էին արդէն Տիւսաբէն առաջ), մեր փառասիրութիւնը լայնօրէն գգուող սնափառութիւն մըն էր որմէ պիտի ուզէի զերծ տեսնել Օր. Վահանեան – Տիկին Տիւսաբ մտապատկերին ետին սեւեռուած անձնաւորութիւն մը։ Չափով մը կը հանդուրժեմ նույնիսկ անհանդուրժելի Եղիան, որ գրագէտ է մինչեւ եղունգները, հանդէսներ կը վարէ, փիլիսոփայական բառարաններ կը հրատարակէ, բոլորին մէջն ալ ինքզինքը արդարացնող որոշ կողմերով որոնցմէ ամենէն փոքրը մեր մէջ մշակել է իմաստի գրականութիւնը (ուրիշ հարց է վրիպանքը)։ Ոչ ոք Տիւսաբէն կը պահանջէր իր մտածումները, քանի որ մեր գրականութեան գործօն մասնակցութիւն մը սպասելի չէր իրմէն։ Ուրեմն հարցը կը ներկայանայ ուրիշ կերպարանքով մը: Տիկին Տիւսաբ փոխանակ լրագրի մէջ առաջնորդող յօդուածներ գրելու, հանդէսներու մէջ ուսումնասիրութիւններ ստորագրելու, վէպը ընտրած է իրեն միջոց, իր ընթերցումներէն մկրատուած մտածումները սանկ ու նանկ արժեւորելու: Մայտա ն ատոր կոթողն է։ Միւս կողմէն՝ ֆրանսերէն խմբագրուած իր օրագրին տպուած մասերուն մէջ մեզի կը տրուի այս իր մեղքը հաստատել գործողութեան իսկ մէջը։ Տիկին Տիւսաբ փառասիրութիւն ունէր մտածելու, առանց ատոր համար ընդունակ գործարան մը ունենալու: Այս տողերէն վերջ՝ կը ծանրանամ մտածելէ ախորժող կնոջ մը կերպարանքին որ իրն է առանց առարկութեան։ Իր երիտասարդութեան մէջ` գործիչ, խօսող, քերթող, նուագող, սալօնի ասպետ — բոլոր վերագրումները կ՚արդարացնէ անիկա։ Ասոնց քով ի վեր՝ գլուխ մը ըլլալու տրտում ալ փառասիրութիւն մը. — ինչո՞ւ չէ: 

զ) — Վարկը: Տիկին Տիւսաբի մտածող գրագէտի վարկը իր մահէն վերջ մինչեւ մեծ պատերազմ երկարաձգուեցաւ։ Վերջին վէպէն ( Արաքսիա կամ Վարժուհի, 1887) մինչեւ իր մահը խորհրդաւոր լռութիւն մը, իր մօր սիրտը կործանող ահաւոր հարուածը (որ մահն էր իր աղջկան) եւ մեր ազգային կեանքը խորապէս յուզող ահաւոր վրդովումները կարծես իրարու կը դաշնակցին այդ վարկը պաշտպանելու, ինչպէս կ՚ընենք ատիկա մեր ցաւին մէջ, խնայելով պատրանքներու, հաւատքներու եւ պահելով անաղարտ երբեմն սենեակներ որոնց մէջ մեծ մեռել մը կը հանգչի։ Պատերազմէն ասդին մեր գրականութիւնը իր անհուն լքումին մէջ մոռցաւ իր ամենէն իրաւ արժանիքներն իսկ արժեւորելը։

է) — Տեղը: Դժուար է իրեն համար տեղ մը ճարել գրական արժէքներու վաւերական փաղանգին մէջ։ Բայց նույնքան դժուար՝ ուրանալ, մոռնալ զինքը։ Այս է պատճառը, որ Համապատկեր ին Տիկին Տիւսաբ ունեցաւ իր անկիւնը։ Յետոյ՝ ոմանց անձը եւ ոմանց գործը։ Տիկին Տիւսաբի անձը խորհրդաւոր, նոյնիսկ հրապուրիչ կողմերով հանդէս մը եղաւ աւելի քան քառորդ դար։ Իր անունը կապուած է մեր իրաւ բանաստեղծներէն մէկուն, անքակտելի եղերականութեամբ մը։ Իր գործը, գէթ իբր մտադրութիւն՝ պարկեշտ, նոյնիսկ առաքինի արարք մըն է։ Իր օրինակը՝ աւելի քան խանդավառիչ։ Այլեւս մատի չեմ փաթթեր անոր իրաւունքը Զարթօնքի սերունդին մէջ իր որոշ տեղին : Որքան ալ համեստ, այդ տեղը ունի մթին հրապոյր մը այդ օրերը դատողին աչքին։ Չեմ կրնար չտեսնել փարթամ այդ կինը գոնէ երեսունի եւ քառասունի մէջտեղերը, որ Պոլսոյ մեծ տուները կը մտնէ կ՚ելլէ, գեղանի, հրապուրիչ, խորհրդաւոր, այցուած մռայլ պատգամներէ, ձայներէ, որոնցմէ ոմանք իրեն հասնէին արուեստին խորունկ աշխարհէն, որոնցմէ ուրիշներ զինքը գտնէին կեանքին իրաւ, տրտում, արիւնոտ ալքերէն։ Մայր մըն է, կին մը ըլլալէ առաջ, բայց մանաւանդ գրող մը ըլլալէ առաջ։