Լեւոն Մեծագործ

Բ. Բարեկամութիւն Լեւոնի ընդ իշխանս արեւմտեայս որ յայսկոյս ծովու եւ ընդ Ասպետս, եւ որ յայնկոյս

Մի ’ ի խորագէտ հնարից բարգաւաճանաց Լեւոնի՝ էր յանկուցանել յինքն զամենայն աւագ եւ զօրաւոր այր յարեւմտեայց, զմերձաւորս եւ զորս ըստ պատեհի անցանէին ընդ Ասորիս. կամ ինքնին երթալով առ նոսա, կամ զնոսա հրաւիրելով յերկիր իւր, իսկ առ հեռաւորսն ` թղթովք եւ դեսպանօք բանագնաց լինելով: Տեսաք յառաջագոյն զպատրաստութիւն նորա յընդունել զմեծ կայսրն Փրետրիկ, եւ ապա զորդի նորա. յետոյ զերթալն յողջոյն Հռիկկարդի թագաւորի Անգղիոյ ’ ի Կիպրոս, հաւանօրէն եւ Փիլիպպոսի թագաւորի Փռանկաց, կամ ’ ի Պտղոմայիս, կամ յիւր իսկ սահմանս երկրին ` յԱտալիա, ուր նաւեալ ելեալ էր թագաւորն այն. եւ յետոյ զընդունելութիւն Հենրեայ դքսին Շամբանեայ ` անուանեալ թագաւորին Երուսաղեմի: Ոչ յառաջ քան զբազում ինչ ժամանակս ` թուի հրաւիրեալ եւ ասպնջականեալ նորա եւ « զընծայեալն թագաւորութեանն Կիպրոսի ` զԳունդստապլն » Երուսաղեմի ` զԱմաւրի, որ եւ ’ ի նմին ամի յաջորդեաց զեղբայր իւր Կի Լիւզինեան († 13 ապրիլ. 1194) ’ ի տէրութեան Կիպրոսի, եւ յետոյ (1198) ’ ի թագաւորութիւն Երուսաղեմի, առեալ ’ ի կնութիւն զնախայիշեալն Իզապել ` ժառանգ այնր թագաւորութեան: Պատճառ գալստեան սորա առ Լեւոն ` ոչ է յայտ, զի ոչ յիշի ’ ի պատմչաց Խաչակրաց, այլ միայն մերս Ն. Լամբրունեցի ` համառօտիւ ’ ի թղթին առ Լեւոն, յօժանդակութիւն նորին եկեալ ծանուցանէ, ասելով. « Ի գալն ’ ի կարիս ձեր օգնականութեանն ` առ մեզ, հաճութեամբ եւ գովութեամբ ընկալաւ զմեր բարեկարգութիւն »: Զի՞նչ այն կարիք էին օգնականութեան ` Լեւոնի, խորհրդեա՞ն թէ պատերազմի, եւ ընդ ո՞ւմ, Անտիոքացւո՞յն, Տաճարականա՞ց, թէ այլազգեաց եւ այլադենից. — փափագելի մնայ ’ ի յայտնութիւն: Այլ որ զինչ եւ էին պէտք Լեւոնի եւ օժանդակութիւն Ամաւրեայ, կարծեմ՝ թէ սրտագին եւս եղեն սորա կարիք եւ մեծագոյն եւս փոխարէն օգնականութեանն ` զոր մատոյց նմա Լեւոն ` յետ երից ամաց (1197). յորժամ հելլէն յելուզակն Գանաքի ` յափշտակեաց զդշխոյն Եշիվա ( առաջին կին Ամաւրեայ ) ’ ի Պարատիզի գեղջ, ’ ի ծովեզերս Կիպրոսի, հանդերձ մանկամբքն եւ կարասեաւ, եւ տարաւ յԱնտիոքեակ Կրագեան, առ Կիռ Սահակ տէր քաղաքին. յորմէ ուժգին սպառնալեօք պահանջեալ թափեաց Լեւոն, եւ եբեր զդշխոյն ’ ի Կոռիկոս, հրաւիրեալ անդր միւսանգամ զԱմաւրի, եւ տուեալ նմա զգերեալ ընտանիսն, հանդերձ ընծայիւք. որպէս մանրագոյն եւս նշանակեալ եմք ’ ի տեղագրին Անտիոքեակ քաղաքի: — Աւելորդ է ասել ` եթէ քանի՛ սերտագոյնս պնդէին այսպիսի այցելութիւնք ` զբարեկամութիւն պետացն արեւմտեայց ընդ Լեւոնի: Նաեւ ’ ի վերջին ժամանակս կենացն ` մինչ հաստատեալ էր ’ ի թագաւորութեանն, ընդունէր նա (1218) հիւրամեծարութեամբ ` զԱնդրէաս թագաւոր Ունգարաց ’ ի դառնալ նորին ’ ի Պտղոմայիդայ ` երթալ յերկիր իւր. եւ ածեալ ’ ի Տարսոն ` հանգոյց բազում շքով եւ սպասու, ուր եւ դաշինք խնամութեան եղեն ընդ որդիս իւրեանց: — Քաջ գիտէր Լեւոն, որ հասարակաց է գիտելի, թէ քանի՜ հզօր են կապանք ազգախառնութեանց ’ ի պահպանութիւն պետութեանց եւ ’ ի հաշտութիւն թշնամեաց. յայն սակս ( որպէս բազում անգամ յիշեցաւ ), էառ նախ ինքն կին յԱնտիոքեայց մերձաւոր կասկածելեացն, ապա եւ զԱնտիոքայ պայազատն ` փեսայացոյց ’ ի թոռնագիր իւր. յետոյ խնամեցաւ երկրորդ մերձաւորացն ` որ են Կիպրացիք, զդստերս թագաւորի նոցա առեալ ` զմին իւր կին, եւ զմիւսն տուեալ Ռուբինի - Ռեմունդի թոռնագրին իւրոյ: — Դարձեալ, յօդեցաւ եւ ընդ վեհագունի պետաց կողմանցն ` ընդ Երուսաղեմացւոյն, տալով զդուստր իւր Ռիթա զծնեալն յանտիոքացւոյն ` ’ ի կնութիւն Յովհաննու Պրիենայ ` անուա ­ նելոյ թագաւորի Երուսաղեմի: Այսպէս ընդ երեսին գլխաւոր պետութիւնս արեւմտեայց ` շաղկապեալ արենակցութեամբ, յաւել եւ ’ ի չորրորդն, ( անցեալ ընդ անջրպետ այլադեն դրակցին Իկոնիացւոյ ), ընդ նորընծայ յոյն կայսերն Նիկիոյ ` Լասգարեայ, հարսնացուցանելով նմա զմիւս թոռնիայն իւր զՓիլիպպինէ, որպէս վերագոյնդ նշանակեցաք: Այսոքիկ էին հզօրագոյն պետութիւնք քրիստոնեայք ` փոքր ’ ի շատէ մերձաւորք նմին. իսկ այլ իշխանութիւնք, պարոնութիւնք եւ կոմսութիւնք ` թէ եւ ազնուականք, նուաս ­ տա ­ գոյնք եւ նուազագոյնք համարեալ էին. ընդ որոց սերունդս ` խնամեցան յաջորդին իւրոյ Հեթմոյ ` եղբարքն եւ որդիք եւ թոռունք: Բայց ոչ անգիտանայր Լեւոն եւ զայն, զի փառասիրութիւն եւ ագահութիւն ` դիւրաւ խզեն զայդպիսի կապանս, ոչ այնքան խանդակաթ սիրով հիւսեալս ` որքան քաղաքական հաշուօք եւ դիտմամբք, որպէս ահա եւ փորձ Անտիոքեայցն հաւաստեաց. եւ զի բարեկամք եւ հիւրք հեռաւորք ` դուն ուրեք կարեն ժամանել յօգնութիւն, մանաւանդ ’ ի բազմակնճիռն դէպս գժտութեանց դրացեաց կամ յեղակարծ արշաւանաց հզօր թշնամեաց. ընդդէմ որոց ` կարօտանայր եւ ինքն ` հզօրագունից եւ առձեռնպատրաստ օժանդակաց, զատ յիւրոց հպատակաց, յորոց շատք ` լոկ լճութեան կամ մեծարանաց օրինօք յարեալ էին յինքն:

Այսպիսի օժանդակք եւ նիզակակիցք արժանաւորք նմին եւ երագահասք ` էին երեք կարգ Ասպետաց կամ Ձիաւորք անուանելոց ` այնր ժամանակի. Ա, Հիւրընկալք կամ Հիւանդապահք, Hospitaliers, եւ ըստ այսմ արեւմտեայ կոչման ` յեղեալ յայնժամ եւ ’ ի հայումս ` Ոսպիթալին ձիաւորքն կամ Ֆրէրքն. քանզի ’ ի սկզբան եկաւորութեան Խաչակրաց յայսկոյս ` նուիրեցին ոմանք ’ ի նոցանէ զանձինս ` ոչ միայն ’ ի մարտ պատերազի ընդ այլադենս ` հակառա ­ կորդս քրիստոնէից, այլ եւ ’ ի դարման հիւանդաց սոցին եւ պանդխտաց, վասն այսորիկ այնպէս կոչեցան: Բ. Տաճարականքն, Templiers, կոչեցեալք ’ ի մերոցս ` Դամփլուն Ձիաւորքն, զի առ տեղեաւ տաճարին Սողոմոնի յԵրուսաղէմ հաստատեցին նախ զտուն իւրեանց: Գ. Տեւտոնեանք կամ Ալամանք, Teutons, ըստ այլ եւ այլ կոչմանց Գերմանացւոց ազգի. մարթ է ասել թէ սոքա յետինքս ` անդէն յերկրի եւ առաջի Լեւոնի հաստատեցան, յամին 1190, ’ ի գալստեան Փրետրիկ կայսեր, ’ ի մնացորդաց բանակի նորուն, առաջնորդութեամբ որդւոյ իւրոյ համանուան, ընդ որում եկեալ ’ ի Պտղոմայիս ` անդ հաստատեցին զբուն կարգի իւրեանց: Սոցա չորրորդ կարգապետ էր (Magister լատինարէն, ’ ի մերոցս մայստր կոչեցեալ ), Հերման Սալցա Միսնիացի, որ ’ ի մեծի հանդիսի Ջրօրհնեացն ’ ի Սիս, յամի 1212, նախադասեալ քան զամենայն աւագորեարն ` ձիավարէր առ երի թագաւորին Լեւոնի. որում՝ յառաջ եւ յետոյ ( յամսեան ապրիլի, 1212) շնորհեաց թագաւորն զատ յայլոց բազում կալուածոց գիւղորէից եւ բերդս անուանիս, զԱմուտա եւ զԳմբէթփոր, եւ աւան մի ` պէսպէս օրինակաւ գրեալ Այն, Ayn, Aym, Hœion, յերկար բանիւք ճշգրտելով զսահմանս նոցին, որպէս յիշեալ է մեր ’ ի ստորագրութեան տեղեացն: Բազում գորովով գրէր Լեւոն եւ ’ ի հրովարտակի իւրում ` վասն սիրոյ եւ երախտեաց ազգի նոցին ` յորոց կայսերէ զթագն ընկալաւ, եւ վասն մակաբեան քաջութեան նոցին եւ ինքեան նիզակակցութեան, եղբայրակից եւս լինէր նոցա, եւ շնորհէր ազատութիւն բնակութեան ` ուր եւ կամիցին յերկրի իւրում, առանց ուրուք նեղելոյ զնոսա, եւ այլն: Յետ նորա յաւել եւ յաջորդ իւր Հեթում՝ պարգեւել սոցա զմեծ բերդաւանն Հարուն. առ որովք, եւ ’ ի սահմանս Սարուանդիքարի, էր նոցա հաստատեալ բաժտուն, որպէս եցոյց պայման - նամակ տեառն տեղւոյն, յամի 1271. եւ այս յետին ծանօթ գրաւոր վկայութիւն է կալոյ մնալոյ ասպետացն յերկրի Սիսուանայ ցայնժամ:

Ոչինչ պակաս ’ ի սոցանէ մեծարոյ, սիրելի եւ պիտանի էր Լեւոնի երիցագոյն կարգ Ասպետաց ` Հիւանդանոցին, որք եւ վաղագոյն քան զբոլորովին նուաճումն Կիլիկիոյ ’ ի մերայոցս ` հաստատեալ էին յերկրի անդ, որպէս ցուցանեն պարգեւագիրք Բրնձաց Անտիոքայ, անդստին ’ ի կիսոյ ԺԲ դարու (1149), շնորհելով նոցա զ Սարատա գիւղ ’ ի գաւառին Մսսայ. իսկ Լեւոն պարգեւեաց նոցա ` յամի 1210, զմեծ քաղաքն Սելեւկիա, եւ բերդս նշանաւորս ` զՆորբերդ եւ զԿամարտիաս, եւ թերեւս զբովանդակ գաւառն Սելեւկիոյ, կամ զմեծ մասն Իսաւրիոյ. եւ թէպէտ հարկ եղեւ նոցա յետ մահուն Լեւոնի, առ նրբագոյն քաղաքավայել հրահանգաց, վաճառել անդրէն զՍելեւկիա ` Կոստանդնի Պայլի, սակայն մնացին ’ ի վիճակի անդ յայլ կալուածս եւ ամուրս իւրեանց. որպէս զի մինչեւ ’ ի յետին ժամանակս թագաւորութեան Հեթմեանց, յամի 1330, թղթակցութիւնք լինէին ընդ արքունիս Սսոյ եւ ընդ Հռովմայ, վասն տալոյ յԱսպետսն ` բերդորայս ինչ, զորս Լեւոն Դ ` ոչ եւս յուսալով զերծուցանել ’ ի բռնաբարութենէ այլազգեաց ` վաճառել կամէր: Այլով հրո ­ վարտակաւ ’ ի նմին 1210 ամի ` խոստանայր Լեւոն պարգեւել Ասպետացս եւ զԼարանտա քաղաք ` յորժամ թէ Աստուծոյ յաջողելովն ` կորզեսցէ յայլազ ­ գեաց. եւ զտուրս զայսոսիկ ` ինքնակամ խնդրուածով ` վաւերացու ­ ցանէր կոնդակօք Սրբազան Քահանայապետին ( Իննովկենտի Գ ): Դարձեալ յետ ամաց (1214) առեալ յասպետացն փոխ 30, 000 ոսկի բիզանդ, տայր ’ ի գրաւական զՎաներ աւան ’ ի Մլուն Գաւառի, եւ զբովանդակ գաւառն Ճկերոյ, մեծամեծ գիւղորայիւք եւ նաւակայիւք. այսմ յետկարի՝ զատ յայլոց իշխանաց ` ստորագրեցին եւ ասպետքն, չորեքտասան թուով՝ յիւրաքանչիւր անուանէ:

Հանգոյն սոցա՝ եւ Տաճարական ասպետաց կանուխ մուտ գտեալ էր ’ ի Կիլիկիա, եւ ձեռն օգնութեան տուեալ Բ Թորոսի ’ ի թափել զերկիրն. որոյ եղբայրն Մլեհ՝ եղբայրացեալ իսկ էր երբեմն նոցին, եւ ապա կարգուրաց լեալ. բայց մերումս Լեւոնի ոչ հաճոյացան սոքա, այլ եւ ընդդէմ նմին դարձան եւ ձեռն ետուն յԱնտիոքացիս, եւ իբրեւ ամս հնգետասան կագ եւ գժտութիւն էր ընդ նոսա եւ ընդ թագաւորն, որպէս յերկարագոյն ’ ի կարգին նշանակեսցի. այլ ուր ուրեմն հաշտութիւն եղեւ, եւ տեւեցին եւ սոքա եւս ’ ի Սիսուան, գէթ ցմեծ արշաւանն Եգիպտացւոց (1266). բայց եւ յետ այնր ` յամի 1275 վկայի երեցուն եւս կարգաց ասպետացն ունել կալուածս ’ ի Հայս, ըստ կոնդակի միոյ Գրիգորի Ժ Պապի (13 մարտի, 1275):

Միւս եւ մեծագոյն եւս դաս օժանդակաց Լեւոնի էին տեղաբնակ եւ տեղատէր Պարոնայք օտարազգիք, որք եւ համարէին նմա լիճք կամ արգադիրք. ոմանք յառաջ քան զպայազատելն իւր հաստատեալք յերկրին, եւ շատք առ իւրեւ, կամ ինքնակամ տուեալ զանձինս նմա ’ ի ծառայութիւն եւ ընկալեալ ’ ի նմանէ կալուածս, կամ հրաւիրեալք ’ ի նմանէ՝ նովին պայմանաւ: Ակն արկցէ ընթերցողն յանուանս քառասունեւհինգ պարոնայցն հանդիսացելոց ’ ի թագակապութեան Լեւոնի, եւ սփռելոց գրեաթէ յերեսս բովանդակ երկրին Սիսուանայ, եւ տեսանէ ` զի գրեաթէ մեծ կէս նոցին օտարազգիք են, Յոյնք կամ Յունահայք ( որպէս Կիռ Սահակ, Միխայլ, Նիկիփոր, Ռոմանոս, Խռսոֆոր, եւ այլն ), կամ Փռանկք եւ Ալամանք, ( որպէս Տանկրի, Ճօֆրի, Ռոպերտ, Պալտին, Հեռի եւ այլն ). յորս յաւելան յետ սակաւ ամաց, ’ ի մեռանել Պեմունդի Գ, ոմանք յաւագաց նորին եւ ’ ի պաշտօնէից. այսինքն ջամբռլայ Բրնձին ` Ուլիվէր (Olivier), պօդլէրն ` ( տաճարապետ ) Բայէն, Թոմաս Մալըպրէօն, Ռոճեր տէ Մոնտ կամ Մուտ (Rogerius de Monte), Կիյլոմ Տըլիլ, Ջուարտ?, թերեւս Արշիվալտ որդի սենեսկալին Անտիոքայ, եւ Գուլիելմ (de Turre): Նա եւ ’ ի պաշտօնեայս դրան իւրոյ էին ոմանք յօտարազգեաց անտի. զՅունաց յայտնապէս գրէր առ նա Ներսէս Լամբրունեցի. « Այս Հելլենացւոց ազգս ` ոչ թէ առ մեզ միայն ունին մուտ եւ ել ` ’ ի սուրբ եկեղեցի, այլ եւ ’ ի ձեր արքունական ապարանսն ` ունին ’ ի ձէնջ իշխանութիւն եւ պատիւ »:

Որքան ինչ ծառայութիւն կամ պարտականութիւն էր սոցա առ Լեւոն, ոչ գիտեմ. այլ միայն զի լճութեան օրինօք կապեալ էին ընդ նմա, ըստ սովորութեան անուանեալ Ասսիզացն Երուսաղեմի եւ Անտիոքայ: Էին եւ գերագոյնք ոմանք ’ ի նոսին, ե՛ւ ընդարձակութեամբ կալուածոց իւրեանց եւ ազատութեամբք. բաժտունս ունելով յերկրի իւրեանց, յանցս լերանց եւ գետոց, անկախ յարքունի իրաւանց, որպէս ինքնին ծանուցանէ Լեւոն ’ ի պարգեւագրին առ Գենուացիս, յամի 1215. որոց գլխաւոր ` եւ առաջին ամենայն Պարոնայց պետութեանն ` էր Սիր Ատանն, Ատոմ եւս կոչեցեալ, վերատեսուչ ծովեզերեայց [1], եւ տէր այնքան ընդարձակ երկրի ’ ի կողմանս Իսաւրիոյ եւ Պամփիւլիոյ, մինչեւ կոչիլ Աշխարհ Սիր Ատանայ. եւ որպէս սա յարեւմտակողմանն, երկրորդն իշխան ` Աւստ գրեալ ’ ի հայում, Oste կամ Hostius de Tabaria, ունէր ընդ ձեռամբ յարեւելակողմն երկրին Սիսուանայ ` զգաւառն Ճկերոյ. սոցին հանգոյն բաժառու տեարք էին ` Լեւոն տէրն Կապանայ, եւ Վահրամ մարաջախտ ` տէրն Կոռիկոսի. եւ սա օտարազգի թուի, զի եղբայրն կոչի Ժոսլին (Juzulinus ըստ հրովարտակին Լեւոնի ) եւ հայրն ` Գերվաս (Gervais), տէր Սերմինայ կամ Սարմենիայ, որ եւ թուի վերոյիշեալ սենեսկալն Անտիոքայ եւ հայր Արշիվալտի: — Որպէս պետական զարմն Լեւոնի ընդ օտարազգի պետաց խնամեցաւ, այսպէս եւ պարոնայք Հայոց եւ օտարաց ` ընդ միմեանս, եւ փոխառաբար ’ ի հայ եւ ’ ի փռանկ անուանս կոչէին որդիք նոցա:

Ընդ հաստատաբնակ օտարացս ` որք յետ սակաւուց բնիկք եղեն երկրին Սիսուանայ, ձգեաց Լեւոն այսր ` զանհաստատսն կամ եկաբնակս, ’ ի բազում ազգաց եւ պետութեանց արեւմտեայց, այլ եւ սակաւս ոմանս յարեւելեայց. զկէսս սոսկ քաղաքատեսական կցորդութեամբք, զայլս վաճառաշահութեան աղագաւ: Յառաջնոցն կարգի են ` երթեւեկք դեսպանաց այլ եւ այլ պետութեանց, զորոց յոգունց պետս ` անձամբ ետես Լեւոն յարեւելս. որպէս, զկայսրն Ալամանաց, զթագաւորս Փռանկաց, Անգղիոյ, Ունգարաց, եւ զմերձաւորացն ` Երուսաղեմի եւ Կիպրոսի, թող զայլոց իշխանաց նոցին որք յայսկոյս ծովու. եւ յայտ է ` եթէ առաքէր առ սոսա թուղթս եւ դեսպանս. որպէս յայտնապէս յիշին ` բազում անգամ դեսպանութիւնքն առ կայսր Ալամանաց, առ թագաւորն Ունգարաց, առ Քահանայապետն Հռովմայ [2]. զատ յայսցանէ յիշի եւ դեսպան Դքսին Աւստրիոյ եկեալ առ Լեւոն (1211):

