Լեւոն Մեծագործ

Ա. Ծնունդ Զապելի եւ կարգել ժառանգ թագաւորութեան, խօսելով նմա փեսայ զորդի թագաւորին Ունգարաց.

Ի չափ հասեալ դշխոյին Սիպիլայ ` ընծայեաց յամի 1215 կամ 1216, դուստր ծիրանածին, զփափկագոյնն փարազնուհեաց Սիսուանայ եւ զմենափառ, Զապել. որում եթէ օրէն էր ասել, իբրեւ ծոցածին Լեւոնեան մարգարտի ` բազումք ցանկացան, եւ ոչ հասին, այլ Հեթմեանն Հեթմոյ վիճակեցաւ յետոյ զուգապսակիլ եւ ժառանգել ընդ նմին զգահ եւ զփառս Լեւոնի: Աստուածատուր իմն շնորհ համարեցաւ եւ սա, ’ ի ծերութեանն ` եթէ ոչ արու, գոնեա դուստր մի սիրասնունդ ունել, յոր վստահանայր հոգւովն ` հաստատել զժառանգութիւն գահուն եւ բաղդին, որոյ վասն այնքան ամս հոգայր եւ վարանէր. եւ թէպէտ տեսաք ’ ի վեր անդր ` ’ ի վաղուց ցայն ժամ ընտրեալ եւ ցուցեալ իւր յաջորդ զՌուբէն, այլ յետ վերջին անգամ եւ լիապէս հաստատելոյ զնա ’ ի սեպհական աթոռն Անտիոքայ (1216), արհամարհութիւն ինչ կրեալ յերիտասարդէն ` երկմտեալ էր ’ ի նմանէ: Ոչ պատմի ստուգիւ անգիտութիւն Ռուբինի, այլ համարին ոմանք եթէ ’ ի գահակալելն ` ճեպեցոյց զհայրագիր իւր եւ զամենախնամ դաստիարակն ` փութով մեկնիլ յԱնտիոքայ [1], որպիսի եւ է մտօք: Արդ տեսեալ Լեւոնի զդստրիկն կայտառ եւ բարենշան ` մինչ խորհէր յանփորձ ճակատ նորին պատշաճեցուցանել զպսակն արքունի, ծանեաւ ’ ի նմին խորհրդի լինել եւ զաւագանին իւր. որք, թերեւս նոյնպէս խտրեալք էին ’ ի Ռուբինէ, եւ համարձակ ասացին ցթագաւորն, եթէ՝ քանզի ետ քեզ Աստուած զաւակ ըստ սրտի քում, « արա զնա տէր ժառանգութեան քո. եւ լո՛յծ զերդումն մեր զոր արարեալ եմք Ըռովբինի, եւ կապեա ընդ դստեր քո. եւ մեք ծառայեմք նմա ` որպէս արու զաւակի. եւ բաւական է Ըռովբինի զոր արարեր, եւ հաստատեցեր զնա յաթոռ հայրենեաց իւրոց: Եւ թագաւորն հաւանեցաւ ’ ի բանս իշխանաց իւրոց » [2]: Թուի թէ ցայն վայր խղճէր Լեւոն ` աղջկան միոյ եւ այն անտիականի ` թողուլ զժառանգութիւնն. ոչ այնքան զի չէր օրինաւոր, այլ զի եւ բազմաց ցանկանալով թագուհւոյն եւ թագին, թերեւս բռնաբարութեանց մարթէր լինել յետոյ առիթ. այլ այժմիկ տիրասիրութիւն պարոնայց իւրոց քաջալերեաց զնա, եւ այնուհետեւ խոկայր կանխել գտանել նմա փեսայ պատշաճաւոր եւ իւր յաջորդ արժանաւոր:

