ԿԱՂԱՆԴԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

Ս. Յակոբէն ետքը, գիշերները կը համովնան։ Տուները բոլորշի իրենց պատուհաններէն, կապուած լուսնկայի երեսներով կը նային իրարու, երբեմն մէկ, երբեմն շատ աչքերով։ Ու կուպրի պէս ցեխին մէջէն փողոցի պզտիկ ջուրերը մերթ աղմուկով, մերթ մեռած՝ ատենը հեղ մը արիւնի պէս վազել կը սիրեն, երբ դրան մը շեմին, ջահերուն դողացող լեզուները վեր երկարին այցուորներու մատներէն։

Տօները կ՚անցնին տօներուն ետին ու, լայն օճախներու եզրին, պառաւները կը պատմեն օրուան սուրբերը, որը կանանչ հասակով, որը բամպակ մօրուքով։

Տօները կ՚անցնին տօներու ետին ու մշուշի մէջ պատնուած տուներէն ներս, գինիին տոլը կ՚երթայ բերնէ բերան, մինչ հարսները կը վախնան կարասներուն մինակ մօտելու ու պառաւներուն Սուրբերը տանիքներէն կ՚արշաւեն կրակէ ձիերով։

* * *

Ս. Յակոբէն ետքը, գիշերները մինակ չեն մնար, անդադար վազող հովերուն ու անձրեւներուն հետ։ Անոնք կը դողան իրենց ամէնէն խոր ալքերէն – վերը թէ վարը – ճամբայ տալու համար ցերեկուան պատարագի Սուրբերուն, որոնք ժամուն պատերէն կ՚առնեն իրենց կտաւէ մարմինները ու պահէ պահ օրհնելու կը շրջին «անուն»ով տուները։

Բայց պահքը կու գայ։ Իւղին ու գինիին ծորումը կ՚ընդհատի պահ մը։ Կաղանդ գիշերով սեղանները կը ձգուին առանց փայլելու:

Պզտիկներու մտքէն չանցնիր, այդ գիշեր, չվերցուող սեղանին վրայ լուսին այս բիւրեղները փնտռել, երբ անոնք իրենց փորն ու գօտիին փոթերը (ծալք) լեցուցած են պահծուներով ու աղջիկները իրենց սիրածներուն համար լմնցուցած՝ Ծնունդի նուէրները։

Բայց մեծերը, մինչեւ ուշ ատեն, կը մտնեն, կարգով, առանց հատ մը փախցնելու այն տուներէն ներս, որոնցմէ դագաղ է դուրս ելած, մէկ–երկու բերան աղօթք կը թափեն թերի շրթունքով եւ երբ ընտանիքին կը դառնան, արդէն պզտիկները իրենց իրարու նայող գլուխները կը շարեն երկայն բարձերուն վրայ, հարսները անկողին են տարած իրենց մարդերը։ Պառաւներն են, որ կը սպասեն օճախին անկիւնը, երկուքը–հեղ մը քննճելով (մրափել) ու մէկէն վեր ցատկելով։

Պապն ու հանին կը հանեն իրենց գդակները, կը գոցեն իրենց արդէն տկար աչքերը խաչի մը ծանր տեառնադրութեանը մէջ ու իրարու կ՚երկարեն իրենց շրթները, նոր արեւ ու բարի տարի մաղթելով ամբողջ գերդաստանին։

Տանիքին մեռելները կը քալե՞ն։ Մարդ տեսած չէ ատոնք։ Բայց ձեղունի գերանները երբեմն սուր–սուր կը ճչեն ու կիսուող գիշերուան մէջ տունին գացող անդամները ետ կը դառնան Կաղանդի սեղանը բոլորելու։

Այսպէս կը հաւատան ծերերը, որոնց աչքերը համրօք օր ունին տեսնելու։

* * *

Տարիին մեռելները կը ճանչնան իրար։ Անոնք կը փրթին խումբով գերեզմանէն, կ՚իջնան սօսիներու ծառուղին, «Հանգչած-քար»ին առջեւ քիչ մը կենալու։ Կը թողուն հոն պատանքները, կը հագնին իրենց միսերը ու այն զգեստները, որ ամէնէն աւելի սիրեցին իրենց ողջուցը ու մեռելի քայլերով կը բռնեն տուներուն ճամբան։

Անդին, սենեակներէն ներս սպասող աչքերը կը գոցուին լալէն կամ յոգնելէն:

Աստուած գիտէ, թէ եկողները, ինչպէս դողդողալով, բեկբեկուն հովերու նման կը բարձրանան սանդուխներէն։

Ու ցա՜ւը դժբախտ մեռելներուն, որոնք բակերուն շուրջը կը թափառին, չուզելով ելքն իսկ փորձել սանդուխներուն, ուր իրենց կեանքը բեռան մը պէս հեծկլտաց, ուր իրենց ճաղերուն մէջ, իրենց այտերուն՝ պատրող արցունքին ահաւոր համը տարին հետերնին։

Բայց ցա՜ւը դառնագոյն՝ բոլոր անոնց, որոնք ամէն օր, գերեզմանի իրենց կոյտերուն վրայ, կեանքին իսկութիւնը կաթիլ–կաթիլ ծծեցին ու ամեն գիշեր տուն կանչուեցան իրենց սիրելիներում հետո յամառօրէն ապրելու։

Ատոնք այդ գիշերը դժբախտ են ամէնէն աւելի ու անոնց ոտներուն տակ սանդուխները երկար-երկար կ՚ողբան ու կը հառաչեն։

* * *

Ի՜նչ սեւ է Կաղանդի գիշերը, երբ սեղանը չի բացուիր արեւելքին անկիւնը ու պտուղն ու օրհնութիւնը չեն իջնար ձեղունէն ու շրթներէն։

Ի՜նչ սեւ է այդ գիշերը, երբ երկինքը վախցած կը փախչի ու միօրինակ լաց մը կը լայննայ դուրսը, օճախին մէջն անգամ կաթիլ–կաթիլ մեռնելով։

Ինչպէս չմտածել մեռելներուն, որոնք պաղ հողէն պիտի բարձրանան սառած ու անձրեւին տակէն իրենց պիտի երթան։

Տղու մը գանկն է իմս այն ատեն, որ կը հանէ հողքէն դրացի Վարդին մօրը զոյգ մը տղաքը, երիտասարդ՝ երկուքն ալ, որոնց գլուխները գերեզման չինկան, քանի որ կարելի չեղաւ գտնել զանոնք մարմիններուն քով։

Ու երկու տղաքը թեւ թեւի, ուսերնին իրարու տուած, անձրեւին տակ սրսփալէն, կոխած տեղերնին չճանչնալով՝ լերան ճամբէն կը շտկին դէպի մեր թաղը, կենալով տուներուն առջեւ, իրենց չսխալող սիրտովը ճանչնալու համար այն շեմը, ուրկէ ողջ դուրս ելան, բայց ուր չդարձան մեռնելու համար։

* * *

Սեւ է դարձեալ Կաղանդի այդ ցերեկը, իր ամպերովն ու հսկայ ցեխերովը։

Պզտիկները՝ տունէ տուն ձեռք պագնելու։ Աւելի մեծերը՝ դրացի պառաւներուն ու ծերերուն, որոնք ճղակոտոր կոճղերու նման կը մնան իրենց մահիճներուն վրայ, ոտքերնին թափած կամ աչքերնին խաւարած։

Մեր թաղը քիչ կայ անոնցմէ։ Բայց Վարդին մօրը դուռը բաց է երկու երեսներուն վրայ: ու կիներ, ձեռքերնին իրենց ծունկին, կը կենան բակէն ներս, սանդուխներու աչքին։ Լացողները կան, կան պոռացողները։

Պզտիկները, վախկոտ բերան մը բանալով՝ կը կենան քիչ ու գլուխնին ետ–ետ նետելէն կ՚երթան հալելու անձրեւին մէջ։

Ու մարդերու խումբը ճամբայ կ՚ելլայ կորսուած մայրը փնտռելու։

* * *

Գերեզման կ՚երթանք։

Անձրեւ։

Մերկ ոտքերուն տակ կճող բան մը ունի հողը ու, պզտիկ առուներուն մէջ ջուրին հարուստ իրանը՝ փրփուրներ։

Մեռելի քարերը կը մսին անձրեւէն ու անոնց աչքերուն վրայ սեւցող ածուխները ջուրին մէջ պզտիկ կը լողան։

Տարուընակ հողքերուն վրայ հողը տոժկեր է անձրեւէն ու չորցած ծաղիկներուն ճիտը պուտ–պուտ արցունք կը թափէ։

Մեր գերեզմանը մենծ չէ։ Ու բոլորս ալ գիտենք հողքերուն դէմքն ու յարդարանքը։

Վարդին մայրը գիշերը անցուցած է իր տղոցը հետ։ Անոր պոչին պզտիկ թռչունը գծագրուած կը մնայ ծունկի փորիկէն ու անոր մատներուն աղապատանքը գրկուած հողքերուն վրայ՝ կը կարդան մեծերը։

Ո՞ւր է ինքը։

* * *

Գեղացիները գետինը միշտ լաւ կը ճանչնան։ Անոնք հետքը կը զատեն զարմանալի ստուգութեամբ ու հողքերուն մօտիկէն կը քալեն դէպի լեռը, միշտ պահելով մերկ ոտքերուն թարմ կաղապար մը, որ կը բարձրանայ մեր առջեւէն։

Կաղանդի ցերեկ։ Անձրեւով ու ցուրտով ցերեկ։ Լերան բոլոր աննշան ջուրերը առիւծ են դարձեր ու մեծերը մեզ կը դարձնեն ետ։ Ջուրեր կան, որոնք մարդ կուլ կու տան։

Կը դառնանք գեղ։ Մեր թաղին մէջ կիները աւելի շատ են հիմա ու թրջուածները կ՚անցնին օճախին առջեւ։

Իրիկունը բերին Վարդին մայրը, ձեռքերը կապ։

* * *

Զայն գտան լերան մէջը, ճիշդ այն ծառին տակը, ուր հոսեցաւ իր տղոց արիւնը։

Մի հարցնէք, թէ ինչո՞ւ մարդերուն գլուխները կը բաժնուին իրենց ուսերէն։

Մի հարցնէք, թէ ինչպէ՞ս առտուն աղօթքն ու խաչը տանող երկու եղբայրներ կէսօրին կ՚իյնան փայտի բեռան վրայ գլխատուած։

Մեր գեղը մզկիթ չունի։ Բայց անոր լեռներուն վրայ երկինքը դաշունող ճերմակ մինարէներ չեն պակսիր։

Մարդերուն գլուխը կը զատեն մարդերը, մի հարցնէք, թէ ինչո՞ւ:

* * *

Ու Վարդին մայրը մնաց կապուած ամբողջ ձմեռը։

Անոնց տունին առջեւէն խաչ հանելով անցած ծոցուոր կիները ու պզտիկները ականջ խփեցին անոր ահաւոր բառերուն դիմաց։

Անիկա անիծեց օրերով, անսպառ լեզուով բարբարոս ցեղը, որ արեւն ալ կը մորթէ, եթէ երկինք փախած չըլլար։

Անիկա անիծեց ամիսներով, փոխելով իր խառնուած իմացականութեան մէջ ցեղերուն դերերը, աստուածը անգամ մորթել տալով այն ցեղին, որ իր զոյգ մը տղաքը գլխատեր էր։

Ու մեղմութեան օրերուն, անիկա պատմեց Կաղանդի գիշերը, անձրեւին տակ մեռած իր տղոց անգլուխ մարմինները, որոնք սանդուխներէն ելան քով քովի, ինչպէս կ՚ըլլային դաշտէն ու քաղէն դարձին։

Ու անոնք առին–տարին զինքը գերեզման, յետոյ՝ լեռը, այն ժայռին տակը, ուր ինկան գլուխները։

Հրա՞շք։

Մենք շատ պզտիկ էինք։ Ծերերը չեմ գիտեր ինչ բառ գտան մօր մը այրող սիրտը պարուրելու համար։

Կաղանդը կու գայ երբեմն սեւով, երբեմն ցուրտով։

Բայց Ս. Յակոբէն յետոյ տօներուն զուարթութիւնը գեղացին կը փնտռէ։

Աստուած կը ծնի, միւռոն կը կաթի։ Ժամին մէջ պզտիկ արքայութիւն մը կը ստեղծեն մոմերը։

Այդ ամէնը աղէկ։ Բայց գինին չի դառնար բերնէ բերան այնպէս՝ ինչպէս կ՚ըլլայ անիկա Կաղանդէն առջի տօնի օրերուն։

Մեռելները շատ շուտ չեն քնանար։ Ու գեղին մէջ. պակաս չեղան մայրեր, քոյրեր կամ որբեր, որոնք Կաղանդի սեղանին առջեւ սպասեցին չեկող հիւրերուն, անո՛նց՝ որոնց մարմինն անգամ՝ շատ տեսաւ թշնամին ու կրակի տուաւ։