Լեւոն Մեծագործ

Զ. Դաշինք վաճառականութեան ընդ Արեւմտեայց

Ի վայելչութիւն թագաւորական շքոյ եւ համօրէն աշխարհին հարկ էր եւ աղբերս հարստութեան հնարել. առ որ ` մի ’ ի գլխաւորաց էր դիւրել զել եւ զմուտ վաճառուց եւ վաճառականաց յերկիր իւր. եւ մեծ գործ մի եւս եւ պիտանի եղեւ նորա, որպէս յառաջ քան զթագաւորելն ` առաւել եւս յետոյ, հաստատել պնդել դաշինս բարեկամութեան ընդ մերձաւոր եւ հեռաւոր պետութեանց քրիստոնէից, եւ ընդ վաճառական ընկերհաշտութեանցն. որոց գլխաւորացն ( Վենետաց եւ Գենուացւոց ), ’ ի սկզբան երրորդի ամի թագաւորութեանն (1201) պարգեւեաց հրովարտակօք ազատութիւն ’ ի մաքսից, տեղիս կանգնելոյ տունս եւ եկեղեցիս, օրէնս եւ իրաւունս վասն դատից, ժառանգութեանց, նաւաբեկութեանց, եւ այլն, եւ այլն. զորոց ` եթէ կամէաք մանրագոյնս քննել, յոյժ ընդերկարէր բանս. այլ զյետնոցս, այսինքն է զդաշանց ընդ վաճառասէր ընկերութիւնս, ( քանզի շահ եւ զօրաւիգն մեծ էր անտի տէրութեան Լեւոնի, որպէս եւ յաջորդացն եղեւ ), ասելի է սակաւ ինչ, եւ զպայմանացն եդելոց կամ շնորհաց տուելոց առ նոսա ’ ի Լեւոնէ, զորս ` գրեաթէ սակաւ փոփոխութեամբ կամ յաւելուածով ` հաստատեցին յաջորդք իւր, մինչեւ ցկէս ԺԴ դարու. իսկ ինքն Լեւոն յարմարեաց զպայմանսն ` ըստ նախագունիցն քան զինքն հաստատելոց դաշանց ’ ի փռանկ պետութեանց Երուսաղեմի եւ երկրին Ասորւոց:

Փոքու իւիք զանազանին դաշինքն կամ արտօնութիւնք Լեւոնի որ առ Գենուացիս եւ առ Վենետկեցիս, տուեալք առաջնոցն ` յամսեան մարտի 1201 ամի, առ պատգամաւոր նոցին Օճերիոյ Տէ Բալլոյ կամ Բալլիոյ. երկրորդացս ` ’ ի դեկտեմբերի այնր ամի, առ պատգամաւորն Յակոբ Պատոէր, ’ ի դէմս հռչակաւոր ծերունի դքսի նոցա Ենրիկոսի Տանտոլոյ, որ մի յականաւոր որերոյ ժամանակին էր, եւ յետ սակաւ ամաց ` նուաճող Կ. Պօլսի ’ ի Յունաց: Երկոցուն եւս պետութեանց հպատակացն Շնորհէ Լեւոն, Ա. Ազատ երթեւեկ եւ բնակութիւն յերկրի իւրում. նոյնպէս եւ ազատօրէն բերել եւ տանել զինչս եւ վաճառս իւրեանց, առանց հարկի եւ բռնաբարութեան. բայց զի, Բ. Բնակք նոցա յայսկոյս ծովու ` յանցանելն ընդ Դուռնն (Portella), հատուսցեն զիրաւն ըստ այլոց քրիստոնէից։ - Գ. Եթէ բերցեն ( Վենետք ) ոսկի կամ արծաթ՝ առ ’ ի դրամ հատանել, վճարեսցեն զսակն, որպէս եւ ’ ի Պտղոմայիս տան, իսկ եթէ ոչ իցէ վասն դրամահատութեան՝ ազատ լիցին: — Դ. Ի նաւաբեկութեան՝ եթէ յիւրեանց եւ եթէ յօտարաց նաւս գտցին ` առցեն զինչս իւրեանց. բայց ինչք օտարաց որ ’ ի նաւս նոցին ` յարքունիս կալցին: — Ե. Եթէ հասցէ ինչ վնաս նոցա յերկրի իւրում եւ դաշնակցացն ` վճարեսցի յարքունուստ: — Զ. Կտակ նոցա հաստատուն լիցի. եւ եթէ մեռցի ոք անկտակ, եւ գտցի յերկրի աստ ազգային նորա ` նմա տացին ինչքն. իսկ եթէ ոչ գտցի ազգային, ինչքն պահեսցին առ մեծի ատենադպրի արքային, որ է արքեպիսկոպոսն Սսոյ, մինչեւ գայցէ պահանջող ` վաւերական թղթով Դքսի նոցա: — Է. Դատք նոցա դատեսցին յինքեանց. իսկ եթէ չգտցին ’ ի նոցանէ ` դատեսցէ արքեպիսկոպոսն Սսոյ: — Ը. Օտարազգի ` ամբաստանեալ ’ ի նոցանէ ` դատեսցի յարքունիս. նոյնպէս եթէ սպանութիւն ոք գործիցէ։ — Թ. Շնորհի Վենետաց տեղի եկեղեցւոյ եւ փնդուկի, եւ բնակութեան եւ թոշակ քահանայի նոցա ’ ի Մամեստիա. իսկ Գենուացւոց ` նոյնպէս եւ ’ ի Տարսոն եւ ’ ի Սիս. իսկ թէ այլուր եւս բնակիցին ` ունիցին իրաւունս դատաստան առնելոյ: — Նոր Պարգեւագրով յամի 1215 յաւել Լեւոն շնորհել Գենուացւոց, Ժ. Թաղ կամ փողոց մի (Vicum unum) ’ ի Տարսոն, հաստատել եկեղեցի, բաղանիս, փուռն, պարտէզս, եւ այլն. եւ ազատ անցուդարձ ամենայն ուրեք, բաց ’ ի վիճակաց չորից մեծամեծ Պարոնայց իւրոց. որք են, Ոթոն Տաբարեայ (Tabarie) [1], Սիր Ատան, եւ տեարքն Կոռիկոսի եւ Կապանի: Միայն պարտս դնէր սոցա, յառաջնում Պարգեւագրին, ԺԱ, զի ամենայն ուրեք պաշտպան եւ ջատագով կայցեն թագաւորին եւ Հայոց. յայտ է թէ այսպիսի ինչ պահանջէր եւ ’ ի Վենետաց: Բայց այսոցիկ պարգեւագրաց՝ միայն ’ ի լատին լեզու թարգմանութիւնքն մնան արդ ` ’ ի դիւանս Վենետկոյ եւ Գենուայ, ոչ բնագիրքն, սակայն հին պատճէնք են վաւերականք: — Կարի ընդարձակ շնորհեալ էր սոցա ազատութիւն կամ թեթեւութիւն ’ ի բաժից. քանզի եւ որ ’ ի ձեռն նոցին ընդ այլոց լինէր վաճառականութիւն եւ առեւտուր, հայթայթէր մուտս ’ ի գանձ արքունի: — Հաւանօրէն եդեալ էր Լեւոնի դաշինս եւ ընդ Պիզացւոց, որպէս արար եւ թոռնեայն իւր Բրինձն Ռուբէն - Ռեմունդ, կամակցութեամբ նորին, (et consensu… Domini Leonis Illusrtissimi Regis Armeniæ, avunculi mei): Հաւանական է եւ այլոց ընկերութեանց իտալական քաղաքաց եւ պետութեանց ` ըստ օրինակի սոցին յաճախել ’ ի Կիլիկիա առ Լեւոնիւ, սակաւ ինչ նուազ ազատութեամբք քան զառաջինսն:

Թէպէտ ոչ փոքր նպաստ էր առեւտուր վաճառուց կենդանարար բարգաւաճանաց Սիսուանայ, եւ օժանդակ հնարից եւ ճգանց Լեւոնի, այլ մեծապէս եւս յաճախէր այնու ` որպէս եւ ուսմամբ լեզուաց ` ընտելութիւն ժողովրդեանն ընդ արեւմտեայց ` գիտութեանց եւ արուեստից եթէ ոչ եւ այլ հոգք մեծամեծք ’ ի վերայ հասանէին, եւ այն գրեաթէ միանգամայն իսկ անդէն ’ ի սկզբան թագաւորութեանն, եւ գոգջիր մինչեւ ’ ի սպառ. համայն եւ այնպէս ըստ իւրում հարուստ հանճարոյ եւ պնդութեան սրտի եւ բազկի ` առ ամենայն հասանէր, առաւել կամ նուազ յաջողութեամբ. զամենայն յանձանձէր, յամենայն կողմն եւ առ ամենեսին դառնայր. յար ’ ի շարժման, հանապազ յոգորումն, առ ’ ի յառաջատութիւն անյեղլի եւ անյաղթ կամացն եւ դիտմանց: Եւ ըստ այսմ բարուց ` ’ ի դէպ է ասել, եթէ ոչ միշտ յօտարաց ` այլ եւ անձամբ անձին առթէր երբեմն տագնապս, անտեղիտալի ունելով ոգի եւ տենչ տիրապետական. եւ ինձ այսպէս թուի, զի եթէ էր յաջողեալ նմա, ըստ դաշանցն կռելոց ընդ Պեմունդի Գ, խաղաղօրէն ժառանգեցուցանել թոռնէի իւրում զԱնտիոք, ստէպ բաղխելոց էր ընդ մերձաւոր սուլտանս Հալպայ եւ Իկոնիոնի, իբրու եկամտից ’ ի բաժինս քրիստոնէից. գիտակ գոլով եւ սոցա զօրութեան թագապսակ հայկական առիւծուն, նկրտէին ըստ բերելոյ պատահէին ` կանխել կոխել զսահմանս նորա: Բայց վտանգն մեծ եւ գործ յերկար, կամ մանաւանդ խափանարար մեծագոյն բարգաւաճանաց եւ ձեռնարկութեանց Լեւոնի, որ եւ պնդութեան մտաց նորին հռչակագոյն յայտարար, յԱնտիոքայ մարզէն ծագեցաւ, յոր հարկ հասանէ եւ մեզ մխիլ եւ յերկարել զբանս, թէ կամաւ եւ թէ ակամայ:

էջ 489­ նկար 220. Ըմպանակ արծաթի ոսկէզօծ [2] ։

[1]             Տաբարիա կամ Թաբարիա (Thabaria) քաղաք էր Գալիլիոյ, եւ է կոչեցեալն յԱւետարանս՝ Տիբերիա, առ համանուն ծովակին. Ոթոն որդի Գաւտիերի (Gautier) պէսպէս օրինակաւ անուանի եւ գրի, Ottho, Otte, Hostius, Hoste. եւ ըստ այսմ յետին կոչման՝ երեւի նոյն ինքն « Իշխանն Ճկերոյն Աւստն », զոր տեսաք ( յէջ 471 ) նախադաս համօրէն Պարոնայց Հայոց, յետ Սիր Ատանայ։

[2]             Թէպէտ եւ ոչ հին եւ ոչ վաւերական կարծեմ զըմպանակս զայս, յորոյ մէջն երեւի պատկեր նման դրամոյ եւ կնքոյ Լեւոնի, եւ յեզերսն՝ քանդակք այլ եւ այլ կենդանեաց եւ հաւուց, այլ զի կամեցեալ է արուեստաւորին, ( որպիսի եւ է մտօք ), տալ զայն համարել Լեւոնի, կամ միոյ ուրուք ’ ի յաջորդաց նորին թագաւորաց Ռուբինեանց, կամեցաք յաւելուլ եւ զայն ’ ի շարս յիշատակարանաց Սիսուանայ։