Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄՈՎՍԻՍԻ. ԸՆԴ ՈՐՈՒՄ ԵՒ ՅԱՂԱԳՍ ՆՈՐՈԳՈՒԹԵԱՆ ԼՈՒՍԱԿԱՌՈՅՑ ՍՐԲՈՅ ԱԹՈՌՈՅՆ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

Մեծահաւատ սրբասնունդ եւ բարեփառ հայրս մեր տէր Մովսէս կաթուղիկոս էր յաշխարհէն Սիւնեաց՝ ի գաւառէն Բաղաց, որ այժմ ասի Աճանան, ի գեղջէն՝ որ անուանի Խոտանան։ Եւ մինչ էր նա ամաց հնգեստանից՝ աւելի կամ պակաս, ետուն նմա աստիճան քահանայութեան եւ օրհնեցին կուսակրօն աբեղայ։

Եւ դէպ եղեւ պատահիլ նմա տիեզերալոյս վարդապետին Սրապիոնի, եւ առ նա յարեալ աշակերտացաւ նմա, բայց վախճանն Սրապիոնի փութով ժամանեաց ի վերայ, յորում ժամանակի տհաս էր տէր Մովսէս՝ ուսմամբ եւ հասակաւ։ Բայց Սրապիոն վարդապետն մտօք նկատեալ՝ իմանայր յոգի իւր՝ զի շնորհք Աստուածային երեւի առ տէր Մովսէսն՝ ընդ որոյ ցաւակցաբար հոգաց զնա, վասն զի կոչեաց առ ինքն զաւագ աշակերտն իւր՝ զԿեսարացի Գրիգոր վարդապետն, եւ յանձն արար նմա զտէր Մովսէսն ասելով. «Յանձն առնեմ զսա քեզ, զի փոխանակ իմ հովուեալ պահեսցես զսա՝ եւ հասուցեալ յարբունս հասակի, եւ վարդապետական ուսման, եւ տացես զգաւազան եւ զպատիւ վարդապետական. եւ եղիցի օրհնութիւն իմ ի վերայ քո եւ դորաե։

Եւ յետ վախճանի Սրապիոնին մնաց տէր Մովսէս առ Գրիգոր վարդապետն յաշակերտութիւն նորա, եւ զկնի սուղ ինչ ամաց խնդրեաց տէր Մովսէս զհրաման ի Գրիգոր վարդապետէն, զի գնասցէ յԵրուսաղէմ յուխտ եւ յերկրպագութիւն տնօրինական տեղեացն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ նա ետ զհրաման, որ եւ ելեալ տէր Մովսէս՝ գնացեալ եհաս յԵրուսաղէմ. եւ կատարեաց զուխտ ամենայն տնօրինականաց Տեառն։ Ապա անտի գնաց յաշխարհն Եգիպտոսի՝ եւ շրջեալ յամենայն վանօրայս եւ յանապատս ազգին Ղփթոց, վասն զի վանօրայք եւ անապատք բազումք գոն, յորում բնակեալ են բազմահոյլ միաբանք, կարգօք եւ սահմանօք կրօնաւորական, որք ունին զկարգաւորութիւն ամենայն իրաց. ժամատեղաց եւ սեղանատեղաց, եւ զգեստուց, եւ խցակացութեան, եւ կրօնաւորական ժուժկալութեան, եւ այլ ամենայն գործոց։ Եւ ի մէջ նոցա շրջելով եւ հարցանելով եւ տեսանելով տեղեկանայր ամենայնի. եւ սմին այսմիկ ինքն տէր Մովսէս՝ թէպէտ անհոգ եւ անփոյթ էր, այլ տնօրինիչ Սուրբ Հոգին՝ յածեալ շրջեցուցանէր ի մէջ այսպիսի կրօնաւորական կարգաց առ ի ուսուցանել զնա, վասն ապագայ ժամանակաց՝ որպէս եւ պիտոյացաւ ի ժամանակս կարգադրութեան Մեծ անապատին. եւ տէր Մովսէս յԵգիպտոսէ դարձեալ եկն յԵրուսաղէմ, եւ եղեւ լուսարար սրբոյ Յարութեանն։

Յորում ժամանակի դէպ եղեւ անդ լինիլ Սարգիս պարոնտիրոջն, եւ տեառն Կիրակոսի, որոյ վասն շարագրեցաք, թէ եղեն սկիզբն անապատի, եւ կրօնաւորական կարգաց. որք կային յԵրուսաղէմ, եւ շրջէին յաշխարհին յայնմիկ ի վանօրայսն Յունաց՝ եւ յեզերս Յորդանան գետոյ, եւ ի լեառն Փորձութեան, եւ որոնեալ խնդրէին զտեղի անապատի անքոյթ եւ անշփոթ, եւ ըստ պատշաճի ոչ գտանէին։ Առ որս ասաց տէր Մովսէս. «Զայդպիսի տեղի, զոր խնդրէք՝ յարեւելեան յաշխարհին բազումք գոն, եւ մանաւանդ յերկրին Սիւնեաց, որոց ես ականատես իսկ եմ, եւ յաշխարհին յայնմիկ կարի առաւել պատշաճ է շինել զանապատ, զի բուն Հայաստան է, վանօրայք, եւ գեղօրայք, եւ ժողովուրդք քրիստոնէից բազումք գոն, ուստի ամենայն պիտոյք անապատին լցեալ լինինե։ Այլ եւ ինքն տէր Մովսէս յանձն էառ, զի յորժամ նոքա ժամանեալ յերկիրն յայն, եւ ուրեք անդորրացեալ զետեղեցին, ուր եւ իցէ ինքն տէր Մովսէս՝ թողեալ զամենայն անդր՝ առ նոսա ժամանեսցէ, եւ ընդ նոսին բնակեսցի միաբանութեամբ։ Արդ՝ այսպիսի յորդորականաւ բանիւ զնոսա առաքեաց ի վերին աշխարհն արեւելից, ինքն մնաց յԵրուսաղէմ։ Եւ հրամանաւ Գրիգորի եպիսկոպոսին, որ էր առաջնորդ սուրբ Յակոբայ՝ գնաց ի նուիրակութիւն վասն Երուսաղէմի եւ զբազում արդիւնս ժողովեալ ի քրիստոնէից եբեր յԵրուսաղէմ առաջի Գրիգոր եպիսկոպոսին։

Ապա ելեալ յԵրուսաղէմայ եկն առ վարդապետն իւր Գրիգոր Կեսարացի, որ էր ի Կոստանդնուպօլիս՝ քանզի թագաւորական հրամանաւ նստեալ էր առաջնորդ քաղաքին՝ պատրիարգ անուամբ։ Եւ կացեալ յաշակերտութիւն Գրիգոր վարդապետին յամս ինչ պարկեշտ եւ սրբակրօն վարուք՝ ո՛չ պաճոյճ եւ փափուկ հանդերձիւ որպէս եւ այլքն էին ի ժամանակին, այլ խոշորազգեստ եւ պահացող, որ ի շաբաթ օր եւ ի կիրակի օր լուծանէր ի կերակուրս նաւակատեաց, զատեալ ի մսոյ՝ եւ ի գինւոյ, եւ հանապազ սաղմոսերգ եւ պատարագամատոյց։ Առ որ հաճեալ եւ հաւանեալ ամենայն ժողովուրդքն Կոստանդնուպօլսի, եկեղեցականք եւ աշխարհականք, եւ երեւելի արք՝ որպէս Շահին Չալապին, որ էր այր նշանաւոր ի դրան թագաւորին, եւ այլք եւս յոլովք։ Նաեւ վաճառականք արեւելեան աշխարհին, որք պատահեցան ի Կոստանդնուպօլիս, եւ մանաւանդ Ջուղայեցիք եւ Գողթնացիք. զի գիտէին թէ Մովսէսն յարեւելեան աշխարհէն է. ամենեքեան մատուցեալ առ Գրիգոր վարդապետն, խնդրէին տալ տէր Մովսիսի՝ վարդապետութիւն։

Իսկ Գրիգոր վարդապետն էր այր ահարկու եւ յոյժ խրոխտ եւ դժուարահաւան, բայց տեսնելով զքաղցր եւ զսրբասէր բարս, եւ զպարկեշտ վարս տէր Մովսիսի, նաեւ զվկայութիւն ժողովրդեանն, ոչինչ եղեւ անլուր, այլ ըստ վկայութեան անձին նորա, եւ ամենայն ժողովրդեան ետ նմա գաւազան վարդապետական մեծաւ հանդիսիւ։ Այնուհետեւ տէր Մովսէս վարդապետն անխափան քարոզէր յամենայն եկեղեցիս զաւետարանն Քրիստոսի վճիտ եւ պայծառ քարոզութեամբ։

