Լեւոն Մեծագործ

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ

Հասեալ յաւարտ Տեղագրութեանս Սիսուանայ ` յիշատակաւ զուգիցս այսոցիկ արանց, Լեւոնի Ա թագաւորի եւ Ներսիսի Լամբրունեցւոյ, վեհագոյն հանդիսացելոց ’ ի յետնում յայսմ մարզի ինքնիշխանութեան Հայոց, քանզի հատուցի կանխաւ դոյզն ինչ աղերս երախտեաց ` առ հոգեւորն տէր, թուիմ անհրաժեշտ պահանջիլ յընթերցանելեաց, ըստ պատշաճի քաղաքական գործոցն ` նուիրել դրուագս ինչ բանից ` եւ առ աշխարհականն տէր, առ պանծալի պսակաւորն Լեւոն. զորոյ հարկ եղեւ զանուն եւ զգործս ` վեր ’ ի վայր յիշատակել գրեաթէ յամենայն կողմանս երկրին, արժանաւորապէս յանուն իսկ նորին ` քան ’ ի նախնեացն ` կոչեցելոյ եւ կոչելւոյ Լեւոնի երկիր: Անուն, որ է ասել անձն, զոր ` եթէ չիցէ յանդգնութիւն չքնաղագոյն ’ ի Հայկազնեայս ասել ` ըստ քաղաքական տեսութեան, յանդգնագոյն թերեւս իցէ երկրորդ ումեք ’ ի մերայոցս դասել. անձն ` ընդ որում ` ոչ լոկ յիւրումն յայնմ Ռուբինեան հարստութեան, կամ ’ ի հնագոյնսն եւս յազգայինս ` գործ է գտանել մրցողս զուգափառս, այլ եւ յօտար ազինս, յորոց ` եւ ’ ի միջի վեհիցն ժամանակակցաց ` պանծագոյնս փայլէ. զի ոչ ոք թերեւս առ նովաւ ` այնքան արդիւնական եւ իրագործ երեւեցաւ յազգի իւրում ` որքան Լեւոն ’ ի մերայումս. եթէ այլքն քաջութեամբ ինչ եւ ճարտարութեամբ յանձանձեցին զտէրութիւն իւրեանց, ճարտարագոյն եւ արիագոյն եւս գտաւ սա ` ’ ի կայկայել եւ յընդարձակել զերկբայ եւ զդեդեւեալ պետութիւն հարց իւրոց եւ զազգ, մանաւանդ թէ զփոքր մի մասն ազգի. եւ զազգապետն ` լեռնական ոմն ծանուցեալ, այնքան պատկառելի եւ վեհաշուք յարդարեաց, մինչեւ շարժել մեծագոյն աշխարհատեարց ժամանակին, ելեւելս իմն զմիմեամբք առնելով, ’ ի թագընծայութիւն նմին, դաշամբք եւ դրօշուք, կրօնիւք եւ խնամութեամբք ` կապիլ ընդ նմա եւ ընդ ժողովրդեան նորուն: Միանգամայն ասացից, եզակի սա ’ ի մերայոցս ճանաչի յաչս օտարաց եւ գիտնոց քննչաց ` այր մեծ եւ գերահանճար, յամենեցուն գովեալ, ամենեցուն զարմանալի. որում ` ոչ եթէ չածէ ինչ ստուերածս փոքրկութիւն տարածութեան երկրին իշխեցելոյ, այլ եւ մեծագոյն յայնմ փոքրկութեան երեւի ` քան մեծամեծքն այն ժամու ազգաց եւ աշխարհաց վարիչք. այն զի ինքնին ոչ սակաւ անդրավարեաց զսահմանս հայրենի ժառանգութեանն, մինչեւ, ըստ գրելոյ եւրոպացւոյ ուրումն ` յապարանս նորին հիւրամեծարելոյ, ընդ վեշտասան աւուրց գնացս ճանապարհի ձգէր երկայնութիւն երկրի նորա, եւ ըստ մերայոյ ուրումն գրողի ` ընդ ամսօրեայ ճանապարհ տարածանէր ահ նորուն. իսկ համբաւ ` բացագնաց եւս անդրաքայլեալ ` նախանձելի առնէր զնա եւ հեռաւորաց ազգայնոց, յօժարաբար անուանելով զնա իբր հասարակաց Հայոց թագաւոր. որպէս զի ` դիպողագոյն արդեօք պատշաճիցի սմա ասացուած Խորենացւոյ պատմահօր ` որ զՏիգրանայ Ա, եթէ « Արանց կացեալ գլուխ եւ արութիւն ցուցեալ, զազգս մեր բարձրացոյց, եւ զընդ լծով կացեալս ` լծադիրս եւ հարկապահանջս բազմաց կացոյց ». եւ զոր ` ցայնժամ ընդ ասիական ազանց եւեթ թանձունց եւ խափարականաց ` ստիպեալ էր ունել գործ, նրբագունիցն եւրոպէացւոց կերպագրեալ հաւասարեաց ` փոքր ’ ի շատէ, ’ ի ձեւս, ’ ի հրահանգս, ’ ի սովորոյթ եւ յօրէնս. փոխանակ բռնադատ արաբացւոյն եւ նմանոյն ` զփարելի բարբառ փռանկին եւ զընտելական լատինն եմոյծ ’ ի դարպաս իւր եւ ’ ի դիւանս. եւ փոխանակ գոռոզ պահանջանաց յունական եկեղեցւոյ ` յիրաւափառն հռովմէական պատուաստեաց զՀայաստանեայցս ` լծակշիռ հաւանութեամբ: Քան զշնորհեալն բազմաց ` արութիւն քաջութեան, վեհագոյն ցուցաւ ’ ի Լեւոն սակաւուցն պարգեւեալ հանճար ` խորամուխ եւ երկայնամիտ, ամենայն աջողութեանց նորին պատճառ. ոչ պակաս ’ ի զօրութենէ բազկին ` զսրտին ունելով պնդութիւն. ոչ ընդհատ ’ ի ճոխասէր բարուցն ` եւ առատութիւն ’ ի տուրս. ոչ երագագոյն յ ’ ընդ ձեռամբ արկանել զայլս ` քան ’ ի ձեռնտու լինել այլոց. ոչ նուազ նկրտեալ յ ’ ամբառնալ գլուխ ազատ ’ ի միջի նմանեաց իւրոց, քան ’ ի խոնարհել զայն առաջի գերագունի գլխոյ. ոչ առաւել ժրագոյն յ ’ ամրացուցանել զերկիր իւր բերդորէիւք, պարսպօք եւ պահակօք, քան ’ ի բարգաւաճել եկեղեցեօք եւ վարժարանօք. եւ ոչ այնքան խնամով պսակեալ զգագաթն լերին Սսոյ ` անվկանդ կլայիւն, որքան գեղազան պարտիզօք եւ բուրաստանօք պճնեալ զստորոտս նորին. թէպէտ եւ ամենայն ջանիւ մտադիր ` ’ ի շինել, ’ ի հաստատել, ’ ի զարդարել զվիճակ իւր, զարեւմտագոյն զայն բաժին Հայոց, այլ ոչ անտեսող եւ արեւելեայ մեծի եւ բնիկ տանն Թորգոմայ, ըստ ինչ ինչ պիտոյից նորին եւ ըստ իւրոյ ձեռին բաւականի, ’ ի պահանջել հարկին:

Քաջ ’ ի քնին առեալ զբազմազան բարեմասնութիւնս Լեւոնի, եւ մանաւանդ զնրբատեսութիւն հետամուտ մտացն եւ զազգաշահ աւագասիրութեանն, ոչ զոք մերձաւոր նմա ’ ի մերոցս նախնեաց գտանեմ, բայց ’ ի նահապետէ թագաւորացն Վասպուրականի ` ’ ի Գագկայ. այլ ոչ անբասիր սա, մանաւանդ թէ յոյժ եպերելի վասն աղիտաբեր անջատմանն ’ ի քեռւոյն իւրմէ ` Սմբատայ Բագրատունւոյ թագաւորէ, քակտման մանաւանդ քան շինութեան ընդհանուր աշխարհիս Հայոց առիթ եղելոյ: Վասն որոյ ոչ միայն գերագունից արժանաւոր վարկանիմ դրուատեաց եւ քննաբանութեանց ` զվեհագոյն տերանց Կիլիկիոյ եւ զպարծանս Սիսուանայ ` զՄեծն, նա մանաւանդ Մեծագործ Լեւոն, այլ յաւէտ զարմանամ եթէ զիա՞րդ յառաջնոցն մերոց ոչ հատուցաւ նմա ` այս պարտք պատշաճից. բայց կարծեմ՝ թէ գտան գովիչք գովանւոյն, այլ ժամանակն, եւ որ ինչ չար քան զժամանակն ` կապտեաց եւ ոչ հասոյց մեզ զգովսն եւ զվէպս: Բայց եւ այս ոչ փոքր ստգիւտ է մեզ, զի յօտարաց արդ առաւել կշռադատեալ վերապատուի Լեւոն ` քան ’ ի հոմասեռիցն. մինչեւ միոյ ուրումն ’ ի նոցանէ ( Գերմանացւոյ ) առ մեօք ` կացրդական բանի նիւթ ընտրելով զառաջին գործս Լեւոնի մինչեւ ’ ի թագաւորութիւնն, զարմանալով մեղադրէ զայն ժամու նուիրակ Քահանայապետին Հռովմայ, որոյ եկեալ ( յամի 1197) կարգել զոք թագաւոր Երուսաղեմի, զանց արար գալ նախ առ Լեւոն, որպէս առեալ էր պատուէր, ունելով թագ եւ վասն սորա. զի եթէ տեսեալ էր, ասէ, զայսպիսի այր հզօր եւ զգօն, ընդ հայկականին եւ զԵրուսաղեմի թագն նմա ընծայէր, եւ այլազգ լինէր այնուհետեւ բաղդ արեւմտեայցն ` յերկրին Ասորւոց: Կալցի զայս որպէս եւ ախորժէ ոք. բայց մեզ լիցի յորդոր ’ ի յարգ եւ ’ ի վարկ վեհիցս մերայոց, եւ ’ ի հետաքննութիւն գործոց նոցին ընդ օտարացն զուգակշռելով: Այլ մինչ չեւ մխեալ իմ յայս ` ազդ առնեմ հայրենասիրաց, զի պատմագրել կամիմ եւ ոչ վիպասանել. չեն իմ կամք ստեղծանել զոմն Լեւոն ըստ քսենոփոնեանն փիլիսոփայութեան ’ ի Կիւրոս, այլ ըստ մնացորդաց յիշատակաց եւ դիւանաց ` ցուցանել զազգակեցոյցս մեր Ռուբինեան Լեւոն, համօրէն մեծութեամբն եւ թերութեամբն ինչ, որպէս լուսաւոր ոչ իսպառ անստուեր. բայց կամիմ եւ ’ ի համանմանեացն բարձակցաց միջի հանդիսացուցանել զնա, զի քաջայայտ լիցի իւրաքանչիւր չափ, եւ մի՛ վայրապար կարծիցիմ մերումս ընծայել առաւելութիւն, յորժամ երեւիցի վեհ ’ ի միջի վեհից: