Դ.
Ներսէս
Լամբրունեցի
եւ
Լեւոն
Կարգ
բանիցս,
մանաւանդ
թէ
դիպացս,
հարկ
առնէ
աստանօր
`
գամ
մի
եւս
յանդիման
իրերաց
կանգնեալ
նկատել
`
զերկոսին
աւագագոյն
անձինս
ժողովոյն
եւ
ժամանակին,
զԼեւոն
եւ
զՆերսէս.
որք
եւ
յամենայն
մեծամեծ
գործս
աշխարհին
նախաձեռն
գտան.
մին
`
ինքնայօժար
կամօք
եւ
խրոխտա
բար,
միւսն
`
կիսակամ
եւ
հեզաբար.
մին
`
հաւասարապէս
հանճարեղ
եւ
յան
դուգն
`
համարձակէր
ցոր
վայր
մարթէր,
թերեւս
եւ
անդրագոյնս.
զմիւսն
`
հրա
ւիրէր
եւ
ստիպէր
ինքնին
արժանաւորութիւն
հանճարոյն
եւ
սրբութեանն.
որով
եւ
’
ի
միջի
վեհագունիցն
աթոռով
եւ
պատուով
եւ
տիովք
`
վեհագոյն
գտանիւր.
որպէս
’
ի
ժողովին
Հռոմկլայ
կամ
Տարսոնի
(1179),
’
ի
դեսպանու
թիւնս
առ
կայսերս
եւ
առ
այլս.
եւ
յայսմ
իսկ
ժողովի
դատապարտութեան
Գրիգորի
Ե.
որ
որքան
եւ
արդարացի
էր
գործ,
’
ի
շինութիւն
մեծի
եկեղեցւոյ
ազգին,
որոյ
էին
իբրեւ
հարիւր
եպիսկոպոսունք,
ընդ
անխոհեմ
վարչութեամբ
մանկան
միոյ,
սակայն
եւ
դժպհի
էր
անդամոց
`
զօծեալն
եւ
զմեծափառ
գլուխ
`
’
ի
բաց
մերժել.
եւ
որպէս
սովոր
է
մարդկան,
մանաւանդ
լեզուանեաց
եւ
նենգաւորաց,
յայսպիսի
աղիտագոյն
եւ
գորովախառն
դէպս
`
ըստգտանել
եւ
երգիծանել
զգործադիրսն
ոմանս,
զորս
հեզագոյնս
տեսանիցեն,
մանաւանդ
եթէ
եւ
կանխաւ
խէթ
ինչ
ունէին
ընդ
նմա,
սկսան
եւ
այժմիկ
(
առաւել
`
հեռա
ւորքն
որք
’
ի
Մեծ
Հայս
)
մախալ
ընդ
Լամբրունեցին,
որպէս
ծանուցանէ
ինքնին
գրելով
համարձակ
առ
Լեւոն.
«
Այնր
աւուր
խաժամուժն
`
’
ի
քո
իշխանութենէդ
զանգիտեցին,
եւ
զմեզ
`
նպատակ
նախատանաց
`
փոխանակ
քո
արարին,
եւ
զամբոխեալ
ոգիսն
եւ
զսնափառսն
`
ընդ
ինքեանս
շարժեցին
».
’
ի
գլուխ
Սրբոյն
կուտելով
զամենայն
եպերանս
`
եթէ
գոյր
ինչ
եպերելի:
Իսկ
սա
`
ոչ
զյաչաղկոտացն
միայն
`
այլ
եւ
զնորին
իսկ
Լեւոնի
նշաւակէ
աստանօր
զգայթ
’
ի
գայթի
գնացս.
որ
`
երեւի
իմն
ըստ
աշխարհիկ
քաղաքական
խորագի
տու
թեան
կամ
անձնասիրութեան,
առ
’
ի
թօթափել
յանձնէ
զամենայն
ըստգիւտ,
անպատսպար
թողեալ
զայր
`
զոր
հնգակի
պատգամօքն
հրաւիրեաց
’
ի
խորհուրդ
եւ
’
ի
գործ.
եւ
զի
ոչ
այսորիկ
աղագաւ
միայն,
այլ
եւ
վասն
բազում
այլ
ինչ
իրաց
`
հեթեթանօք
ամբաստանէին
զՆերսէս,
իբրու
նորաձեւութեանց
մուծիչ.
փոխանակ
բարեձեւութիւնս
խոստովանելոյ,
դարձեալ
շարժեցին
զԼեւոն,
գէթ
’
ի
վերին
երեսս,
երկմտել
իմն
’
ի
նմանէ,
զոր
գերահանճար
քան
զամենեսին
յուխտի
եկեղեցւոյն
ճանաչէր,
գոգջիր
եւ
քան
զճարտարագոյնս
’
ի
քաղաքայնոցն,
որպէս
եւ
ինքն
քաջ
քան
յայլոց
`
’
ի
նմանէ
կշռադատեալ
լինէր
զարժանեացն.
եւ
երկիցս
գրեաց
առ
Սուրբն
եւ
Սիրելին,
համարս
իմն
պա
հանջելով
եւ
պատասխանիս
զամբաստանութեանցն
եղելոց,
իբրու
’
ի
հե
ռուստ
լսելով,
’
ի
Հաղբատայ
եւ
’
ի
Քոբայրայ,
եւ
յանկարծոյն
իմն
անտես
լինե
լով
նորայոցն
ակնյայտնի
եւ
մերձաւոր
գործոց
ուղղութեանց:
Ստիպեցաւ
Սուրբն
լուծանել
մի
անգամ
եւս
զպարկեշտ
լռութիւնն,
եւ
ոչ
առ
ամբաստա
նողսն
չարալեզուս,
այլ
առ
ունկնդիր
բամբասանացն
`
առ
Լեւոն
ինքն
`
ուղղել
թղթով
զբանսն,
զմի
’
ի
հրաշագոյն
գրուածոց
իւրոց
եւ
համօրէն
անձնական
ջատագովութեանց.
զորոյ
զորպիսութեամբ
զանց
արարեալ
’
ի
տեղւոջս,
միայն
զպատշաճն
պատմութեանս
յուշ
արասցուք.
զի
ցուցանէ
`
ոչ
ինքնահա
մար
ձակ
ինչ
արարեալ
յայնմ
ժողովի,
այլ
համաձայնեալ
արարելոցն
’
ի
նմին
Լեւոնէ
կամ
Լեւոնիւ.
ուր
`
յիշէ
ընդ
աղօտ
`
եւ
այլ
ինչ
գործս
արարեալ
Լեւոնի
`
’
ի
նոյն
դէպս
կալանաց
տղայ
կաթողիկոսին,
զմեռանել
ոմանց
’
ի
Հռոմկլայն
`
յեռօրեայ
հակառակութեանն
եղելոյ
ընդ
բերդացիս
եւ
ընդ
արտաքինսն,
եւ
Լեւոնի
պահանջել
եւ
առնուլ
տուգանս,
նաեւ
յայնոցիկ
կամ
վասն
այնոցիկ
`
որ
ազգականք
էին
Ներսիսի,
եւ
սմա
անկ
էր
ժառանգութիւնն
[1].
«
Բայց
իբրեւ
Աստուծոյ
հրամանին,
(
ասէ
),
իշխանութեանդ
հնազանդեցաք,
եւ
հաւատացաք
Աստուծոյ
տալ
քեզ
իմաստ
առ
’
ի
նոյն,
գիտել
զթերութիւն
անձին.
զոր
եւ
աղօթեցաք,
եւ
առաք
զպտուղ
աղօթիցն,
ըստ
որում
եւ
եսդ
բարեսէր
»:
Բայց
ոչ
’
ի
սպառ
կարճէ
եւ
զյանդիմանութիւնն.
«
Ճշմարտութիւնս
մեր,
զոր
դու
աչօք
ես
տեսեալ
եւ
վայելեալ,
վասն
նոցին
զրպարտելոյն
`
երգիծանե՞մ
…
Հեռի
արասցէ
Աստուած
’
ի
քէն
զՊիղատոսի
դատողութեանն
ճանապարհ։
…
Թէ
քո
աստուած
պաշ
տութիւնդ
արժանացոյց
զնոսա
պատասխանւոյ,
մեր
իմաս
տու
թիւնս
`
ոչ
բնաւ.
զի
խրատիմք
`
ոչ
տալ
անզգամին
պատասխանի
».
եւ
այլն:
Ճշմար
տու
թեան
`
քան
անձին
ջատագով,
ոչ
պատկառէր
Ներսէս
`
զայն
զոր
թագաւո
րա
պէսն
պատուէր
`
մանկաբար
խրատել
`
բանիւ
եւ
թղթով,
անահ
յամենեցուն
ահարկուէն
Լեւոնէ
[2].
որ,
որպէս
ակնարկեցաք,
առաւել
առ
երեսս
գործէր,
առ
’
ի
շահել
զհեռաւորսն
եւս,
կամ
առ
’
ի
միաբանել
`
եթէ
հնար
էր
`
զամբաս
տանողսն
եւ
զամբաստանեալն,
քան
թէ
խտրէր
եւ
օտարանայր
’
ի
Սրբոյն,
զորոյ
յարգ
եւ
վարկ
`
դարձեալ
յետ
սակաւուց
յայտ
արար
`
անմոռաց
ունել
’
ի
մտի
եւ
’
ի
սրտի,
թագընկալութեամբ
յեկեղեցւոջ
նորին
’
ի
Տարսոն,
եւ
դեսպան
առաքելով
’
ի
դուռն
կայսեր
արեւելից,
որպէս
ցուցցէ
կարգ
պատմութեանս:
Ոչ
ինչ
պակաս
եւ
Ներսէս
ծանեաւ
զԼեւոն,
որպէս
էրն,
վեհագոյն
քան
զհասարակ
չափ
իշխանաց
ազգին
`
մերձ
եւ
հեռի
ժամանակաց.
եւ
թէպէտ
ազատ
եւ
անահ
’
ի
նմանէ,
եւ
սրբազան
կարգաւն,
եւ
տէրութեամբ
Լամբրունի
եւ
համբաւովն,
այլ
ոչ
յաչաղէր
արժանաւորին
զարժանն
մատուցանել
շուք
եւ
մեծարանս,
առատ
եւ
ջերմ
սրտիւ.
եւ
յառաջ
իսկ
քան
զժամանակս
դիպացս
այսոցիկ,
’
ի
յիշատակարանս
գրոց
իւրոց
պանծանօք
իմն
կոչէ
միշտ
զնա
`
Իշխողս
մեր,
կամ
«
Պարոն
մեր
Լեւոն,
որ
’
ի
սոյն
ժամանակս
(1190)
էր
իշխող
Կիլիկիոյ
եւ
Սաւրիոյ
եւ
լերանց
սոցին
».
եւ
’
ի
թղթիս
յայսմիկ
(
գրելոյ
յամի
1194)
մինչ
չեւ
էր
թերեւս
Լեւոնի
ծանուցեալ
թագաւոր
յայլոց,
այնպէս
կոչէ
զնա.
«
Դու
թագաւոր
մեր
»,
եւ
մաղթէ
հաւասարել
զաթոռ
նորա
Կոստանդեանց
եւ
Թէոդոսեանց
նոյնպէս
եւ
յետ
երկեմենի
(1196),
զի
ընդարձակեաց
զտէրութիւն
Հայոց
`
«
Թագաւորի
Լեւոնի
ձեռն,
որ
’
ի
Կիւլիկեայս
եւ
Ասորւոց
գաւառացն
տիրէ
…
’
ի
փառս
Քրիստոսի
եւ
’
ի
զօրութիւն
քրիստոնէից
».
եւ
պերճագոյն
եւս
’
ի
հուսկ
ամի
կենացն,
իբրու
կտակ
իմն
ամենարժեայ
թողլով
նմա
զբանքս.
«
Թագաւոր
Հայոց
Լեւոն,
որ
յ
’
Ռոբինեանց,
բարեպաշտ
եւ
յաղթող
Աստուծով.
որոյ
հռչակ
արութեանն
շարժեաց
զմեծ
ինքնակալն
հին
Հռոմայ
`
զՀեռի,
եւ
Նոր
Հռոմայ
`
զԱլեքս,
որք
պսակեցին
սա
քարամբք
պատուականաւ.
զսա
`
Քրիստոս
Աստուած
մեր
շնորհեսցէ
մեզ
երկայնութեամբ
աւուրց
եւ
անվանելի
յաղթութեամբ.
եւ
’
ի
փոխիլն
աստի
`
սրբոց
թագաւորացն
արասցէ
պսակակից
եւ
խորանակից,
’
ի
լուսեղէն
խորանս
»:
Զօրութեամբ
եւ
զգօնութեամբ՝
Լեւոն
ոչ
միայն
’
ի
վերայ
բնիկ
եւ
տոհմային
եկեղեցւոյն
եւ
եկեղեցականաց
թեւարկու
լինէր,
այլ
եւ
այլոց
արեւելեայց
`
’
ի
կարեւոր
պէտս
նոցին.
որպէս
երբեմն
Ասորւոց
ընտրեալ
իւրեանց
պատրիարք
`
ոչ
համօրէն
հաւանութեամբ
`
զՄիքայէլ
Կրսեր,
ընտրեցին
եւ
այլ
աւագ
եպիսկոպոսունք
`
զգիտնականն
Յովհաննէս
-
Յեսու
`
Կարճիկ
մականուանեալ,
յամի
1208.
որ
առ
ապահովութեան
եկն
’
ի
Կիլիկիա
եւ
եկաց
’
ի
Պաքսիմատի
վանս,
տարեւոր
ժամանակ.
մինչեւ
միաբանք
մեծի
վանացն
Գաւիկաթայ
`
որ
’
ի
Սիս,
աղաչեցին
զԼեւոն,
եւ
ետ
սա
գիր
ընծայութեան
առ
Միւէզզէտտին
[3]
սուլտան
Մելիտինեայ,
ընդ
որոյ
իշխանութեամբ
էր
աթոռ
պատրիարքացն
Ասորւոց,
եւ
հաստատեալ
յիշխանութեանն
`
գնաց
անդր
Յեսու.
եւ
դարձեալ
եկեալ
եկաց
առ
ժամանակ
մի
եւս
’
ի
Գաւիկաթի
վանսն,
զոր
Լեւոնի
շնորհեալ
էր
նմա.
ուր
եւ
յետ
ժամանակաց
առ
Հեթմով
տեսաք
(
յէջ
221
)
կացեալ
ա՛յլ
պատրիարքունս
եւ
մետրապօլիտս
Ասորիս
եւ
յապահովեալս
անդ:
[1]
«
Եկաք
(’
ի
ժողովն
),
եւ
զոր
ինչ
արարիք
յայն
ժողովն՝
համաձայնեցաք
…
(
իսկ
հակա
ռա
կողքն
)
ոչ
քննեցին
եւ
ոչ
հաւատացին
մեր
արդար
իրաւամբք
զմանուկն
նահանջելոյ,
եւ
ոչ
չա
րակ
նելոյ
իշխանութեանն,
որում
առընթեր
էաք
եւ
տեղեակ
…
եւ
անտես
արարին
զաստուածահաստատ
Իշխողիդ
գիր,
եւ
զսուրբ
ժողովոյ
եպիսկոպոսացն
որ
ընդ
քեզ,
եւ
զարժանաւոր
եպիսկոպոսին
հրեշտակութիւնն
»
։
—
Ո՞
արդեօք
էր
եպիսկոպոսն
այն
արժանաւոր։
[2]
Գրիչ
վարուց
Սրբոյն
յամի
1190,
անդստին
յառաջին
ամաց
ծանօթութեան
Լեւոնի
ընդ
Ներսիսի,
ասէ.
«
Ի
տօնս
տէրունականս՝
առ
իւր
տանէր
զհայրս
մեր,
եւ
առ
’
ի
սմանէ
վարդապետական
խրատով
եւ
սրբոյ
պատարագին
նուիրագործութեամբ՝
մխիթարէր,
հանդերձ
բազմութեամբ
ժողովոյն
»
։
[3]
Ասսեմանի
(
Մատենադարան
Արեւել.
Բ.
231)
առ
Իզզէտտին
սուլտան
Կեսարիոյ
ասէ
գրեալ
Լեւոնի.
թերեւս
յետ
պաշարման
քաղաքին
եւ
հաշտութեանն
ընդ
սուլտանին։
—
Նոյն՝
աւանդէ
այլուր,
ըստ
հին
գրչաց
Ասորւոց,
վասն
վանացն
Գաւիկաթայ
(
զոր
սակաւ
ինչ
այլայլութեամբ
յիշեցաք
’
ի
տեղագրութեան
Սսոյ,
յէջ
221
),
եթէ
շինեալ
իցէ
անդստին
’
ի
Զ
դարու,
յԱքուդեմեայ
մեծագահ
եպիսկոպոսէ
Ասորւոց՝
ձեռնադրելոյ
’
ի
մերոյս
սակաւածանօթ
Քրիստափորէ
կաթողիկոսէ՝
կացելոյ
յետ
Գիւտի։