Եւ յետ ամաց ինչ՝ հրամանաւ Գրիգոր վարդապետին առաքեալ եղեւ Մովսէս վարդապետն գնալ եւ ինքնագլուխ քարոզութեամբ շրջագայիլ. եւ ելեալ ի Կոստանդնուպօլսէ եկեալ հասեալ ի քաղաքն Տիգրանակերտ՝ ուր էր տապանն Սրապիոն վարդապետին, համբուրեալ զնա սրբով տապանաւն. եւ առեալ ի նմանէ զօրհնութիւն։ Ելեալ անտի անցեալ զՎասպուրական քաղաքաւն եկն ի Թարվէզ, եւ անտի ի հայրենի աշխարհն իւր, ի գաւառն Սիւնեաց ի վանքն Տաթեւու. յորոյ գալստենէ եղեւ անպատում ուրախութիւն ամենեցուն եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց։ Եւ զառաջինն սիրով ընկալան զնա միաբանք վանացն Տաթեւու՝ եպիսկոպոսք եւ աբեղայք, բայց յետոյ յետս չոգան ի նմանէ, քանզի ոչ ընկալան զքարոզութիւն նորա։ Յաղագս որոյ ելեալ ի Տաթեւու վանացն, եւ գնաց ի Մեծ անապատն առ Սարգիս եպիսկոպոսն, եւ առ տէր Կիրակոսն, ըստ նախկին ուխտադրութեանն իւրեանց՝ զոր պայմանեալք էին յԵրուսաղէմ, եւ անդէն յանապատին կալաւ իւր դադար բնակութեան, եւ ի ժամանակս ժամանակս ելեալ շրջէր ի մէջ քրիստոնէից՝ եւ քարոզէր զպատուիրանս Աստուծոյ, եւ վերստին դառնայր յանապատն. վասն զի որպէս ձուկն ելեալ ի ջրոյ մերձի ի մեռանել եւ անդրէն ի ջուր անկեալ կենդանանայ, սոյնպէս եւ սմա՝ յելանելն յանապատէն, եւ ի մտանելն յանապատն։

Իսկ զքարոզութիւն Մովսէս վարդապետին ամենայն ժողովուրդք խնդութեամբ ընդունէին եւ յօժարութեամբ կատարէին, եւ ուրախութեամբ փառաւորէին զԱստուած՝ զտուիչն այնպիսի շնորհաց մարդկան։ Բայց եպիսկոպոսք գաւառաց եւ աբեղայք վանօրէից ո՛չ հաճէին ի քարոզութիւն Մովսէսի, վասն զի Մովսէս վարդապետն որպէս ինքն մերկ էր յամենայն աշխարհական նիւթոց, եւ պահօք եւ սրբութեամբ եւ կրօնաւորական վարուք կեայր ըստ հրամանաց գրոց. սոյնպէս եւ քարոզէր լինիլ ամենայն վանականացն, եւ նոքա անգոսնեալ զբանս նորա՝ ո՛չ ընկալան։ Վասն զի ամենայն վանօրայք ազգիս Հայոց՝ իւրաքանչիւր սեւագլուխ ունէր իւր զինչս առանձին, այգի եւ բուրաստան, փէթակ եւ տուն, եւ մարան, եւ համբարանոցս, եւ զմուտս ստացուածոց. նաեւ զմուտս հասարակաց վանիցն մասունս արարեալ՝ յինքեանս բաժանէին։ Եւ զայն ամենայն ինքեանց եւ ազգայնոց՝ եւ իւրեանց հաճելեաց արանց ծախէին ի պէտս կարեաց։ Եւ զնուիրեալ տեղիսն Աստուծոյ՝ որք բնակարան են նշխարաց սրբոց եւ սքանչելագործ, եւ շնորհակիր նշանաց Աստուծոյ, լցեալ էին զայնոսիկ կանամբք եւ տանտիկնօք, եւ իւրեանց ազգայնօք։

Եւ բնաւ ո՛չ գիտէին թէ պարտ է կարգաւորի զվեղար եւ զփիլոն ունել զիւրեաւ, կամ հանդերձս խոշորս եւ ասուիս զգենուլ. այլ որպէս զաշխարհական, եւ զմարմնաւոր իշխանս փափուկ եւ ազնիւ զգեստիւ պճնէին. չաշխուր, եւ կապայ, եւ պատուական փակեղ ի գլուխս, եւ բալափուշ զիւրեւ առեալ։ Այլ եւ ո՛չ վարկանէին թէ պարտ է վանականաց պահօք եւ ծոմաջան երկօք կենցաղավարիլ, այլ ի բոլոր տարին ուտիք եւ գինի եւ միս անխտիր։

Սոյնպէս եւ գեղական երիցունք անուամբ միայն քահանայք, այլ ոմանք առեալ զիշխանութիւն մէլիքութեան, եւ ոմանք տանուտէրութեան՝ եւ ոմանք պոռնիկք եւ երկկանայք, ոմանք յարեցեալք իշխանաց այլազգեաց. արբանեակք չարեաց գործոց նոցա՝ եւ մատնիչք քրիստոնէից, ոմանք ի մարմնաւոր արուեստս եւ ի հողագործութիւնս պատաղեալ իբրեւ զաշխարհականս. եւ բնաւին թողեալ զժամ եւ զպատարագ։ Ոչ կանխէին ի ժամ աղօթից յեկեղեցի, եւ ոչ լինէր լսելի ձայն ժամակոչի ի գեղօրայս, եւ բնաւին բարձեալ ի նոցունց շնորհ քահանայութեան, բայց տակաւին զինքեանս քահանայս անուանէին, եւ գործէին զգործ քահանայութեան, ոչ իբրեւ զքահանայ՝ այլ իբր զմարմնաւոր արուեստաւոր՝ վասն մարմնաւոր վարձու իւրոյ։

Եւ ոչ միայն գեղական երիցունք եւ աբեղայք ըստ ասացելումս անուղղայ կարգօք լեալ թափառականք, այլ եւ կաթուղիկոսքն՝ զի ոչ թէ մի էր, այլ երեք եւ չորք կաթուղիկոսք, վասն զի յաղագս փառամոլութեան, եւ ագահութեան իբրեւ զմաքսաւորս ղաբալայիւ եւ հարկիւ ի Պարսից թագաւորէն առնուին զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան՝ եւ զսուրբ Աթոռն Էջմիածին. եւ ի շրջագայութեան իւրեանց ի մէջ ժողովրդեանն, թագաւորական ծառայ եւ այլազգի զօրականս շրջեցուցանէին ընդ ինքեանս, եւ զիրաւունս եւ զհասս՝ որք ի ժողովրդենէն՝ ճշդիւ եւ բռնութեամբ ուժգին առնուին որպէս զորդիսն Հեղեայ [Ա Թագ. Բ 12-13, 22-25]. եւ կաթուղիկոսքն՝ որպէս ինքեանք արծաթով եւ կաշառօք ընկալեալք զաստիճան կաթուղիկոսութեան, սոյնպէս եւ ինքեանց ձեռնադրեալ եպիսկոպոսունքն եւ քահանայքն, տգէտք, խոտանք, եւ անպիտանք, ըստ սաղմոսին, որք էին լեալ պաշտօնեայք որովայնի [Հռոմ. ԺԶ 17-18]՝ հանապազ ի գիներբուս դեգերեալք՝ գուսանօք իբր զմարմնաւոր իշխանս, յառաւօտէ մինչեւ ցերեկոյ հետեւեալ կատակաց եւ լկտի բանից՝ եւ դատարկութեան։

Եւ սոցին ամենեցուն առիթ, ո՛չ այլ ինչ՝ եթէ ոչ հեռացումն ի Սուրբ գրոց եւ յերկիւղէն աստուծոյ, ոչ բնաւ ընթեռնուին գիրս, այլ էին փակեալ եւ լռեալ մատեանք աստուածայինք, վասն զի էր խափանեալ ընթերցումն Սուրբ գրոց, որք էին արհամարհեալ յաչս նոցա, հողով եւ մոխրով լցեալ եւ անկեալ յանկեան ուրեք. վասն զի ոչ զգիրս գիտէին եւ ոչ զզօրութիւնս գրոց՝ ըստ Տեառն բանի։

Արդ՝ եթէ եկեղեցականք այնպէս, զի՞նչ եւս ասացից զաշխարհականաց, որք ոչ բնաւ գիտէին թէ պարտ է քրիստոնէից խոստովանիլ եւ հաղորդիլ. կամ յամենայն աւուր ի տեղի աղօթից կանխիլ, նաեւ զպահս ձիթով եւ գինեաւ ապականէին, ոմանք կնահանք, եւ ոմանք երկկանայք եւ ոչ զզօրութիւնս գրոց՝ ըստ Տեառն բանի [հմմտ. Մատթ. ԻԲ 29]։

Իսկ եկեղեցիք եւ վանօրայք, ամենեքեան անշուք եւ անպատիւք, բնաւին կողոպտեալք ի զարդուց եւ ի սպասուց, մինչ զի եւ սուրբ սեղանն եւս ամենեւին մերկ եւ բաց։ Բազմաժամանակեայ փակեալ դրամբք, խաւար եւ անլոյս, լռեալ ի պաշտամանց եւ ի պատարագաց. աւերեալ եւ խախտեալ շինուածք նոցա, տանիք եւ որմունք, իբրեւ զանտէր եւ այրի զրկեալ ի փեսայէն եւ օտարացեալ յորդւոց՝ նստեալ թախծեալ հոգւով եւ անմխիթար լայր ընդ երեսս մարդոյ։