Ըստ երկրորդ կարգի, այն է վաճառականութեամբ, գլխաւորք էին Իտալացիք ’ ի Սիսուան, առ թագաւորութեամբ Լեւոնի, յամենայն ազատ վարչութեանց եւ քաղաքաց իւրեանց, եւ յաճախագոյն Վենետկեցիք եւ Գենուացիք, առ որս առաջին պարգեւագիրք կամ պայմանք դաշանց են Լեւոնի, յամի 1201. հաւանօրէն եւ յառաջ քան զթագաւորութիւն նորա ծանօթ էր սոցա Կիլիկիա. եւ ոչ սոցա միայն ` այլ եւ Պիզացւոց, թուի թէ եւ Ամալֆիացւոց, ապա եւ յոլովից այլոց ` զորս նշանակեցաք ’ ի տեղագրութեանն Այասոյ շահաստանի, որ չեւ եւս էր առ Լեւոնիւ հռչակեալ. այլ յարեւմտեան ծովեզերս ` մատչէին նոքա ’ ի Սելեւկիա, ’ ի Կոռիկոս, ’ ի Տարսոն, յԱլայա, յԱտալիա, եւ այլն. եւ ’ ի մէջերկրեայսն ` շնորհեաց նոցա Լեւոն տեղի բնակութեան եւ եկեղեցւոյ շինութեան ’ ի Տարսոն, ’ ի Սիս եւ Մսիս, եւ համարձակ ազատութիւն երթեւեկի, թեթեւութիւն հարկաց եւ բաժից, եւ ոմանց ` գրեաթէ յամենայնէ յայսոցիկ անպարտականս լինել: Եւ այս ամենայն ` որպէս զի յօժարութեամբ եւ յաճախագոյն եկեսցեն յերկիր իւր, ’ ի բարգաւաճանս եւ ’ ի ճոխութիւն նորին, շահավաճառին եւ ընտանութեամբ արեւմտեայ կրթագոյն ժողովրդեան, միանգամայն եւ ’ ի հարկի ժամու ` զօրավիգն լիցին ինքեան եւ օժանդակք ` նաւուք եւ զինուք եւ այլովք պիտոյիւք:

Ոչ յարեւմտեայց ` միայն ` այլ եւ յարեւելեայց ` ընտրութեամբ հնարեցաւ Լեւոն դաշնակիցս եւ բարեկամս ունել. նախ զինքնակալն Կոստանդնուպօլսի, յորմէ եւ թագիւ պատուեցաւ. ապա ’ ի նուաճել արեւմտեայց զմեծն զայն քաղաքամայր, զնորընծայ կայսրն Նիկիոյ, զոր եւ տեսաք փեսայացուցեալ ’ ի դուստր եղբօր իւրոյ: Ունէր մտերմութիւն եւ ընդ հեռաւորսն այլադենս, ընդ Ամիրապետին Պաղտատայ, եւ ընդ մերձագոյնն քան զայն ` սուլտանն Կարնոյ ( Տուղրիլ շահ ): Բայց ոչ նոյնպէս ընդ ամենայն սահմանորդսն, ընդ սուլտանն եւ տեարս Իկոնիոնի, Կեսարիոյ եւ Ալպստանայ, վասն քինուն Խլիճ - արսլանայ. զորս եւ բազում անգամ նեղէր իսկ մարտիւ եւ հատմամբ վիճակաց նոցին, եւ մերթ ձեռնունայն դառնայր, կամ անդրէն յետս դարձուցանէր զոր կորզեալն էր ’ ի նոցանէ: Ոչ կարէր եւ վասն քինուն Սալահէտտինի ` բարեկամ լինել սուլտանաց Եգիպտոսի եւ Հալպայ. այլ քանզի ընդ իւրն երկիր ` անջրպետք կային պետութիւնք եւ գաւառք քրիստոնէից Լատինաց, զսոսա շատ համարէր ’ ի նախապարիսպ Սիսուանայ: