Լեւոն Մեծագործ

Գ. Ակնկալուք թագին

Տեսաք ամաւ յառաջ քան զմահն ` հռչակեալ ’ ի Լեւոնէ յետին կտակաւ եւ քահանայապետական կոնդակաւ հաստատեալ ` ժառանգ թագաւորութեան իւրոյ զերախայ դուստր իւր Զապել, եւ զխօսեցեալ փեսայն հեռաւոր զԱնդրէ ` որդի թագաւորին Ունգարաց. յորմէ ` անագան ուրեմն յետ վախճանի Լեւոնի դարձան հրեշտակքն առաքեալք, բերելով զրոյց ` զի փոխեալ է արքայն Ունգարաց ’ ի մտացն խորհրդոյ, ոչ գիտեմ է՞ր աղագաւ, եւ ոչ եւս կամի առաքել զտղայ որդին ’ ի Հայս: Համբաւս ` որպէս եւ էր բնական ` ’ ի վարանս արկ զխնամակալսն, զՊայլս [3] եւ զպարոնայս, այլ եւ յերկպառակութիւն. յոր յաւելան եւ ինքնամատոյց յառաջաձգութիւնք փափագողաց թագին եւ ժառանգութեանն, եւ սպանումն Սիր Ատանայ ` ’ ի Հաշիշեաց ( Աւազակաց ), ’ ի նմին իսկ ’ ի Սիս մայրաքաղաքի, ’ ի փողոցին ` որ տանէր յեկեղեցին Բարսումայ: Իշխեցին ոմանք կասկածել կամակցութեամբ Կոստանդեայ գունդստապլի Պայլի ` երկրորդ խնամակալի արքայդստերն ` եղեալ զոճիրն, որում չտան ինչ փաստս. թերեւս կարծելով առ քինու գերութեանն ’ ի Քէյքաուզայ, զի ’ ի մարտին որ ’ ի Շողականն ` ոչ օգնեաց նմա Ատան, մանաւանդ եթէ արգել զկատարեալ յաղթանակն, զնա ’ ի միջի թողլով թշնամեաց ` եւ ինքն ’ ի բաց կամ ’ ի փախուստ դառնալով. բայց զայս չէ ուրուք ասացեալ, եւ ոչ մեք առ հաւանութեան: — Կոստանդին որդի գոլով քեռւոյ Լեւոնի, մարթի կոչիլ եւ դայեկորդի նորին, զի գրեաթէ ’ ի միում տան սնան, մինչ Ռիթա մայր Լեւոնի եւ Ռուբինի ` սնուցանէր զսոսա ’ ի Պապառօն, ’ ի տան Բակուրանայ եղբօր իւրոյ եւ Վասակայ ` հօրն Կոստանդնի. բայց սա շատ կրսեր էր տիովք քան զԼեւոն այլ զի եւ անդստին յ ’ ամէ 1205 յիշի յարքունիս Լեւոնի, եւ յետ սակաւ ամաց ` նաեւ պաշտամամբ սպարապետութեան, ( թէպէտ եւ անդրանիկ որդին՝ Սմբատ Գունդստապլ ` ասի ծնեալ յամի 1208 կամ 1206), իսկ ինքն Կոստանդին եկեաց յետ Լեւոնի ամս քառասունեւհինգ, եւ աբրահամեան ծերունի կոչեցաւ. յայսմ ամենայնէ գուշակի անցեալ զերեսնամենիւք ’ ի մահուն Լեւոնի. եւ գէթ իբրեւ հնգետասան ամ սպասաւորեալ նմա, եւ ցուցեալ զանձն որ ինչ լաւ եւս յայտնեցաւ յետոյ, քաջարի, խորագէտ եւ հաւատարիմ թագաւորի. վասն որոյ եւ կարգեցաւ ’ ի նմանէ ’ ի գլուխ զօրուն եւ վստահացաւ ’ ի պայլութիւն պայազատին, որում եւ մնաց միագլուխ խնամակալ, եւ հազարապետ տանն արքունի ` յետ սպանման գործակցին:

Առաջին յակնկալուաց ժառանգութեան գահուն Լեւոնի ` եղեւ ծերունի այլ աշխոյժ փեսայ նորին, թագաւորն Երուսաղեմի Յովհ. Պրիեն, որպէս վերագոյնդ ծանուցաւ, ըստ կարծեցեալ իրաւանց որդւոյ իւրոյ տղայոյ, որ եւ թոռն Լեւոնի ’ ի Ռիթայ - Ստեփանուհւոյ դստերէ իւրմէ ` ծնելոյ յառաջնոյ կնոջէն, որով եւ անդրանիկ քան զԶապել: Այնքան իրաւացի համարէր Պրիեն զպահանջն կամ կամէր իրաւացուցանել, զի գրեաց ` որպէս կամեցաւն ` առ Քահանայապետն Ոնորիոս Գ, եւ ընկալաւ ’ ի նմանէ գիր հաւանութեան ( գրեալ ’ ի սկիզբն փեբր. 1220 ամի ). այլ եթէ ո ' րպէս վրիպեցաւ ’ ի յուսոյն ` արագարագ մահուամբ կնոջն եւ որդւոյն, ծանուցաք եւ զայն յառաջագոյն: Ասի յոմանց յարեւմտեայ պատմչաց ` եկեալ իսկ Յովհաննու ’ ի Հայս ` յառաջ քան զմահ կնոջն եւ որդւոյն, եւ մերժեալ ’ ի Հայոց, վասն որոյ եւ տրտմութեամբ դարձեալ եւ կամեցեալ զինու զօրութեամբ մաքառել. ’ ի նմին ժամանակի թուի եւ Հայոց գրեալ առ Քահանայապետն, ծանուցանելով զվերջին կամս Լեւոնի. քանզի միւսանգամ գրէր Ոնորիոս առ Յովհ. Պրիեն ( յամսեան օգոստոսի ), եւ նզովիւք պատուիրէր մի՛ լինել ձեռնամուխ յայդ խնդիր Հայոց. եւ այսպէս իսպառ յուսակտուր դադարեաց նա:

Երկրորդ ակնկալուն ` ծանօթ երիտասարդն է, Ռուբէն - Ռեմունդ, երբեմն արդարեւ ժառանգ հռչակեալ եւ հաստատեալ իսկ քահանայապետական հաճութեամբ, այլ վասն կանխածանօթ ապերախտութեանն առ Լեւոն ` մերժեալ ’ ի նմանէ, որպէս եւ էր մերժեալ յիւրոյ իսկ բնիկ աթոռոյն յԱնտիոքէ, մախանօք հակառակորդին իւրոյ Պեմունդի. եւ մինչ ջանայր վերադառնալ ’ ի նոյն ` օժանդակութեամբ գահուն Հռովմայ, լուեալ զմահ Լեւոնի, միւս եւս անխոհական խորհրդով, մինչ յայտնապէս գիտէր զյետին կտակ նորին, համարձակեցաւ բռնաբարել զբաղդն կորուսեալ: Եւ ոչ նա միայն փառասէր խորհրդովն բորբոքէր, այլ հասարակաց իմն մոլութիւն էր իշխանաց ժամանակին ` ձկտիլ ’ ի բարձունս, մանաւանդ եթէ դոյզն ինչ փաստ ումեք գոյր ժառանգութեան կամ խնամութեան. եւ առ այս զմիմեամբ ելանէին ` կին ածել զդստերս եւ զայրիացեալ կանայս իշխանազանց եւ տեարց վիճակաց, բազում անգամ ոչ խտրելով ոչ զհասակ եւ ոչ զայլ պատշաճս: Որպէս այժմիկ եւ Ջօֆրէ տէրն Սարուանդիքարի, թերեւս գաղտնի յուսով գահերիցութեան ` իշխէր խնդրել յիւր կնութիւն ` զԼեւոնի իսկ թագուհին զՍիպիլ, որ էր տակաւին մանկամարդ իբր քսան եւ մի ամաց. այլ հեռատեսն Կոստանդին մերժեաց իսպառ զայնպիսի խնդիր ` որ զԱդոնիային բերէր առ Սոմնացին Աբիսակ: — Յանդգնագոյն եւս գտաւ մարաջախտն Հայոց Վահրամ ` Կոփրետայ որդին, տէրն Կոռիկոսի. խնդրեաց սա ’ ի Ռուբինէ զմայր նորին Ալիծ, որ էր յայնժամ իբր քառասնամեայ, խոստացեալ օգնական լինել նմա ’ ի թեւարկութիւն թագաւորութեան Հայոց. եւ արար այնպէս: Բայց Ռուբինի կամելով հաստ առնել զթիկունսն ` թախանձէր զլիկաթ Քահանայապետին, մինչ տակաւին ’ ի պաշարման Տամիադայ նստէին, ձեռն տալ ինքեան իբրեւ վաղագոյն ժառանգ կարգեցելոյ ’ ի Լեւոնէ. եւ Պեղագիոսի անտեղեակ գոլով եղելոցն ’ ի սկզբանէ ` ոչ գտանէր անհաւան, այլ եւ գրէր առ Հայս ընդունել զնա: Ոչ եւ այսու շատացեալ Ռուբինի ` եգիտ սինլքորս ոմանս, եւ գունդ կազմեալ եմուտ ’ ի Կիլիկիա, եւ հրաւիրեալ զհամախոհ իւր Վահրամ, որսացան ’ ի միաբանութիւն իւրեանց եւ զՅոյնս ` որք ’ ի Տարսոն մեծ մասն բնակչացն էին, եւ կալան զքաղաքն զայն մեծ եւ զբերդն որ ’ ի նմին. եւ գումարեալ մարտիկս հինգ հազար, կամէին յեղակարծումն ժամու անկանել ’ ի վերայ արքունական քաղաքին եւ տիրանալ գահուն: Գուժկան եհաս առ Պայլն Կոստանդին ` մինչ կայրն անդ անկասկած. եւ ոչ գիտելով զթիւ համարոյ ապստամբացն ` ել ’ ի Սսոյ երեքհարիւր արամբք պատահել նոցա. դիմեալ ’ ի Մամեստիա ` ուր համարէր գտանել զնոսա ` եւ ոչ հանդիպեալ, յառաջեաց երթալ յԱտանա. եւ ահա ընդ առաջ ել նմա ստուար գունդ ապստամբացն. զորոց տեսեալ զբազմութիւն ` սկսան զանգիտել որք ընդ իւրն էին. այլ նա ` որ զոգի կրէր եւ զսէր Լեւոնի, քաջալերեալ զնոսա եւ խմբեալ ’ ի դիպան վայրի ` առ փոքու կամրջաւն, յարձակեցաւ պուղեաց ցրուեաց զբանակ հակառակացն, եւ կալեալ զյոլովս ’ ի նոցանէ ` պատուէր ետ կողոպտել ’ ի զինէ եւ ’ ի զգեստու, բայց մի ' սպանանել. եւ ինքն իւրայովքն զհետ պնդեցաւ փախստէիցն պարոնայց, որք աճապարեալ անկան ’ ի Տարսոն, փակեցին զդրունսն, եւ սկսան ’ ի պարսպացն նետաձիգ լինել ’ ի գունդն կոստանդեան: Յայսմ ամենայնի խորհրդակից եւ գործակից էր Պայլին ` կաթողիկոսն Յովհաննէս: Ընդերկարէր եւ դժուարանայր արդեօք պաշարումն եւ առումն քաղաքին Տարսոնի, եթէ չէր Վասլի ուրումն բանատու եղեալ Գունդստապլին, յորմէ առեալ տուրս զոր խնդրեաց ` եբաց ’ ի գիշերի զդրունս քաղաքին. ’ ի ներքս խուժեցին զօրք Կոստանդնի. եւ որպէս գերելոցն ’ ի կռուին ` եւ զբնակչացն յաւարի առին զինչս, խնայելով ’ ի կեանս նոցա: Բայց Վահրամ եւ Ռուբէն հանդերձ այլովք իշխանօքն ելին ամրացան «’ ի կլայն, որ էր գեղեցիկ եւ անըմբռնելի ամրութեամբ », ըստ պատմչին: Առ որ հարկ եղեւ դարձեալ երկայնմտութիւն եւ խորագիտութիւն Պայլին. զի մի առ մի քակեաց զմիաբանեալսն եւ ձգեաց արտաքս, եւ եդ յարգելան բանտի, մինչեւ տիրացաւ բերդին. ապա զոմանս արձակեաց, զայլս առաւել մեղապարտս ` արդարապէս պատուհասեաց, ընդ որս սպանաւ եւ Վահրամ իբրեւ ապստամբ, եւ ոմանք ’ ի բանդին մեռան։ — Այսպէս եղեւ եւ տարաբաղդ երիտասարդին Ռուբինի, որ մինչդեռ երկոցուն իշխանութեանց մեծաց թեկն ածէր, տուայտեալ ’ ի տառապանս զնդանին ` յամենայնէ զրկեցաւ, եւ յարեւէն իսկ (1222), այնքան պայծառ ծագելոյ երբեմն ` լուսով Լեւոնի, եւ պայծառագոյն եւս փայլել յուսացուցանելով, կարճ կենօք ( հազիւ քսանեւհինգամեայ ), ընդ երկար տատանեալ յերկակի նժարս բաղդի, եւ ծաղկապէս խամրեալ ամենայն գեղով հասակին եւ ոսկէթել վարսիւքն [4]: Բայց որպէս բազում անգամ ’ ի կեանսն ` նոյն եւ ’ ի մահուն ` կարեկցութեան գտաւ արժանի. ’ ի տղայութենէ անտի իւրոյ թղթովք Լեւոնի եւ ապա իւրովքն եւ այլոց ` ծանօթ գոլով ’ ի բազում դէպս յատենի Քահանայապետին Հռովմայ, պատուէր առաքեցաւ աստի առ լիկաթն ( Պեղագիոս ) յԱսորիս, խնամ տանել կնոջ նորին եւ որդեկացն. որք երկու դստերք միայն յիշին. մին ( Եշիվա ) վաղամեռիկ լեալ, միւսն ` Մարիամ, յամին 1241, եղեւ կին Փիլիպպոսի Մոնֆորդ կոչեցելոյ տեառն Տիւրոսի, եւ անուանեցաւ Տիկին Թորոնի, ( բերդ մերձ ’ ի Տիւրոս, զարդիս կոչեցեալ Թէպնին ), ժառանգելով զտեղին կամ զանունն ` ’ ի հանւոյ իւրմէ Ալիծայ դստերէ Ռուբինի Բ ` մօր Ռուբինի - Ռեմունդի, որ արար իւր անուն ` անվեհեր վիճմամբ ’ ի վերայ ժառանգութեանն [5]:

Հարկ համարե g լ լրման պատմութեանս ` զայսքան մեծ տեղի ’ ի վարս Լեւոնի գրաւողին, զեղբօր թոռինն, նշանակել զելս կատարածի եւ զյետամնացս նորին, դարձ արասցուք ’ ի ժառանգ թագաւորին եւ յոստանն խաղաղեալ արդ, ’ ի բառնալ թեկնածուաց թագին եւ ’ ի նուաճիլ ապստամբացն ընդ հզօր ձեռամբ Պայլին Կոստանդնի. որում տեսաք գործակից ` ըստ իւրում կարի ` զծերացեալ կաթողիկոսն, հաղորդ ոչ սակաւ մեծամեծ դիպաց եւ գործոց Լեւոնի ` եւ յառաջնմէ իսկ քան զթագաւորել նորա. յետ տարւոյ եւ ամսոց ինչ մահուան նորին ` եհաս վախճան եւ ինքեան, արքայակերպ հայրապետին, որ եկաց յաթոռն ընդ առաջին եւ ընդ երկրորդ նուագն եւ ընդ անկն միանգամայն ` ութեւտասն ամ. եւ թաղեցաւ յաթոռ իւր յետին ` ’ ի Դրազարկ: — Վէճ մեծ եղեւ վասն յաջորդի նորին, զի չէր ’ ի միջի Լեւոն, որոյ հաւանութեամբ կարգեալ էին յետին չորք կաթողիկոսունքն. երկուք էին այժմ ընծայեալքն ’ ի բազմաց կամ ’ ի գլխաւորաց. Կոստանդին Լամբրունեցի ` որդին Հեթմոյ - Հեղեայ ` որ յամենայնի ձեռներէցն էր ` յառաջ մատուցանէր զ Գրիգոր վարդապետն Սկեւռացի, այր, որպէս բազում անգա ւ ( մ՞ ) տեսաւ ’ ի պատմութեանս, արժանաւոր, առաքինի, զգօն եւ գիտնական, եւ հասունացեալ հասակաւ. իսկ Կոստանդին Պայլ ` զանուանակից իւր զտէր Կոստանդին Բարձրբերդցի, որ ցայս վայր չէր երեւեալ ’ ի պատմութեան, եւ եպիսկոպոս այնր բերդի եւ նահանգի թուի գոլ, որում աշխարհօրէն տիրէր ինքն Պայլն. սա ընտրեալ յոլովից վիճակաւ գումարելոցն եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, օծաւ կաթողիկոս Հայոց, եւ երկայն ամօք ( քառասուն եւ վեց ամ ) եկաց յաթոռն, գրեաթէ զոյգ զամենայն ժամանակ թագաւորութեանն Հեթմոյ:

էջ 527 ­ նկար 232. Կնիք Կոստանդնի կաթողիկոսի [6] ։

[1]             Բազումք վասն Սալահէտտինի պատմեն զայս հրամայեալ առնել, եւ այլք վասն այլոյ ուրումն արեւելեան եւ մսլիման սուլտանի։

[2]             Յոլովք ’ ի ժամանակագրաց արեւմտեայց եւ պատմչաց Խաչակրաց նշանակեն զմահ Լեւոնի. որպէս Բելլովագեանն. «Ejusdem (Damiati) obsidionis tempore Rex Armeniæ Leuo defunctus est in terra sua». — Տ ’ Էսրէ (Pierre d'Esrei): Nouvelles vindrent au roy Jehan de Hierusalem, que le roy d’Armenye, lequel retourna en Acre, estoit allé de vie a trespas». — Տարեգիրք Սրբոյ Երկրին (Anales de Terre Sancte): «En cel an morut li rois Lyvon del Meane ? Ուղղագոյն եւս ա՛յլ գրիչ. «En cheli an morut le roy Livon d'Ermenie».

[3]             Օրէնք Ասսիզացն Երուսաղեմի պատուիրեն Պայլս երկուս կարգել անտիական որբոց պայազատաց. զմին՝ ’ ի պահպանութիւն անձանց նոցին, եւ զմիւսն ’ ի զգուշութիւն ընչից նոցին. ըստ այսմ օրինակի այսպէս արարեալ էր եւ Լեւոնի։

[4]             Տարէգիր Ս. Երկրին նշանակէ յամին 1221 զըմբռնումն Ռուբինի, եւ յետոյ զմահն. «Le Bail d'Ermenie prist Ruppin à Torso, et le mist en prison, dont il morut» ։

[5]             Քանզի կին Ստեփանեանն Ռուբինի՝ Իզապել, ժառանգեալ էր զբերդն Թորոն յ ’ անզաւակ փռանկ եղբօրէ իւրմէ Հըմֆըրեայ ( Գ կամ Դ ). յետ որոյ Սալահէտտին տիրացաւ տեղւոյն. եւ յետ ամաց աւելի քան զքառասուն (1229), յորժամ քրիստոնեայք դաշամբք թափեցին զայն յԵգիպտացւոց, եւ Տեւտոնեանք գրաւել կամէին՝ իբրեւ տուրս ինչ ինքեանց յ ’ Բ Հըմֆըրեայ, որդեկորոյսն Ալիծ՝ որ ոչ միայն զարիւն այլ եւ զոգի Ռուբինեանց կրէր, ամբարձաւ ընդդէմ նոցա եւ պահանջէր իբրեւ ժառանգութիւն մայրենի. որում հաւանեցաւ Վերին ատեանն Երուսաղեմի. այլ Պայլ կայսերն Փրետրիկայ Բ, իբրեւ թագաւորի Երուսաղեմի, զասպետաց կողմն ունէր. յայնժամ տիկինն Ալիծ՝ որպէս յանիրաւի զրկեալ ’ ի վեհագունէ իւրմէ ( կայսերէ ), իրաւամբք՝ ըստ օրինի Ասսիզացն, ապստամբեցոյց զլիճ ճորտս վիճակին Թորոնի՝ չհատուցանել կայսեր զպարտս իւրեանց։ Արդարացոյց Փրետրիկ զտիկինն, եւ դարձոյց ’ ի նա զԹորոն, ( որ արժէր վաթսուն հազար բիզանդ սառակինեան ), փոխանակ այնր տուեալ Տեւտոնեանց՝ հասս ըստ չափու հասից տեղւոյն։ Ալիծ՝ յետին մնացեալ շառաւիղ ուղղագիծ ’ ի նախահաւէ տոհմին Ռուբինեանց՝ յիշի փոքր մի եւս զկնի այսր ժամանակի, յորում անցեալ էր զյիսնամենիւք, եւ յորժամ տիկնաբար վաւերական գրովք պարգեւէր ասպետաց այլ եւ այլ կալուածս, զորս թոռն նորա եւ փեսայն՝ կրկին հաստատեցին։ Յետին ծանօթ հրովարտակ Ալիծայ է տուեալն յամսեան նոյեմբերի 1234 ամի, առ Եղբարս Ս. Ղազարու Երուսաղեմի, հաստատելով նոցա զտուրս 30 ոսկի բիզանդաց, զտուեալն յառաջնոյն Հըմֆըրեայ յամի 1151 ։ Յետ մահուան Ալիծի՝ թոռն իւր Մարիամ դուստր Ռուբինի ­ Ռեմունդի, զորմէ բան պատմութեանս էր, ժառանգեաց զԹորոն, եւ յանուն նորին այր իւր Փիլիպպոս եւ ապա որդիքն՝ կոչեցան տեարք Թորոնի։ Անյայտ է եւ ժամանակ մահուան Փիլիպպինայ քեռն Ալիծի, դշխոյի Լասկարիս կայսեր։ Իսկ Մարեմայ՝ երկու ուստերք եւ երկու դստերք եղեն ’ ի Փիլիպպեայ, անդրանիկն Յովհան տէր Թորոնի, կրսերն Հըմֆըրի. երկոքին եւ ’ ի միում ամի վախճանեալք, 1283, յետ վաճառելոյ զկալուածս իւրեանց։

[6]             Սմին Ա Կոստանդնի թուի կնիքս, որոյ կաղպար գտաւ ’ ի պեղման յատակի մայր եկեղեցւոյ Séez քաղաքի Փռանկաց։

[7]             Զի քսանամեայ ասէ զնա Սմբատ ’ ի մերժման յաթոռոյն։

[8]             Տարէգիր Ս. Երկրին համառօտէ. «Phelippes, fix de Buemont, prince d'Antioche, espousa la fille dou roy Lyvon d'Ermenie, et ot tout le roiaume d'Ermenie; dont le Bail d'Ermenie le prist puis, et le mist en prison, dont il morut» ։

[9]             Յաւուրս ծերութեան նորա գրէր զնմանէ գորովաբար զյետագայ բանքս, երէց ոմն նշանաւոր անուամբ եւ յաւէտ մականուամբ, եւ արժանի հետաքննութեան զարմին, ’ ի ժամանակի՝ յորում զրաւեալ համարիւր Ռուբինեանցն. եւ ’ ի կարծիս լինիմ թէ իցէ արդէօք թոռն կամ թոռնորդի Մլեհի ’ ի հարճորդւոյն։ Իսկ բանքն են այս, զոր գրէ ’ ի յիշատակարանս Աստուածաշունչ գրոց, վասն Յովհ. եպիսկոպոսի՝ որդւոյն Կոստանդնի. « Ո՜վ սուրբ եղբարք, … յիշեսջիք յաղօթս ձեր զստացող գրոցս, զիմ քաղցր եւ բարի Պարոնն եւ զիշխանաց իշխանն, զՊարոն Կոստանդին, զհեզն եւ զխոնարհն, զաստուածասէրն եւ զքահանայասէրն եւ եկեղեցասէրն, զի Քրիստոս Աստուած ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ առողջ հոգւով եւ մարմնով։ … Ընդ նմին եւ զմեղաւոր երէցս զգծող ցանկերոյս՝ զ Թորոս Ըռաւբինեանցս, եւ զծնողսն մեր յիշեսջիք Աստուած — ողորմեայիւ, եւ Աստուած յիշողացդ եւ մեզ ողորմեսցի », եւ այլն։

[10]           Սալահէտտին։

[11]           Փրետրիկ Ա կայսր։

[12]           Բազում անգամ յիշեալ Քահանայապետն Իննովկենտիոս Գ։

[13]           Որպիսիք հանդիսացան ’ ի ժամանակակիցս Լեւոնի եւ ’ ի ծանօթս ’ ի պատմութեանս յայսմ, փեսայն իւր Յովհան Պրիեն, Առիւծասիրտն Հռիկկարդ, Դուքսն Վենետկոյ Ենրիկոս Տանտոլոյ՝ առողն Կ. Պօլսի, Փիլիպպոս ­ Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, եւ այլն։