Արդ՝ բազմապատիկ յոլովութեամբ, քան զորս շարագրեցաք աղաւաղեալ եղծեալ էր բարեկարգութիւն ի վերին աշխարհէս Հայոց, եւ փոխանակ նորա արձանացեալ եւ արմատացեալ անկարգութիւն։ Որոյ վասն վշտանային եւ ցաւէին հոգւով չափ ընդ տգիտաբար մոլորութիւնս յայսոսիկ՝ երկոքին սուրբ վարդապետքն Մովսէսս այս եւ Պօղոսն, զոր յանցելում ճառիդ ծանուցաք զորպէսն։ Եւ Պօղոս վարդապետն փոքր մի ժամանակաւ վաղագոյն եկեալ էր, քան զՄովսէս՝ ի վերին աշխարհս եւ ի սակս մենակութեան իւրոյ, հակառակորդքն հարստահարէին զնա. իսկ ի գալն Մովսիսի վարդապետին, իրերաց զօրավիգն եղեալ համարձակ քարոզէին ընդ ամենայն գաւառս։ Եւ սոքա երկոքին վարդապետքս, եւ Սարգիս պարոնտէրն, եւ տէր Կիրակոսն, այլովք յիշատակեալ արամբքն, զոր ի ճառին Մեծ անապատին յիշեցաք, նախ զամենայն զկարգս եւ զսահմանս անապատի եւ կրօնաւորութեան սահմանեցին, զորս ի գրոց ընթերցմանէ գտին, եւ զորս Մովսէս վարդապետն յանապատս Ղփթոցն տեսեալ էր եւ ուսեալ. եւ ապա նոքա ամենեքեան յանապատին կալով աղօթէին վասն փրկութեան աշխարհի, եւ նովին աղօթիւ նպաստ լինէին վարդապետացն՝ խնդրելով ի Սրբոյ Հոգւոյն օժանդակել նոցա ի քարոզութիւն Բանին կենաց։ Իսկ երկոքին վարդապետքն Մովսէս եւ Պօղոս եղեն իրերաց ընկերք իբրեւ զսուրբ առաքեալսն Պետրոս եւ Պօղոս, լեալք ամոլք հաւատոյ՝ շրջեցան յամենայն գաւառս արեւելեայ աշխարհիս, քարոզէին ամենեցուն զճշմարտութիւն, շինէին զեկեղեցիս, կարգէին քահանայս, հաստատէին դպրոց, ուսուցանէին մանկունս, վասն զի առաքելաբար շրջէին հետիոտս գնալով, ոչինչ առնուին յումեքէ, այլ միայն զկերակուրս, եւ զբոլոր շաբաթն պահէին, միայն ի շաբաթ օր եւ ի կիրակի օր լուծանէին նաւակատեաց կերակրովք ի բոլոր տարին, եւ ի գինւոյ եւ ի մսոյ մեկնեալք ամենեւին։

Իսկ քրիստոնեայք վերին աշխարհիս տեսնելով զճշմարիտ քարոզութիւն նոցա, զի վկայէին բանից եւ քարոզութեան նոցա եւ գործք նոցա, ամենեքեան դարձան ի թիւր ճանապարհաց իւրեանց՝ եւ հնազանդեցան կարգաց եւ սահմանադրութեան նոցա, իշխանք եւ եպիսկոպոսունք, եւ երիցունք, եւ արք նշանաւորք ռամկօք ամենիւք։ Բայց յոլով արք անուանիք՝ եկեղեցականք եւ աշխարհականք, ո՛չ միայն ո՛չ ընկալան զքարոզութիւն նոցա, այլ եւ ներհականային եւս, եւ կեղծաւորս եւ խաբեբայ անուանէին. եւ զսահմանեալ կարգս նոցա խանգարէին ինքեանք եւ արաբանեակք իւրեանց, ուր եւ հասանէին եւ ուր եւ կարէին։

Այլ զայս գործ հակառակութեան առնէին արք թիւրք եւ օրինազանցք, որք ո՛չ հաճէին ընդ ճանապարհս ճշմարտութեան, լինէին չարահամբաւք եւ ամբաստանք զվարդապետացն. եւ մինչեւ եհաս լուր ամբաստանութեան նոցա առ այլազգի իշխանս աշխարհաց՝ ի խան եւ ի սուլթան, եւ մանաւանդ առ կաթուղիկոսն Մելքիսէթ, որ թագաւորական բռնութեամբ վարէր զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան։ Եւ զի ինքն կաթուղիկոսն եւս ոչ էր ի ճանապարհս ուղղութեան, յայն սակս տեղի տայր ամբաստանութեան այնպիսեաց՝ եւ նիւթ առեալ ի նոցունց նեղէր զվարդապետսն։ Բազում անգամ պատահեալ կաթուղիկոսն աստ եւ անդ զսահմանեալ կարգս նոցա խափանէր. եւ զÿի նոցանէ յառաջ կոչեալ զարսն յետս ընկրկէր, եւ նոցին՝ պատգամս սպառնականս խրոխտ բանիւ առաքէր։

Նա եւ պատահեցան վարդապետքն կաթուղիկոսին, զնոյն զսպառնական եւ զեպերական բանս լուան ի նմանէ, զի թագաւորական իշխանութեամբ խրոխտայր ի վերայ վարդապետացն, եւ այնքան վտանգեցին զվարդապետսն, մինյեւ առին զձեռնագիր ի Պօղոսէ վարդապետէն ո՛չ եւս շրջել ի մէջ քրիստոնէից եւ քարոզել որպէս եւ յառաջդ պատմեցաք ի նորին ճառին։

Իբրեւ այն ինչ եղեւ՝ զի զՊօղոս վարդապետն հանին ի կողմն ինչ եւ միայն գտեալ զՄովսէս վարդապետն, սկսան սաստիկ մրցանօք մաքառիլ ընդ նմա, եւ այնքան ի նեղ արկին զնա եւս՝ մինչ որ ինքն Մովսէս վարդապետն զիւր փիլոնն եւ զգաւազանն եւ զխալիչէն առաքեաց առ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն ասելով. «Որովհետեւ ոչ կամիս զքարոզութիւնն մեր, ահաւադիկ ա՛ռ ի քեզ զիշխանութիւնն մեր, եւ մեք լռեալ դադարեմք ի քարոզելոյ, եւ ընդ այդ թէ իցեն մեղք ինչ՝ դու տացես զպատասխանի Աստուծոյե։ Իսկ բարեաց կամեցողն Աստուած, որ զամենայն տնօրինէ, ոչ արար հաճելի զարարս Մովսիսի՝ խորհրդակցացն Մելքիսէթի, վասն որոյ հաւանեցուցին զՄելքիսէթ ոչ առնուլ զիշխանութիւնն Մովսիսի, այլ զգաւազանն իւր առ ինքն դարձուցանել եւ տալ հրաման քարոզութեան. եւ Մելքիսէթն արար այնպէս։ Թէպէտ ետ հրաման քարոզութեան Մելքիսէթն Մովսիսի, այլ ի նենգելոյ ոչ դադարեաց, զի հանապազ հարստահարէր, դատափետեալ պարտաւոր առնէր, եւ զրպարտէր, ինքն եւ համախոհքն իւր անխնայաբար նեղութիւնս ի վերայ նորա ածէին։

Ընդ որոց արարս տաղտկացեալ եւ հոգւով չափ դառնացեալ վարդապետին Մովսիսի, ձանձրացեալ եւ իբր զսրտիւ վհատեալ եւ լքեալ, մտածելով զբանն Տեառն, թէ հալածեսցեն զձեզ ի քաղաքէս յայսմանէ՝ փախիջիք ի միւսն [տե՛ս Մատթ. Ժ 23]. խորհեցաւ հեռանալ յարեւելեան աշխարհէս՝ եւ գնալ յարեւմտեան աշխարհն, եւ անդ եղելոց քրիստոնէից քարոզել։ Որով դիտաւորութեամբ ելեալ եւ եկեալ ի քաղաքն Երեւան՝ զի անցեալ ընդ այն՝ գնասցէ ի Թէոդուպօլիս, որ է Արզրում քաղաք։

Յորում ժամանակի տէր եւ իշխան էր Երեւան քաղաքի եւ Արարատեան աշխարհին մեծ եւ հզօր իշխանն՝ Ամիրգունայ խանն, որում դէպ եղեւ պատահմամբ ինչ տեսանել զվարդապետն Մովսէս, որոյ վասն հարցումն արարեալ խանն իւրոց առաջիկայից քրիստոնէից, որոց պատասխանեալ զուստին եւ զորպէսն։ Եւ եղեւ զի այլ եւս պատահեցաւ խանն վարդապետին, եւ որքան տեսանէր եւ խօսէր՝ ախորժ թուէր վարդապետն առաջի խանին. զի խնամքն Աստուծոյ շնորհալի ցուցանէր զծառայն իւր առաջի բռնաւորին, որ եւ ոչ եթող խանն զՄովսէս գնալ յաշխարհն արեւմտից, այլ անդէն արգել յԵրեւան քաղաքի։ Եւ օր աւուր գայր խանն, եւ տեսանէր զպատարագն, եւ զայլ արարողութիւնս ժամակարգութեանն, եւ խօսէր ընդ նմա երբեմն ի պատճառս իմաստութեան եւ երբեմն ի պատճառս հաւատոյ, եւ լսէր զպատասխանիսն վարդապետին, ախորժ եւ համեղ եւ լի շնորհօքն Աստուծոյ. եւ վասն պարկեշտ վարուց նորա սիրեաց զնա խանն, վասն որոյ պահեաց զնա յԵրեւան քաղաքի՝ ի Կաթուղիկէ եկեղեցւոջն կացուցեալ զնա զամս երիս։

Կայր ի վաղեմի ժամանակաց վայելուչ մատուռ մի շինեալ ի վերայ դամբարանի սրբոյ առաքելոյն Անանիայի, որ էր ի հիւսիսային կողմանէ քաղաքին Երեւանայ ի մէջ այգեստանացն, եւ էր աւերակ եւ անմարդաբնակ, որոյ վասն ասաց խանն առ վարդապետն. «Տեսանես զայս եկեղեցիս, որ ամայի կայ. արդ՝ լուր ինձ, եւ մի՛ գնար յայլ աշխարհ, այլ արա զսա քեզ բնակութիւն՝ եւ դադարեա աստէն, զի իրերաց մերձակայութեամբ եւ տեսութեամբ մխիթարեսցուքե։ Այլ եւ ամենայն ժողովուրդք քաղաքականք եւ վաճառականք աղաչելով զնոյն խնդրէին ի վարդապետէն։ Յորոց բանս հաճեալ սրբոյ վարդապետին՝ ձեռն ի գործ էարկ շինել զտեղին, արդեամք եւ ձեռնատուութեամբ քրիստոնէից տեղականաց եւ վաճառականաց, որք յօժարութեամբ տային տուրս ողորմութեան ի շինումն տեղւոյն, վասն սիրոյ վարդապետին, զի բնակեսցէ ի մէջ իւրեանց. վասն որոյ փութանակի շինեցին, շուրջանակի պարիսպ եւ խցեր եւ ժամատուն, եւ սարաւութ, եւ այլ տներ յոլով. եւ կատարեալ զամենայն շինուածսն, բնակեցաւ անդէն վարդապետն իւրովք միաբանօքն, կարգաւն եւ սահմանաւն այն, զոր կարգեցին ի Մեծ անապատն։ Առ որ ժողովեցան միաբանք բազումք, միայնակեացք եւ գրոց աշակերտք իմաստունք եւ սրբակեացք. կային ի միասին մեծք եւ փոքերք սիրով հանդարտեալք ի խցի, հանապազօր կանխեալ յաղօթս եւ յընթերցումն Սուրբ գրոց։

Որոյ ուղիղ վարդապետութեան եւ բարի քաղաքավարութեան համբաւ հռչակեցաւ ընդ ծագս աշխարհի, ի Հոռոմաստան, ի Քրդաստան, ի Վրաստան, ի Պարսկաստան. զի յամենայն աշխարհաց վաճառականք գային անդր եւ տեսանէին, եւ զհամբաւն տանէին։ Զայս ամենայն յաջողութիւնս, զառաջդիմութիւնս Մովսէս վարդապետին տեսանելով Մելքիսէթ կաթուղիկոսին զչարէր եւ հեղձամղձուկ լինէր ի սրտի, բայց ո՛չ կարէր զչար ինչ առնել Մովսիսի վասն երկիւղի խանին զի նա յոյժ սիրէր զվարդապետն։

Եւ եղեւ զի Մելքիսէթ կաթուղիկոսն իւրովք խորհրդակցովքն արար այսպիսի խորհուրդ, ոչ վասն փառացն Աստուծոյ, եւ ոչ վասն օգտի Մովսէս վարդապետին, այլ վասն շահու եւ օգտի իւրեանց. զի մամոնայ եւ արծաթ բազում գումարեսցի ինքեանց։ Սահմանեցին, թէ, ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին մեռոնօրհնէք առնեմք, եւ այն՝ ձեռամբ Մովսէս վարդապետին, որպէսզի ի նորին համբաւ ի բազում աշխարհաց բազում ժողովուրդք գումարեսցին, յորոց լիցի մեզ շահք յոլովից մամոնայից արծաթոյ։ Վասն որոյ ոմանք յեպիսկոպոսացն Մելքիսէթ կաթուղիկոսին եկին առ Մովսէս վարդապետն, եւ մեծարեցին զնա բանիւ Մելքիսէթի կաթուղիկոսին, գալ յԷջմիածին եւ առնել մեռոնօրհնէք։ Եւ յայնմ ժամանակի տակաւին ոչ ունէր զաստիճան եպիսկոպոսութեան Մովսէս վարդապետն՝ վասն որոյ հրաժարէր ասելով. «Ես ո՛չ ունիմ զաստիճան եպիսկոպոսութեան՝ ոչ է այդ իմ գործ, այլ այնոցիկ՝ որք եպիսկոպոսք ենե։ Յորոյ պատճառէ, ասաց Մելքիսէթ կաթուղիկոսն. «Եթէ զեպիսկոպոսութիւնն պատճառէ, ես օրհնեմ զինքն եպիսկոպոս եւ մի եւս պատճառ յօդեսցէ, այլ եկեալ օրհնեսցէ մեռոնե. իսկ Մովսէս հրաժարէր յեպիսկոպոսական աստիճանէ, զանձն անարժան ասելով. բայց նորին աշակերտքն, եւ ամենայն քահանայք եւ ժողովուրդք՝ թախանձէին յանձն առնուլ զաստիճան եպիսկոպոսութեան, վասն որոյ յանձն էառ վարդապետն Մովսէս լինիլ եպիսկոպոս։

Ապա Մելքիսէթ կաթուղիկոսն եկեալ ի դամբարանս սրբոյ առաքեալոյն Անանիայի, ուր էր բնակութիւն Մովսէս վարդապետին, զոր անուանեցին զտեղին անապատ. եւ անդ օրհնեաց զնա եպիսկոպոս յաւագ երկուշաբաթ աւուրն։ Եւ ապա եկին յԷջմիածին կաթուղիկոսն եւ վարդապետն, եւ ամենայն եկեղեցականք, եւ աշխարհականք. եւ յաւագ հինգշաբաթ աւուրն օրհնեցին մեռոն. յետ օրհնութեան մեռոնին վաղվաղակի արձակեցին զժողովն, քանզի ի բազմաց աշխարհաց եկեալք էին ժողովուրդքն՝ որոց առեալ զօրհնութիւն սրբոյ մեռոնին, եւ զԷջմիածնի, գնացին ի տեղիս իւրեանց։

Իսկ վաճառականացն Ջուղայեցւոց հասեալք ի Սպահան քաղաքն առ հոմացեղս իւրեանց՝ ամենեցուն պատմէին զբարեվայելուչ արարողութիւնսն, զոր տեսեալ էին ի Մովսէս վարդապետէն։ Իսկ Ջուղայեցիք եկեղեցականք եւ աշխարհականք, լսելով զայն, տենչային ի սէր վարդապետին, եւ խանդակաթ սրտիւ փափագէին ի տեսութիւն նորին. որ եւ պատրաստեցին արս նշանաւորս՝ քահանայս եւ աշխարհականս, եւ առաքեցին հրաւիրակ Մովսէս վարդապետին, գալ ի Սպահան ի մէջ իւրեանց։ Նա եւ գլուխն Ջուղայեցւոց, ողորմութեանցն Քրիստոսի արժանին խօջայ Նազարն գրեաց ի վերայ որդւոյ իւրոյ խօջայ Սարֆրազին, որ յաւուրսն յայնոսիկ էր յաշխարհն Ատրպատականի, մեծարել զվարդապետն Մովսէս ի Սպահան. որոց եկեալ եւ առեալ զՄովսէս տարան ի Սպահան։ Եւ նա անդէն ըստ քրիստոսական վարդապետութեանն, եւ աւետարանական քարոզութեանն սփոփեալ արգահատէր զնոսա, եւ հաստատէր ի հաւատս քրիստոսական, ո՛չ միայն զբնակեալսն ի քաղաքին, այլ եւ զամենայն շրջակայս գաւառին. եւ կացեալ անդէն ժամանակս ինչ մեծաւ փառօք փառաւորեալ ի նոցունց, եւ ապա անտի դարձաւ յԵրեւան քաղաք ի տեղի իւր։

Մինչ կայր Մովսէս վարդապետն անհոգ պարզամտութեամբ յԵրեւան քաղաքի յիւրում տան, նիւթեաց նմա նենգութիւն Մելքիսէթ կաթուղիկոսն այսպիսի օրինակաւ, զի երեւեցոյց թուղթ մի որպէս զթամասուկ, յորում գրեալ էր թէ ես Մովսէս վարդապետս տալու եմ Մելքիսէթ կաթուղիկոսին զհարիւր թուման, գնամ ի Սպահան եւ անտի եկեալ տամ։ Զայս թուղթս տարան ի դիւան Ամիրգունայ խանին, եւ ճշդիւ պահանջէին հարիւր թումանն։ Իսկ Մովսէս վարդապետն՝ որպէս եւ էր անպարտ զնոյն պատասխանէր թէ, անպարտ եմ ի դմանէ, վասն զի ո՛չ է իմ տուեալ զգիրդ զայդ, այլ դաւով եւ հնարիւք իմն գործեալ են զգիրդ։ Եւ թէպէտ պատասխանի առնէր Մովսէս վարդապետն բանիւք բազմօք, սակայն ո՛չ լինէր փրկութիւն, զի կողմն զրպարտողացն ճարտասանք էին եւ փորձք ի չարիս։ Իսկ խանն իւրովք իշխանօքն եւ ամենայն քրիստոնեայքն վերահասու եղեն զի թուղթն այն հնարք իմն է եւ Մովսէս անպարտ է, վասն որոյ ամենեքեան ջանային փրկել զՄովսէս՝ եւ ոչ կարէին. զի երկարեցաւ գործոյս այսմիկ դատաստանն յերկուս ամիսս. այլ ազատարարն Աստուած փրկեաց զնա այսպիսի կերպիւ։

Մելքիսէթ կաթուղիկոսն եւ իւր եղբօրորդի Սահակ կաթուղիկոսն, ունէին ոխս նախանձու ընդ Համազասպ եպիսկոպոսին, որ էր Հաւուց թառայ վանացն եւ Երեւան քաղաքին առաջնորդ, եւ էր սա այր խրոխտ եւ ճարտարաբան, որ մեծաբանութեամբ պակուցանէր զկողմն Մելքիսէթեան, եւ թեւածէր ի վերայ նոցա, որ եւ Մելքիսէթեանք վասն այսմ քինու արկին զվնասն ի վերայ Համազասպ եպիսկոպոսին։ Եւ եղեւ զի յաւուր միում մինչ կային ի հանդէս դատաստանին, Սահակ կաթուղիկոսն եկաց առաջի խանին ի մէջ ատենին, եւ ասաց ի լուր հանդիսին. «Թուղթդ այդ բնաւին սուտ է՝ զի ոչ իմ հօրեղբայր Մելքիսէթ կաթուղիկոսն գիտէ՝ եւ ոչ ես. այլ ես գիտեմ, զի Համազասպ եպիսկոպոսն է արարեալ զայդ նենգութիւնդե։

