ԶԱՏԻԿ

Ու, տաճկըցաւ անիկա։

……………………………………………………..

Բայց չեմ կրնար մոռնալ «թաղման» կարգը, որ ըրին անոր՝ իր նշանածը ու կոյս մայրիկը։

Ու անոր նշանածը՝ տասնեւհինգամեայ անուշիկ աղջիկ, որ հարսնութեան տարին, գերեզման եկաւ, առանց շարոցի, առանց նշանի, մեռելոց օրով։

Զատկի մեռելոց։

Ու աղօթք։ Ու խունկ։ Ու պար։ Ու գովքեր [1] ։ Ու հին, ծերունի ծառերու ստեղուն շուքը, որ վախկոտ է դեռ ու կը վարանի։

Ու անոր նշանածը, առանց ոսկիի, առանց մատնիի, որ կու գայ նստիլ «Հանգչած քար»ին վրայ [2] ։

Հարսներ ու հարսնցուներ մօտեցան անոր, զուարթ ու տրտում, ինչպէս պիտի ընէին, վարը, անոր պապենական տունին մէջ քողքին [3] սենեակը։

Անիկա հարս պիտի հանեն։ Բայց՝ մահուան համար։

Ու բռնեցին անոր գլուխին, ամէնէն առաջ կարմիր քողը, որ հիւսուած բոցի մը պէս բռնկցուց անոր երեսները ու մաքուր ըրաւ, ու ջնջեց անոնց վրայէն հետքը աշխարհի բոլոր պղծութիւններուն։

Ու բռնեցին անոր գլուխին կանանչ քողը, որ դալկացուց անոր երեսները, զմրուխտի մը պղտորած երկինքին գոյնովը, ու հեւացուց անոնց վրայ հեռաւոր ծիլերուն ու ծաղիկներուն վիրաւոր փայլակը։

Ամէնէն վերջը, բռնեցին անոր գլուխին սեւ քողը, որ խղդեց անոր երեսներուն ճերմակ թեւերը ու մարեց զանոնք, ինչպէս սուգ մը կը մարէ պատրաստուող աղօթք մը ու մեր շրթներէն՝ կապարի նման անոր դիակը կը նետէ մեր սրտին…

«Խաւարած հարսնուկ» – ասիկա բառն է, որ դեռ կը յիշեմ մռայլ այդ կարգէն, թաղման այդ կարգէն, որուն մէջ ողջերը մահուան համար կը կնքուին ու կը հասուննան։

Յետոյ՝ անոր վրայ բացուեցաւ սպիտակ լացը։ Քողքի գիշերուան սպիտակ ու ժպտուն լացը, որ հոդ, հանգիստի քարին առջեւ. իրական, լեղի արցունքը եղաւ։

Ու եղաւ անիկա «խաւարած» հարսը, որ այդ խորհուրդով՝ կը յանձնուի կոյս իր դամբարանին։

Անիկա մեռաւ, որովհետեւ տաճկըցած էր իր նշանածը։

Յետոյ՝ վար առին զայն քարին վրայէն ու անիկա չէր լար, երբ տուն շտկեցաւ։

Ու կը յիշեմ գեղը, հայ գեղը, որ քանի դար է չէ դադրած մեռելի կարգը կատարել է բոլոր անոնց, որոնք իրենց հաւատքը զոհեցին ու հոգիով մեռան։

* * *

Ու անոր մայրը:

Կոյր ու մենաւոր կնիկ, որ դրացիներուն թեւերովը գերեզման եկաւ։

Նոյն մեռելոցն է։ Քիչիկ մը տարբեր՝ Ծնունդին պաղած ու Վարդավառին կռնծած օրերէն։ Քիչիկ մը տարբեր։ Ուր գարուն կանցնի։

Ան ալ նստեցուցին «Հանգչած քար»ին վրայ։

Ինչ դժնդակ էր հոդ, ճակատագրին պէս ինչքան դժնդակ՝ կոյր այդ պառաւը։

Ու անոր մատները փոքրացան ու ամփոփուեցան։

Ու անոր ցաւը, անոր անանուն ցաւը իջաւ իր վրայ, շնորհի մը պէս, ներշնչումին պէս ու լուսաւորեց։

Ու անիկա բացաւ իր բերանը ու երգեց պատանքին գովքը։ Ատանկ կծկուն, ատանկ կոյր ու անթարթ մատներով ի՜նչ երազ կը պատմէր:

Ու բոլոր մայրերը հեծկլտացին ու խաչ բռնեցին։

Յետոյ։

Անիկա, բաց ուրախ մատներով իր մէջքէն հանեց կարմրուկ շարը [4] ։ Ու գովքը պատմեց անոր կեանքը։ – Քսան տարի է, սնտուկէն խորը սպասող շարը, որ հօրը վիզէն նոր փրցուած է կ՚ըսես։ Ու պառաւին մատներուն անիկա կը նմանի շուշաններու շարոցի մը, զոր բզկտած ըլլան։

Ու անոր մատները, կուրցած մատները, պարապին վրայ «հանգոյց»ը դրին իր զաւկին ճիտին։

Ու անոր շրթները, անանկ ողորմուկ, անանկ սրտառուչ՝ պարապին վրայ ճակատը պագին «թագաւոր» տղուն։

Որ,

Մայրերը, բոլոր մայրերը աղարձան դարձան ու լռիկ լացին։

Յետոյ,

Վար առին անիկա «Հանգիստի քար»էն, ինչպէս կործանուած երազ մը։

Բայց անիկա չէր դողար։ Ու անիկա չէր լար մեռել թաղել ամէն կնոջ պէս։

…………………………………………….

Ու տարին անիկա իր մարդուն կողքին։

Զատիկ։

Անոր բերանէն բառը սգաւոր էր ու կարմիր։ Ու բառը մարդն էր հոն, ինչպէս էր նաեւ տաղաւարը, զոր դարերը այդպէս պարտադրեցին մեր դժբախտ ցեղին։

– Զատիկ։

Անիկա կը կանչէր իր մարդը, քսան տարի առաջ գերեզման իջած տաճկին դանակովը։

Ու պատմեց անիկա, միշտ գովքին բառերովը։

– Իր հարսնութիւնը՝ աւելի կարճուկ, քան ձմրան օր մը։ … Մահը իր մարդուն։ Ծնունդը տղուն, որ հօրը անունը կը բերէ: մօրը…։ Ու կուրութիւնը, որ զարկաւ զինքը այդքան կանուխէն։

Ու լացաւ անիկա, մեռելոց օրով, միշտ գովքին մէջէն, իր չոր արցունքը։ Ու անոր աչքը փուտ էր ինչպէս հատիկ մը, լացի մէջ ձգուած ու այդպէս տոժկած [5] ։

Ու գերեզմանը, որ մեռելոցին կը նման էր գարնան պարտէզի մը, մեռելները պսակող ծաղիկներուն եւ ողջերը գինովցնող աղջիկներուն մէջտեղը։

– Ո՞րն է խելացին, որ կը յաւակնի աշխարհը ճանչնալ։

Ու լացաւ անիկա, երբ գերեզմանը կը թափէր, կեանքի ալիքի մը պէս դէպի իր բերանը, դէպի մեծ կալատեղիները Զատկի պարերուն ու հարսներգ կ՚ըլլար, իրական ու խենթ կաս-կարմիր երգը պարմանիներուն։

………………………………………………………….

– Զատիկ.

Քիչ մը ետքը՝

– Զատիկը։

Ու, անմիջապէս՝

– Ո՞ր մէկը թաղեմ, Տէ՜ր։

* * *

Բայց անիկա կը թաղէ։

Անիկա կը ղրկէ իր մարդուկը, նորէն իր կողքին, չմոռնալով անոր կրկնել իր պարզ խնդրանքը «կուշտիկ» մը տեղին, հողերուն ներքեւ։

Ու հիմա դառնալով տղուն.

– Քեզ ինտո՞ր թաղեմ։

Տաճկըցողները գերեզման չունին։

* * *

Աչքիս առջեւ են խաւարած հարսնուկը եւ խաւարած մայրը։

Աչքիս առջեւն է մեծ գերեզմանը, դեղին ու մեռելոցի անհուն ամբոխը։

Ասոնք պատկերներ են ու թարթիչներուդ վրայ թեթեւ կը կշռեն։

Բայց «ինտո՞ր թաղեմ»ը կոյր մօրը բերնէն, ու կոյր, յուսահատ անոր «Զատիկ»ը, որ կը յամառի պոռալ իմ հոգիէս ներս ու չմարիլ։

Ո՜վ իմաստութիւնը մեր մայրերուն։

Բայց ինչպէս թաղել, ո՞ր հողքին ներքեւ տաճկութիւնը մեր հոգիներուն,

Մեր այսօրուան հոգիներուն, որոնք աւելի սեւ եղան, քան հաւատք փոխողներունը։