Հայաստանը ՀՅԴ – Բոլշեւիկ յարաբերութիւնների ոլորտում 1917-1921

Յարաբերութիւն Մոսկուայի իշխանութեան հետ – առաջին փորձեր

Այդ օրերի անդրկովկասեան իրականութեան մէջ, Բաքուից բացի, ներկայ չէր Մոսկուայի բոլշեւիկեան իշխանութիւնը։ Իբրեւ դերակատար ու որոշիչ ազդակներ Անդրկովկասում եւ մինչեւ անգամ Հայաստանի նորակազմ հանրապետութիւնում, առաւել մեծ ներկայութիւն էին Գերմանիան եւ որոշ չափով էլ Անգլիան, իսկ Օսմանեան Կայսրութիւնը իր գրաւման տակ էր պահում Հայաստանի մի մեծ մասը։ Նրա զօրքերը տարածուած էին Ջուլֆայից մինչեւ Ղարաքիլիսէ։ Իրականութեան մէջ, Հայաստանի արտաքին գործերի ծիրում մշակուած ծրագրում, որին անվերապահօրէն իր վստահութեան քուէն էր տուել Դաշնակցութիւնը, բոլշեւիկ Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններ մշակելը առաջնահերթ տեղ չէր գրաւում։ [1]

Այստեղ էլ օսմանեան կառավարութեան հետ համաձայնութեան եզրեր գտնելը, թրքական բանակին երկրից հանելը եւ արեւմտահայ գաղթականներին իրենց տունն ու հողը վերադարձնելը կարեւոր հարցեր էին Հայաստանի կառավարութեան համար։ Աւելին, Մուդրոսի զինադադարից յետոյ, երբ իրականութիւն էին դառնում հաշտութեան բանակցութիւնները եւ խաղաղութեան վեհաժողովի նախապատրաստական աշխատանքների ծիրում արդէն իսկ սկսել էր արծարծուել նորանկախ երկրների մանդատների հարցը, Հայաստանի Խորհրդի մէջ մեծամասնութիւնը իբրեւ հովանաւոր ցանկանում էր տեսնել Ամերիկային, յետոյ Անգլիային, Ֆրանսիային եւ վերջում միայն Ռուսաստանին։ Փոքրամասնութեան մէջ էին սոցիալ-դեմոկրատները եւ սոցիալ-յեղափոխականները, որոնք դեռ պաշտպանում էին Ռուսաստանի հետ միութեան հարցը։ [2]

Ռուս-հայկական պաշտօնական յարաբերութիւնների բացակայութիւնը, Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին ամիսներին, չէր բացառում, սակայն, Հայաստանի կառավարութեան ջանքերը՝ Մոսկուայի ճանաչումը ապահովելու եւ նրա համագործակցութիւնը շահելու։ Եթէ նախաբոլշեւիկեան շրջանում Դաշնակցութիւնը իր յարաբերութիւնները Ժամանակաւոր Կառավարութեան հետ վարում էր իր անդամների ու համակիրների անձնական անմիջական կապերով, բոլշեւիկեան իշխանութիւնների հետ այդ կապը, մեծ մասամբ, ստեղծել էր փորձում հայ բոլշեւիկների միջնորդութեամբ։ Այս պարունակի մէջ պիտի ընկալել բանակցութիւններն ու մօտիկ յարաբերութիւնները, նախ, այն օրերին «դաշնակցականասէր» դարձած բոլշեւիկ Պօղոս Մակինցեանի եւ յետոյ՝ Արշաւիր Մելիքեանի հետ Երեւանում։ Այս յարաբերութիւնները սկսուեցին Հայաստանի անկախութեան նախօրեակին, Արամի նախաձեռնութեամբ։ Մակինցեանի բարեացակամ կեցուածքից օգտուելով՝ Արամը նրան ուղարկեց Մոսկուա՝ բոլշեւիկեան իշխանութեանց եւ հայ ժողովրդի միջեւ համագործակցութեան եզրեր գտնելու։ Այդ փորձը արդիւնք չտուեց։ Մակինցեանը Մոսկուայում իր խոստումը կատարելու փոխարէն աշխատանքի անցաւ Չեկայում, ապա Հայկական Գործերի Կոմիսարիատում, իսկ յետագայում Հայաստանի Հանրապետութեան կատաղի հակառակորդներից մէկը դարձաւ։

Արշաւիր Մելիքեանի հետ սերտ կապը շարունակուեց մինչեւ 1919-ի աշունը։ Մելիքեանը հաւատաւոր կոմունիստ էր, Պլեխանովի ուսմունքի հետեւորդ, որի պատճառով հալածուել ու բանտարկուել էր ցարական իշխանութեան օրօք։ Նախքան Հայաստանի խորհրդարանի ընտրութիւնները, նա աշխատում էր իբրեւ Հայաստանի Խորհրդի անդամ միեւնոյն ժամանակ հրատարակելով «Խօսք» մարքսիստական թերթը Երեւանում (Սեպտեմբեր, 1918-ից մինչեւ Մարտ, 1919)։ Ընտրութիւններից յետոյ նա շարունակեց իբրեւ կօօպերատիւների պաշտօնեայ։ Իր կուսակցական գործունէութեամբ հանդերձ, մօտիկ կապեր ունէր դաշնակցական որոշ ղեկավարների հետ եւ տրամադրութիւն՝ Հայաստանի համար բոլշեւիկ իշխանաւորների բարեացակամութիւնը շահելու։

Բոլշեւիկ իշխանաւորների հետ կապերը, ուրեմն, ընդհանրապէս միջնորդուած էին, իսկ անմիջական կապերը՝ սահմանափակ։ Կարելի է յիշել, օրինակ՝ Համօ Օհանջանեանի հանդիպումները խորհրդային դիւանագէտ Ադոլֆ Եօֆֆէի հետ Բեռլինում եւ բժ. Յակոբ Զաւրիեւի, Լիպարիտ Նազարեանցի եւ Սիմոն Յակոբեանի բանակցութիւնները թէ՛ Բեռլինում եւ թէ՛ Կրեմլում։ Բայց այս սահմանափակ կապերը որեւէ արդիւնք չտուեցին։ Մոսկուան պատրաստ չէր Կովկասի ոչ-բոլշեւիկ ղեկավարութեան հետ լուրջ խնդիրներ քննարկելու, մանաւանդ որ անհատ հայ բոլշեւիկների եւ Հայկական Գործերի Կոմիսարիատի հակադաշնակցական քարոզչութիւնը Կրեմլում իր ազդեցութիւնն ունեցել էր։ Աւելին, այդ շրջանում ռուսների եւ գերմանացիների միջեւ ձեւակերպւում էր Բրեստ-Լիտովսկի յաւելուած դաշնագիրը, որ ստորագրուեց 1918-ի Օգոստոս 27-ին, որը Անդրկովկասը բաժանում էր ռուսական եւ գերմանական ազդեցութեան երկու գօտիների։ Այդ բաժանումի մէջ մեծ կարեւորութիւն չունէր Հայաստանի անձեռմխելիութիւնը, եւ թուրքերը կարող էին Հայաստանի հետ վարուել այնպէս, ինչպէս իրենց ազգային շահերն էին պահանջում։ Արդէն ընթացքի մէջ գտնուող եւ յետագայում աւելի շեշտուած թուրք-բոլշեւիկ համագործակցութիւնը ցուցանիշն էր այդ քաղաքականութեան։

Հայաստանի անկախութիւնը Ռուսաստանին ճանաչել տալու ձախող փորձերը պատճառ դարձան, որ Հայաստանի կառավարութիւնը որոշ ժամանակով յետաձգի Մոսկուայի հետ պաշտօնական յարաբերութիւններ նախաձեռնելու փորձերը։ Իսկ այդ օրերին Հայաստանի կառավարութեան համար ամենամտահոգիչ հարցը, արտաքին յարաբերութիւններից աւելի, ներքին դժուարութիւնները դիմագրաւելն էր։