Յայնժամ խանն եւ ամենեքեան՝ որք կային անդ, ի ձայն ցնծութեան օրհնեցին զԱստուած, որ ազատեաց զանպարտն ի ձեռաց զրպարտողացն, եւ ի նմին հանդիսի պատառեցին զթուղթն զայն, եւ գնացին Մելքիսէթեանքն կորագլուխ եւ ամօթով ի տեղիս իւրեանց։

Յետ այսորիկ անցին սակաւ ժամանակք ի վերայ՝ եկեալ եհաս հրովարտակ ի մեծ Շահաբաս արքայէն առ Ամիրգունայ խանն վասն Մովսէս վարդապետին, յորում գրեալ էր թէ, ծանիր Ամիրգունայ խան՝ զՄովսէս անուամբ վարդապետն՝ որ բնակի ի քում քաղաքի առ քեւ, փութանակի առաքեսցես զնա առ իս, եւ ուր եւ իցեմ ես՝ եկեալ գտցէ զիս։

Եւ պատճառ այսմ խնդրանացս սպիտակացուցեալ մոմն էր. վասն զի Մովսէս վարդապետն ի ժամանակին յորում էր ի քաղաքին Երուսաղէմ, անդ ուսաւ զարուեստն մոմ սպիտակացուցանելոյ, եւ արդիս ինքն յամենայն ամի սպիտակացուցանէր, եւ զսպիտակ մոմ վառէր յեկեղեցւոջն ի պատարագն, եւ յամենայն ժամակարգութիւնսն, զի զտօնս տէրունականս եւ զնշանաւոր սրբոց՝ մեծաւ հանդիսիւ կատարէր սպիտակ եւ պայծառ մոմեղինօք՝ եւ մեծաւ ցնծութեամբ. որպէս գրեալ է ի պատմութիւնս սրբոյն Յօհաննու Օձնեցւոյ։

Դարձեալ որպէս սովորութիւն է թագաւորաց՝ որ տղայս եւ աղջկունս ժողովեն յամենայն աշխարհաց, այսու սովորութեամբ եւ այս Շահաբաս թագաւորս ի նախարարաց իւրոց զոմն, որում անունն էր Բայինդուր բէկ, ընդ որում եւ այլ եւս ներքինիս առաքեաց յաշխարհն Ատրպատականի ժողովել զտղայս եւ զաղջկունս վասն թագաւորին. եւ նոքա գալով եկեալ հասին ի քաղաքն յԵրեւան։ Եւ յաւուր միում ի զբօսանս ելեալ շրջէին Բայինդուր բէկն եւ Ամիրգունայ խանն ի միասին, եւ զբօսնելով եկին յանապատն ուր բնակեալ էր Մովսէս վարդապետն. եւ անդէն բերեալ Մովսէս վարդապետին յայն սպիտակ մոմէն աղերսեաց եօթն մոմ Բայինդուր բէկին, եւ եօթն մոմ Ամիրգունայ խանին։ Եւ Բայինդուր բէկին տեսեալ առաւել պայծառ՝ չքնաղ եւ հրճուալի զսպիտակութիւն մոմին, յոյժ սքանչացաւ՝ եւ հաճեալ հաւանեցաւ եւ ասաց. «Պահեմ զսա եւ տարեալ աղերս մատուցանեմ շահինե։ Իբրեւ զայն զուաւ Ամիրգունայ խանն, ասաց. «Որովհետեւ այդպէս ասացեր՝ եւ զիմս բաժին եդից ընդ քումդ, զի ընդ դմին աղերսեալ լիցի առաջի թագաւորինե։

Իսկ Մովսէս վարդապետն իբրեւ ետես զբանս եւ զգործս իշխանացն, ասաց. «Որովհետեւ այդպէս արարիք՝ եօթն եւս մոմ բերեալ յաւելումք ի վերայ դոցա եւ այնպէս մատուսցես առաջի թագաւորինե։ Իսկ ի զրաւ գործոց իւրոց Բայինդուր բէկն գնաց առ թագաւորն՝ եւ ընդ բազում եւ զանազան աղերսիցն, մատոյց եւ զսպիտակ մոմսն առաջի թագաւորին, որոց ի տեսանելն թագաւորն առեալ զմոմն ի ձեռն իւր տեսանէր եւ զննէր, եւ հարցանէր թէ ուստի իցէ, եւ Բայինդուր բէկն ասաց զուստին։ Արդ՝ վասն այսորիկ թագաւորն գրեաց հրովարտակ ի վերայ Ամիրգունայ խանին, զի առաքեսցէ զՄովսէս վարդապետն առ ինքն. զոր եւ առանց իրիք յապաղելոյ առաքեաց Ամիրգունայ խանն զՄովսէս վարդապետն առ շահն։

Վասն որոյ ելեալ վարդապետին Մովսիսի յԵրեւանայ եւ գնաց ի քաղաքն Բաղդատ, զի անդ էր Շահաբաս թագաւորն, զի կամէր զքաղաքն Բաղդատ յետ առնուլ յՕսմանցւոց, զոր եւ էառ յետ սակաւ աւուրց. եւ մինչ տակաւին ոչ էր առեալ զԲաղդատ այլ շուրջ նստեալ պատերազմէր, անդ Մովսէս վարդապետն յանդիման եղեւ թագաւորին. յորում ժամանակի էր թուականն մեր ՌՀԵ, եւ թագաւորն հարցումն արարեալ վասն սպիտակութեան մոմին, իսկ վարդապետն առաջի կացեալ ըստ պատշաճին տայր զպատասխանին։

Ապա գրեաց շահն հրովարտակ եւ ետ ցՄովսէս վարդապետն՝ եւ առաքեաց ի Սպահան քաղաք առ Լալա բէկ իշխանն, որ ի թագաւորէն քաղաքապետ կարգեալ էր Սպահանու, զի տացէ հարիւր լիտր մոմ եւ երեք ծառայ ի ծառայից թագաւորին՝ Մովսէս վարդապետին, եւ զամենայն ծախս նոցա հոգասցէ։ Եւ այգեստանեացն որոց եւ հաւանեսցի Մովսէս վարդապետն, անպատճառ տացեն նմա, զի անդ սպիտակացուսցէ զմոմն, եւ ուսուսցէ զծառայսն՝ եւ տարցէ զնոսա առաջի թագաւորին, ուրեւ իցէ նա։ Առեալ վարդապետին Մովսէսի զարքունի հրովարտակն եւ եկն ի քաղաքն Սպահան, եցոյց Լալա բէկին, եւ նա կատարեաց զամենայն հրամանս թագաւորին, տուեալ ի Մովսէս զմոմն եւ ծառայ երիս, որոց անուանքն էին Ֆառուխ, Ղարչղայ, Բէհզատ, եւ զայն այգին զոր Թիլիմ խանի այգի ասեն։ Եւ Մովսէս յամիսս ութն աշխատեցաւ անդ, սպիտակացոյց զմոմն՝ եւ ուսոյց զծառայսն, եւ ապա առեալ սպիտակացուցեալ մոմն եւ զծառայսն գնաց ի քաղաքն Ֆահրապատ. քանզի անդ էր շահն, զի զԲաղդատ քաղաքն առեալ էր եւ դարձ արարեալ գնացեալ էր ի Ֆահրապատ առ ի ձմերել անդ, վասն որոյ անդ գնաց Մովսէս։

Ի նմին աւուրսն անդ էր մեծ եւ փառաւոր իշխանն Ջուղայեցի խօջայ Նազարն՝ որ յոյժ բարեկամ էր Մովսէսի, եւ յարգոյ առաջի Շահաբաս թագաւորին։ Որոյ ձեռամբն Մովսէս վարդապետն մատոյց զսպիտակ մոմն եւ զուսուցեալ ծառայսն առաջի թագաւորին, որոց ի տեսանելն յոյժ զուարճացաւ արքայ՝ եւ ի ձեռս առեալ զբօսնոյր ի նոսա, եւ բազմաւ յուսադրական բանիւ արձակեաց առ ժամուն զվարդապետն։

Յաւուրսն յայնոսիկ եկեալ եհաս տօն Ծննդեան եւ Յայտնութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ որպէս սովորութիւն էր Մովսիսի հանապազ մեծաւ հանդիսիւ կատարել զտէրունական տօնսն, եւ եւս առաւել զտօնս զայս բազում պատրաստութեամբ եւ յարմարագոյն կարգաւորութեամբ, քանզի ինքն թագաւորն եւս հանդերձեալ էր ի տեսութիւն եւ ի զբօսանս տօնին գալ, որ եւ եկն։ Եւ վարդապետն Մովսէս թափեաց զերկու սպիտակ մոմս մարդաչափ եւ ի ճրագալուցի գիշերն ի լուսանալ տօնին լուցեալ յերեկորեայ յանուն սրբոյ Աստուածածնին եւ ինքն յոտին կացեալ հսկելով ցառաւօտն ջերմագոյն սիրով եւ հաստատուն հաւատով, յորդաբուխ արտասուօք աղօթելով առ Տէր, բարեխօս արկեալ առ Միածին Որդին զՏիրամայր սուրբ Աստուածածինն, զի շնորհալի ցուցցէ զտօնախմբութիւնն այլահաւատ թագաւորին, եւ արկցէ զգութ եւ զողորմ ի սիրտ նորա ի վերայ քրիստոնեայ ազգին։ Որ եւ ողորմութեամբ Աստուծոյ եղեւ ըստ խնդրոյ վարդապետին, զի յաւուր տօնին մինչ նստէր արքայ ի զբօսանս տօնին՝ եւ վարդապետն զգեստաւորեալ իւրովք պաշտօնէիւքն կատարէր զկարգն ջրօրհնեաց, յոյժ հաճեալ եւ հաւանեալ էր արքայ ընդ տօնախմբութիւնն. եւ գթացեալ ի վերայ Մովսիսի՝ որ եւ հարցումն եւս արարեալ էր թագաւորն յաղագս վարդապետին՝ ընդ խօջայ Նազարին, եւ նա զբանս բարիս յոլովս խօսեցեալ էր վասն Մովսիսի առաջի թագաւորին։

Իսկ զկնի աւուրց ասաց արքայ ընդ խօջայ Նազարին. «Զի՞նչ խնդիրք ունի վարդապետն ձեր զի կատարեսցուք, զգա՞նձ թէ զդաստակերտ, թէ այլ ինչ, զոր ինքն կամիե։ Պատասխանեալ էր խօջայ Նազարն՝ թէ «Սա այնպիսի այր է, որ զաշխարհաւ եւ զընչիւք նորին զանց արարեալ է՝ եւ բնաւ մի ոք ի դոցանէ ոչ է կարիք սորա. այլ թէ շնորհ առնես տալ սմա զպարգեւս, զլուսարարութիւնն Էջմիածնի տուր. զի անդ սպասաւորելով եկեղեցւոյն այնմիկ աղօթեսցէ վասն կենաց թագաւորինե։ Յորոյ խնդիր յոյժ հաճեալ եւ հաւանեալ էր արքայ. եւ տուեալ էր Մովսիսի զլուսարարութիւնն սուրբ Էջմիածնի թագաւորական նոմոսիւ։

Ապա Մովսէս վարդապետն ելեալ ի Ֆահրապատու մեծաւ փառօք եւ անպատում ցնծութեամբ, ոչ միայն իւր՝ այլ եւ ամենայն քրիստոնէից, եկեալ եհաս յԵրեւան քաղաք, որ եւ ի սուրբ Էջմիածինն, եւ առանց յապաղելոյ զձեռն ի գործ էարկ նորոգութեան սրբոյ Աթոռոյն, ի թուականիս մերում ՌՀԶ ի Վարդավառի պահոց երկուշաբաթ աւուրն սկիզբն արարին շինութեան եւ նորոգութեան։

Արդ լսես զնորոգութիւն եւ ոչ գիտես թէ որպէս էր աւերութիւնն. վասն որոյ հարկիմ գրել զաւերութիւնն, զի ծանիցես զթշուառութիւն սրբոյ Աթոռոյն. որով եւ զցաւիլն եւ զկսկծալն զոր ունէին ամենայն ազգն Հայոց եւ վարդապետք ժամանակին վասն սրբոյ Աթոռոյն, ընդ նմին եւ զաշխատանս Մովսէս վարդապետին եւ զիւրոց աշակերտացն, եւ զտուրս եւ զողորմութիւնս քրիստոնէից ի նորոգումն սրբոյ Աթոռոյն։

Որպէս ասէ մարգարէն Դաւիթ թէ, արարին զԵրուսաղէմ որպէս խուղս մրգապահաց [Սաղմ. ՀԸ 1], եւ Եսայի մարգարէն ասէ վասն Սիովնի, իբրեւ զհովանի ի մէջ սեխենեաց [Ես. Ա 8]. ըստ այսմ սարասի գոգցես եւ զաստուածաբնակ սուրբ Աթոռս. զի ամենեւիմբ ունայնացեալ էր ստացուածոց՝ եւ կողոպտեալ ի զարդուց, ոչ գիրք, զի ոչ էր անդ ժամասել եւ կամ ընթերցումն. ոչ զգեստ եւ շուրջառ, զի ոչ էր ժամակարգութիւն եւ պատարագ, մինչ զի Քրիստոսի իջման տեղն եւ սուրբ սեղանն եւս ոչ ունէին ծածկոց. ոչ կանթեղք, զի ոչ գոյր լոյս, այլ հանապազ ի խաւարի, բայց այլազգի մահմետական ոմն վառէր ձիթոյ ճրագ եւ դնէր ի վերայ բեմին, եւ այն եւս երբեմն երբեմն, վասն անցաւոր ճանապարհորդաց. զի տեսանելով զայն՝ զողորմութիւն արասցեն նմա. ոչ խնկարկութիւն. զի ոչ գոյր բուրվառ եւ խունկ, եւ սալարկ յատակ եկեղեցւոյն քանդքանդեալ, եղեալ որջք զեռնոց, եւ սողնոց, եւ մեծամեծ լուսամուտքն՝ զորս ունի, ամենն ի բաց կայր առանց վանդակի, ուստի մտեալ ի ներքս թռչունք՝ լնուին զեկեղեցին ծռտովք եւ ծղովք եւ այլ գռեխովք. զոր յամենայն աւուր հարկիւ սրբէաք. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն ի լուսանալն, ձայնք թռչնոցն խափանէր զձայն ժամասելոյն։

Իսկ յարտաքուստ կուսէ գլուխ կաթուղիկէին, եւ տանիքն ամենայն եւ երեսք որմոցն քանդքանդեալք եւ քարինքն թափեալք, եւ որմոց յատակաց վէմքն փշրեալ եւ ծակոտեալ։ Եւ ի վաղեմի ժամանակաց որ շուրջ զեկեղեցեաւն շինութիւն եղեալ էր, եւ դարձեալ աւերեալ եւ ի վերայ միմեանց փլուզեալ էր, այնքան բարձրացեալ էր հողն եւ մոխիրն, որ յամենայն կողմանց շուրջ զեկեղեցեաւն եօթն կանգուն բարձրացեալ էր աղբիւսն եւ հողն՝ եկեալ եւ ծածկեալ էր զհիմունս եւ զաստիճանս եկեղեցւոյն, որք կան յարտաքուստ կողմանէ։

Իսկ զարդք եւ սպասք, եւ անօթք եկեղեցւոյն, եւ կամ տան բնաւ ոչ գոյր զի զոր ինչ եւ լեալ էր ի հին ժամանակաց, կաթուղիկոսքն՝ զամենայն վաճառելով եւ գրաւ դնելով վատնեալ էին. եւ արդ՝ եւս գրաւ եդեալ անօթքն գոյին առ մահմետական իշխանս. զորս ազատեաց Մովսէս վարդապետն. որ էր Աջն Արիստակէսի Հայրապետին՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ. այլեւ զաջ Աղջոց վանաց սրբոյն Ստէփաննոսի, ընդ որոց եւ խաչ՝ եւ սկիհ եւ բուրավառ՝ եւ շուրջառ՝ եւ այլ եւս ինչք։

Եւ ասացեալ բանքս՝ որք ի մէնջ ցուցանեն զտեղին անբնակ գոլ ի մարդկանէ, եւ ասեմ զիսկն, ոչ էր ամենեւին անբնակ, այլ դու համարեա իբրեւ զանբնակս, վասն զի կաթուղիկոսունքն՝ անդ յԷջմիածին ոչ բնակէին, այլ յԵրեւան քաղաք ի Կաթուղիկէ յեկեղեցւոջն, եւ կամ թէ ի շրջագայութիւնս աշխարհաց. բայց սեւագլուխք ոմանք սինլքորք եւ գռեհիկք, որպէս զգեղական հողագործս, որք վարնորդ մշակօք բնակէին յԷջմիածին, եւ զաւուրս տարւոյն զբազումսն ի գեղօրայսն անցուցանէին, քան թէ յԷջմիածին։

Եւ յորժամ Մովսէս վարդապետն սկիզբն արար նորոգութեան, տարակուսէին վասն հողոյն եւ մոխրոյն, որ բլրացեալ կայր շուրջանակի, թէ զիա՞րդ լինի պեղել. բայց որովհետեւ կամքն աստուածային քաղցրացեալ էր՝ եւ ձեռնարկութիւն գործոյն նորին հաճութեամբ էր՝ դիւրաւ հնարիւ եղեւ բարձումն հողոյն, վասն զի ածին զջուր ի գետոյն յորդ եւ վարար. եւ կապեցին ի կողմն ինչ հողոյն, եւ բազում մշակս արկին ի գործ, եւ սկսան մշակքն փորել զհողն եւ տրոր տալ ջրոյն, եւ այնպէս առնելով՝ ջուրն առեալ զհողն տանէր եւ քարն մնայր. որ ի սակաւ աւուրս փութանակի յամենայն կողմանց բարձաւ հողն, եւ բացաւ վայրն ամենայն. եւ եղեւ հարթայատակ գետին, եւ մնացեալ քարինքն շարեցան ի յորմս տանցն, լեալ ձեռնտու գործոյն. եւ ապա լայն եւ ընդարձակ պարիսպ պատեցին շուրջանակի, յօրինեալ բուրգս ութն ի նմա։

Եւ զպարիսպն զոր շինեցին, այսպէս ձեւեցին։ Որպէս եւ տեսանի յեկեղեցւոջ անդ չորեքին խորանք եկեղեցւոյն, որք կան յօրինեալք ի նմա ընդ չորս կողմս աշխարհիս, յարտաքուստ կուսէ եկեղեցւոյն ի ճակատաց այս չորից խորանացս։ Նախ՝ չափեցին ի ճակատէ արեւելեան խորանին ընդ արեւելս ԽԵ. գազ, որ լինի ԿԳ. հալաբի, եւ ապա արկին զարեւելեան կողման պարիսպն. այսպէս իմասցիս եւ արեւմտեան կողմանն։ Սոյնպէս եւ հիւսիսային կողման խորանի ճակատէն չափեցին ընդ հիւսիս Խ. գազ, որ լինի ԾԶ. հալաբի. եւ ապա արկին պարիսպ. այսպէս իմասցիս եւ զհարաւային կողմանն։ Եւ ապա ի մէջ պարսպին արեւմտեան կողմն շինեցին դարպասք եւ տունք ի պէտս ինքեանց եւ հիւրոց. եւ ի հիւսիսային կողմն եւ յարեւելեան կողմն շինեցին խցեր ի բնակութիւն միաբանից. եւ ի հարաւային կողմն շինեցին սեղանատուն, տնտեսատուն, փռնատուն, համբարանոց ցորենոյ եւ այլ նիւթոց։ Եւ ամենայն շինուածք այսոքիկ, միայն պարիսպն ի հողոյ եղեւ շինեալ, իսկ այլքն ամենեքեան լխտեալ քարիւ եւ թրծեալ աղիւսով եւ կրով եւ բռով շինեցան գեղեցիկ եւ վայելուչ յօրինուածով։

Յետ այսորիկ զեկեղեցւոյ գմբէթի տանիքն նորոգեցին, քանզի սալերն քանդեալ եւ ի տեղւոյն ի բաց ոստեալք էին։ Եւ թէ ոք տենչացեալ գիտել կամիցի զչափ լուսակառոյց Քրիստոսանկար աստուածաբնակ տաճարի սուրբ Էջմիածնի, այսքան է. Ծ. հալաբի գազ երկայնքն է յարեւելից դէպ յարեւմուտս, ԽԸ. հալաբի լայնքն է, հիւսիսոյ դէպ ի հարաւ, ԼԵ. հալաբի բարձրութիւնն է ներսի կողմանէն, կաթուղիկէի պորտէն մինչ ի գետինն. այս չափերս եկեղեցւոյ մէջն է ներսի կողմն՝ թող զպատերն։

Եւ օր յաւուր նորոգեալ հաստատէր սուրբ Աթոռն, որով եւ ամենայն կարգ եւ կրօնք հաւատոյս քրիստոնէութեան. վասն զի համբաւ նորոգման սրբոյ Աթոռոյս հռչակեալ բաւալեցաւ ընդ ամենայն աշխարհ, ի Հոռոմաստան, ի Պարսկաստան, ի Քրդաստան, ի Վրաստան, եւ ամենեքեան զուարճացեալք ցնծային։ Այլ եւ յաշակերտաց իւրոց առաքէր Մովսէս վարդապետ ի քարոզութիւն յամենայն կողմանս, որք գնացեալ հոգեբուխ քարոզութեամբ եւ բարեկրօն վարուք հաստատէին զկարգս եւ զկրօնս քրիստոսական հաւատոյս, եւ եկեղեցական աւանդութեան, վասն զի ուր եւ գնային զճշմարտութեան գործս ցուցանէին ըստ նմանութեան վարդապետին իւրեանց. շինէին զեկեղեցիս, կարգէին քահանայս՝ եւ ընկրկեալ կործանէին զհակառակորդս ճշմարտութեան, որով զօրացեալ յառաջանայր ճշմարտութիւնն։ Այլ եւ հոգելից սուրբ վարդապետս տէր Մովսէս կարգեաց դպրատուն ի մեծափառ սուրբ ուխտն Յոհանավանք, ուր ժողովեաց մանկունս յոլովս, եւ զամենեցուն զծախսն եւ զպէտսն ինքն հոգայր, եւ մանկունքն անզբաղ եւ անխափան ուսանէին զեկեղեցական ուսումն, եւ զգիրս Աստուածաշունչս, եւ զիմաստասիրականս, որք եղեն ամենեքեան արք պիտանիք եւ օգտակարք աշխարհի. վարդապետք, եպիսկոպոսք, եւ աբեղայք, եւ երիցունք, եւ ամենայն վանօրայք, որք ամայացեալք ի խաւարի կային, եղեն լցեալք միաբանօք, աբեղայիւք, եւ կրօնաւորօք, եւ գեղօրայք՝ վարժ երիցամբք։ Վասն որոյ ամենայն ժողովուրդք Հայոց՝ որք յընդհանուր աշխարհս բնակեալք են յառաջին կաթուղիկոսաց անկարգութենէն ձանձրացեալք՝ եւ ի սորին բարեկարգութենէն մխիթարեալք, կամօք եւ յօժարութեամբ կաթոգին սրտիւ կամէին զի ինքն սուրբ հայրս մեր Մովսէս վարդապետս լիցի կաթուղիկոս, որք գրովք եւ աղաչանօք թախանձէին յամենայն տեղեաց, վարդապետք եւ եպիսկոպոսք եւ երեւելի արք, զի յանձն առցէ զաստիճան կաթուղիկոսութեան, բայց նա հրաժարէր զանձն անարժան ասելով առաքելական աստիճանին։

Այլ եւ այրս Աստուծոյ տէր Մովսէս վարդապետ հանապազ ի սրտի իւրում վարանէր եւ տխրէր, եւ ցաւէր, վասն Ճ. թուման մուղադային, որ անտանելի ծանր բեռն եւ անխզելի անուր եդաւ՝ ի վերայ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի, ո՛չ միայն սա, այլ եւ ամենայն ազգն Հայոց։ Որ եւ վասն փրկութեան Քրիստոսաբնակ սրբոյ Աթոռոյն՝ Մովսէս վարդապետս ոչ դանդաղեալ ծուլացաւ խնայելով յինքն կամ ի ծերութիւն տկարութեան, այլ ելեալ գնաց ի դուռն արքային ի քաղաքն Ղազբին. քանզի անդ էր թագաւորն Շահաբաս ի ՌՀԷ. ամի թուականիս մերում, եւ մատուցեալ այսր եւ անդր առ նախարարս թագաւորին՝ աղաչէր զնոսա ծանուցանել արքայի առ ի բառնալ զՃ. թուման հարկն ի սուրբ Էջմիածնէ, եւ նախարարքն պատեհ ոչ համարեցան, ասելով. «Այս թագաւորս յոյժ արծաթասէր եւ ագահ է, եւ յայդքան շահուց արծաթոյ ո՛չ զանց առնէ, եւ մանաւանդ զի գործդ այդ իւր է հաստատեալ, որով առաւել տեսանի զի ոչ զանց առնէ զդովաւ, վասն որոյ պարտ է քեզ լռել ի ժամս եւ յաւուրս յայս. այլ մեք գտեալ զպատշաճ ժամ, խօսեսցուք առաջի արքայիե։ Վասն որոյ տխրեալ եւ թախծեալ սրտիւ դարձաւ ի Ղազբինու եւ եկն ի սուրբ Էջմիածին։

Իսկ արքայն Շահաբաս ելեալ ի Ղազբինու գնաց ի Ֆահրապատ ի քաղաքն, որ կոչի Աշրաֆ, առ ի ձմերել անդ. եւ ըստ հիւծական բնութեանս մարդկան հիւանդացեալ մեռաւ ի ՌՀԸ. ամի թուականութեանս մերում, եւ Յունվար ամսոյ Է. եւ կտակաւ հաստատեաց տալ զթագաւորութիւնն թոռին իւրոյ. քանզի արատամիտ եւ զբազմախորհուրդ արքայս Շահաբաս զորդիս իւր զոմանս սպան՝ եւ զոմանս կուրացոյց, վասն երկիւղի՝ զի մի գուցէ թագաւորեսցուցեն իշխանքն, եւ մնացեալ էր թոռն մի՝ որդի աւագ որդւոյ իւրոյ, վասն որոյ ետ զթագաւորութիւնն թոռին իւրոյ։ Եւ ժողովեալ ամենայն նախարարք՝ եւ հաւատարիմք տան թագաւորին, թագաւորեցուցին զթոռն, եւ կոչեցին զանուն նորոյ թագաւորին՝ Շահսէֆի, զի վիճակաւ եդին զանուն նորա, որ եւ վիճակն՝ եւ կոչումն անուանն ուղղակի դիպեցաւ, զի եւ անուն նորընծայ թագաւորիս հօրն Սէֆի էր. եւ նստաւ թագաւոր նորընծայ Շահսէֆի ի նոյն թուականին ՌՀԸ. ամին, եւ Յունվար ամսոյ ԺԹ։

Եւ եղեւ ժամանակս այս պատշաճ եւ ըմբոն ժամ, վասն բառնալոյ Ճ. թուման մուղադային. վասն որոյ ժողովուրդքն Ջուղայեցւոց բնակեալքն ի քաղաքն Սպահան, եւ մանաւանդ ողորմութեանցն Աստուծոյ արժանին քրիստոսասէր մեծ իշխանն խօջայ Նազար գրեալ թուղթ՝ սրընթաց փայեկաւ հասուցին յԷջմիածին առ Մովսէս վարդապետն, վաղվաղակի հասանիլ ի դուռն նորընծայ թագաւորին, վասն բառնալոյ Ճ. թումանին. որ եւ անյապաղ ճեպով ելեալ Մովսէս վարդապետն գնաց ի Սպահան քաղաք ի դուռն թագաւորին. եւ կացեալ ի դրան թագաւորին ամիսս ութ. եւ տեսեալ զամենայն նախարարս, զհինս եւ զնորս եւ հաճեալ զմիտս նոցա բազմաընծայ աղերսիւ։

Ապա սուրբ այրն Աստուծոյ պատրաստեաց զընծայ՝ որպէս վայել է թագաւորաց՝ սկուտեղամբ զուտ ոսկի դահեկան, եւ այլ եւս ինչս պատուականս, եւ գրեալ գիրս յօժարութեան՝ որ է արզայ. եւ վարդապետն եւ խօջայ Նազարն միջնորդութեամբ նախարարացն ձօնեցին առաջի թագաւորին, որ ի հարցանելն արքայի վասն վարդապետին, իրազգած արար զնա խօջայ Նազարն, պատմելով նմա զազնուականութենէ վարդապետին։ Այլ եւ թէ նախածանօթ եւ հաճելի ծառայ էր յառաջագոյն մեծի թագաւորին՝ հաւոյն քում. եւ այժմ եւս աղօթող է վասն կենաց թագաւորին. բայց զայս ինչ խնդիրս ունի, զի այց արարեալ գթասցի ի տառապեալ ժողովուրդս իւր արքայ՝ եւ զծանր բեռն, որ ընդ վայր եւ ի տարապարտուց եդաւ ի վերայ մեր, այսինքն հարիւր թուման մուղադայն, հրամայեսցէ արքայ բառնալ զայն։

Եւ արքայ Շահսէֆի անդէն ի հանդիսին յոլով բանս խօսեցաւ ընդ խօջայ Նազարին. այլ եւ՝ եհարց ի Մովսէս վարդապետէն վասն մուղադայ հարիւր թումանին, եւ ողորմութեամբն եւ շնորհօքն աստուածային՝ ամենայն բանք վարդապետին դիւրին եւ ախորժ թուէր առաջի թագաւորին։ Քանզի ամենաթագաւորն Աստուած, որ ունի ի ձեռին զսիրտս թագաւորաց [Առակ. ԻԱ 1], հաճեցոյց եւ քաղցրացոյց զկամս թագաւորին, որ ի լուր ամենայն հանդիսին ասաց, թէ անցայ ի հարիւր թուման մուղադայէդ զոր տայիք ի դիւան թագաւորին, այսուհետեւ կացէք ազատ եւ աղօթեցէք՝ վասն մերոյս կենաց եւ յաջողութեան։ Յայնժամ խօջայ Նազարն՝ եւ Մովսէս վարդապետն՝ եւ ամենայն իշխանքն՝ որք կային առաջի թագաւորին, ամենեքեան խոնարհեալ երկիր պագին թագաւորին. եւ համբարձեալ զձեռս իւրեանց. ի ձայն գոհութեան օրհնեցին զԱստուած եւ զթագաւորն. եւ ուրախութեամբ արձակեալք յերեսաց ատենին գնացին ի տեղիս իւրեանց։ Այնուհետեւ Մովսէս վարդապետն եւ խօջայ Նազարն, հանապազօր շրջելով ի դրունս իշխանաց, եւ առ վերակացուս դիւանական մատենից, եւ առ գծագիրսն, եւ այնքան աշխատեցան, մինչ զի յամենայն մատենից ուր եւ գրեալ կայր բանն այն, յամենայնէ հանեալ արտաքսեցին։

Եւ ապա գրեաց միւս եւս արզայ խօջայ Նազարն եւ մատոյց առաջի թագաւորին խնդրելով՝ զի տացէ նոմոս թագաւորական կնքով վասն բառնալոյ հարիւր թուման մուղադային. այլ եւ ընդ նմին խնդրեաց յարքայէ տալ իշխանութիւն կաթուղիկոսութեան Մովսէս վարդապետին։ Եւ արքայ Շահսէֆի կատարեաց զամենայն խնդիրս նոցա. զի ետ նոմոս թագաւորական կնքով ազդու եւ հատու բանիւ, թէ բարձի զհարիւր թուման մուղադէն, զոր ի մերոց թագաւորաց եդեալ էր ի վերայ Աթոռոյն ձերոյ Էջմիածնի. այլ եւ ետու զհրաման կաթուղիկոսութեան Մովսիսի վարդապետին ըստ հայցուածոյ ամենայն ազգին Հայոց։ Արդ՝ այսպէս բազմաերկ աշխատութեամբ, եւ յոյժ բազում գանձս ծախելով իբր թէ Ռ. թուման, հազիւ թէ կարաց բառնալ զծանր բեռն հարկին ի սրբոյ Աթոռոյն սուրբ վարդապետն Մովսէս առեալ զթագաւորական նոմոս՝ դարձաւ մեծ ուրախութեամբ եւ եկեալ եհաս յաստուածաբնակ յԱթոռն ի սուրբ Էջմիածին. եւ սփռեցաւ համբաւ ազատութեան սրբոյ Աթոռոյն յընդհանուր աշխարհ յազգս Հայոց, եւ ամենեքեան լցեալք անպատում ուրախութեամբ ի ձայն ցնծութեան գոհանային զԱստուծոյ։

Եւ այնուհետեւ յամենայն աշխարհաց արք երեւելիք, եկեղեցականք եւ աշխարհականք, սկսան առաւելաբար առաքել թուղթս աղերսանաց առ Մովսէս վարդապետն՝ խնդրէին եւ աղաչէին զի մի եւս պատճառս յօդեսցէ, այլ վասն հաստատութեան հաւատոյ՝ եւ կարգի եկեղեցւոյ՝ յանձն առցէ զկաթուղիկոսութիւնն, եւ այս թուղթ աղաչանաց առաքեցաւ ի Պարսկաստանայ, ի Վրաստանայ, ի Քրդաստանայ, ի Հոռոմաստանայ։ Եւ սուրբ հայրս մեր՝ ոչ թէ ի փառս անձին, որ փառաւորեալ էր յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ, այլ վասն օգտի ժողովրդեան Աստուծոյ՝ եւ հոգեւոր կրօնից հաստատութեան, լսող եղեալ աղաչանաց ամենեցուն, ընկալաւ զաստիճան կաթուղիկոսութեան, եւ օծմամբ ամենասուրբ Հոգւոյն Աստուծոյ օծաւ հայրապետ ամենայն ազինս Հայոց, պայծառ եւ պանծալի ժառանգորդ բարձրագահ Աթոռոյն սուրբ Էջմիածնի՝ ի մերում թուականութեանս ՌՀԸ ամի Յունվար ամսոյ ԺԳ. յաւուր տնօրէնութեան Տեառն։ Եւ ըստ բանին Տեառն, ճրագ արփիաւորիչ եդաւ ի բարձր աշտանակի ի գերագահ Աթոռս. լինիլ լուսատու տանս Արամեան, եւ աստուածաշնորհ վարդապետութեամբն իւրով մխիթարէր զամենեսեան քաղցր քարոզութեամբ ուղղելով ի ճանապարհս արդարութեան։

Եւ էր սուրբ հայրս մեր մաքրակենցաղ՝ եւ սրբասնունդ, երկայնամիտ եւ ողորմած, որ եւ բազում եւ առաւել գերիք ազատեցան ի գերչաց՝ ձեռամբ սորա, վասն զի յաւուրս սորա անհաշտ խռովութիւն էր ի մէջ Պարսից եւ Օսմանցւոց, որոյ սակս աւար եւ գերութիւն կարի յոլով լինէր յերկուց կողմանց, եւ զորս եւ տեսանէր ի գերեացն, անվրէպ առնոյր գնով եւ ազատէր։ Եւ եկաց սա ի բարձրագահ Աթոռն ի սուրբ Էջմիածին՝ ուղիղ վարդապետութեամբ նորոգեաց զաւերակսն նորոգ շինութեամբ, եւ պայծառացոյց միաբանօք եւ վարդապետօք, եւ յարմար եւ հաստատուն ժամակարգութեամբ, եւ փարթամացոյց եկեղեցական անօթով՝ եւ մարմնական ստացուածով. եւ եկաց սա կաթուղիկոս յերիս ամս եւ ի կէս եւ ի թուականիս ՌՁԱ. ամին ի Մայիս ամսոյ ԺԴ. վախճանեցաւ, պակասեալ աստի մահուամբ եւ յաւելաւ առ Տէր հանգստեամբ. եւ գնաց առ անձկալին իւր Քրիստոս, որ հանապազ մշտապաղատ եւ սրբանուէր աղօթիւք կրէր յոգի իւր։

Եւ պատահեցաւ լինիլ վախճանի սորա յԵրեւան քաղաքի ի վանս դամբարանի սրբոյ առաքելոյն Անանիայի, վասն որոյ եւ տարեալ ի հասարակաց գերեզմանատունս, ի Կոզեռ կոչեցեալ բլուրն. զի վասն գերեզմանի Կոզեռ վարդապետին, որ անդ է, այնպէս կոչեն զբլուրն, եւ յարահուպ գերեզմանի Կոզեռ վարդապետին, եւ Մելքիսէթ վարդապետին, ի մէջ երկուցս այսոցիկ պատրաստեցին դիր հանգստեան սրբոյս այսորիկ, եւ անդէն ի մէջ երկուց կափուցեալ տապանաց եդին զսրբասնեալ նշխարք մարմնոյ նորա, մեծաւ պատուով եւ փառօք, ի փառս Քրիստոսի եւ ի բարեխօսութիւն ամենայն քրիստոնէից։ Եւ որպէս կենդանութեամբ սորա զուարճացեալ ցնծայր ամենայն ոք, սոյնպէս եւ մահուամբ սորա սգազգեաց լեալ տրտմեցաւ ամենայն ոք. ո՛չ միայն քրիստոնեայք, այլ եւ մահմետականք. նա եւ քաղաքապետ ինքն Թահմազղուլի խան որդին Ամիրգունայ խանին, եւ ամենայն իշխանք իւր՝ որք եւ եկին ի թաղումն Մովսիսի կաթուղիկոսին, եւ սգակից լեալ քրիստոնէից՝ ողբային զմեռանելն նորին, զի այնպիսի աստուածահաճոյ եւ աշխարհաշէն այր պակասեցաւ յաշխարհէ, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթիւք սորա Տէր մեզ ողորմեսցի. ամէն։