Թուեցաւ եւ յայսմ մեծի խնդրի ` յաջողեալ բաղդին ` Լեւոնի, եւ յանկարծուց ծագաց երեւեցուցանել նմա փեսայ թագազարմ. թէպէտ եւ ոչ այնպէս կատարեցաւ գործն, այլ ինքն Լեւոն այնու յուսով ննջեաց յանդորրու: Քանզի զայնու ժամանակաւ ` (1217) ըստ կանխաւ եւ երկարժամանակեայ ըղձից եւ պատրաստութեանցն Իննովկենտեայ հանգուցելոյ, շարժեալ արեւմտեայց ’ ի խաչակրութիւն, առաջնորդ կարգեալ էին միաբանութեամբ զ Անդրէաս Բ թագաւորն Ունգարաց. որոյ նաւարկեալ յաշնայնի տարւոյն ’ ի Սպալատրոյ քաղաքէ Դաղմատիոյ, եհաս ել ’ ի Կիպրոս, եւ անտի չոքաւ ’ ի Պտղոմայիս, ուր համախմբեցան ընդ նմին ` ուղեկիցն իւր Դուքսն Աւստրիոյ Լէոբոլտ, փեսայն Լեւոնի ` թագաւորն Երուսաղեմի, ասպետքն, նուիրակք Քահանայապետին, եւ ամենայն իշխանք երկրին Ասորւոց [3]: Հարիւրաւոր յիշատակողք են իրացս յարեւմտեայց, եւ շատք լռեն. բայց են եւ որք յիշեն ընդ Խաչակիրսն եւ զմերս Լեւոն ` եկեալ ’ ի Պտղոմայիս, յօգնութիւն եւ յողջոյն փեսայի իւրում Յովհաննու թագաւորի. եւ իբրու նորադէպ իմն նշանակեն, զի չորք թագաւորք գտան անդ նիզակակիցք, Երուսաղեմին, Կիպրոսին, Ունգարացն եւ Հայոցս [4]. եւ միաբան խաղացին ’ ի Պաղեստին ’ ի Թաբոր լեառն, առնուլ զբերդն ամուր որ ’ ի գագաթանն. եւ արիաբար հասեալք մինչեւ ’ ի կատար լերինն եւ ’ ի ստորոտս բերդին, յետս նհանջեալ ’ ի բաց դարձան (3 դեկտ. ), ոչ մի ինչ կարեւոր պատճառ ունելով: Թագաւորն Կիպրոսի ժամանեալ ’ ի Տրիպօլիս մեռաւ անդ. Անդրէաս՝ զպէտս թագաւորութեան իւրոյ եւ զիւր հիւանդութիւն պատճառելով, եւ բաւական համարեալ զկատարումն ուխտին ` եթող զառաջնորդութիւն բանակին ’ ի Լէոբոլտ, եւ յուղի անկաւ ’ ի սկիզբն 1218 ամի դառնալ ընդ ցամաք յերկիր իւր. եւ էր յԱնտիոք ’ ի տօնի Տեառնընդառաջին. անտի եկն ’ ի Հայս [5], ուր դարձ արարեալ էր եւ Լեւոն, որ եւ ընկալաւ զհիւրն մեծաւ շքով. վասն որոյ եւ ոչ գտաւ ’ ի պաշարման Տամիադայ, որպէս գրեն ոմանք յարեւմտեայց: Զայս քաղաք ` անագան ուրեմն գրեաթէ երկամեայ պաշարմամբ եւ բուռն եւ բազմապատիկ պատերազմօք ’ ի ծովէ եւ ’ ի ցամաքէ, ’ ի սկիզբն նոյեմբերի 1219 ամին ( յաւուր 5, ըստ այլոց յ ’2 փեբր. 1220), առին եւ քանդեցին մասամբ. յայսմ եւս յերկարատեւ գործառնութեան եւ ’ ի հակառակութեան ինչ լիկաթի Քահանայապետին ընդ թագաւորին Յովհաննու Պրիենայ, որ գլխաւոր էր խաչակիր իշխանացն, ասի խնդրեալ սորա օգնութիւն յաներոյ իւրոյ Լեւոնէ [6], այլ եւ ’ ի դրացեաց նորին ’ ի սուլտանէն Իկոնիոնի եւ Հալպայ. եւ նոցա արշաւեալ ’ ի Դամասկոս ` որոյ սուլտանն ( Խուրէտտին ? կամ Շարֆէտտին ) երթեալ էր յօգնութիւն Եգիպտացւոյն ընդդէմ Խաչակրաց. եւ ստիպեցին զնա դառնալ յետս [7] ։ Չեն ինչ անհաւանելի դէպքն, բայց պատմիչք մեր ոչ աւանդեցին զայսոսիկ, այլ զմտերմանալ երկոցուն թագաւորացն, զմերս եւ զԱնդրէաս. զոր ոչ միայն մեծապէս պատուեաց Լեւոն եւ հանգոյց ’ ի Տարսոն քաղաքի, այլ եւ տեղեկացեալ որպիսութեան զօրութեան նորին եւ ընտանեացն եւ որդւոց, եմուտ ընդ նմա ’ ի դաշն ուխտի ` առնուլ զորդի նորա զերրորդ եւ զհամանուն ( կրսեր ) Անդրէաս ` ’ ի փեսայ դեռաբոյս դստեր իւրոյ, եւ կարգել զնա թագաւոր Հայոց յետ իւր. եդեալ պայմանս ` յոր յետոյ հաւանեցոյց եւ զպարոնայս իւր. եւ ոչ միայն բանիւ, այլ եւ գրով եւ երդմամբ հաստատեցին զդաշինսն, եւ առաքեցին զպատճէնն առ Քահանայապետն Ոնորիոս ` վաւերացուցանել սրբազան հեղինակութեամբ: Չեհաս ’ ի ձեռս մեր թուղթ Լեւոնի. իսկ Անդրէաս որ համաձայն նմին գրէր ` յետ դարձի իւրում յերկիր իւր, յընթացս 1218 ամի ( որպէս թուի ` զի պակասի թուական թղթոյն ), ծանուցանելով զիրացս եղելութիւն, խնդրէր ոչ միայն հաճել, այլ եւ հայրաբար խնամել զորդեակ իւր ` զոր հանդերձեալ էր առաքել ’ ի Հայս, եւ յանձն եւս առնել ’ ի խնամս ասպետաց Հիւրատան եւ Տաճարի, միանգամայն եւ տնօրինել զպսակ տղահասակ խօսեցելոցն. եւ զայս, ասէ, կամեցեալ Լեւոնի ’ ի զօրավիգն տէրութեան իւրոյ ընդդէմ այլազգեացն, եւ յօգուտ ազատութեան Սրբոյ երկրին, խնամութեամբ երկոցուն ազգացն. խնդրէր եւս զերկաքանչիւրոցն պայմաննամակս կնքել քահանայապետական կնքովն եւ դարձուցանել առ ինքեանս [8]: Զայս եւս պայմանեալ էին ` զի եթէ եւ յառաջ քան զհարսնանալն մեռանէր Զապել, իրաւունք իցեն փեսային ժառանգել զթագաւորութիւն Լեւոնի՝ կենօքն չափ: — Զայս ամենայն քննեալ Ոնորիոսի ` հաստատեաց հակիրճ կոնդակաւ, նոյնաբան գրեալ առ երկոսին եւս թագաւորս, ’ ի 4 մարտի 1219 ամին. որոյ այս է պատճէն գրելոյն առ Անդրէաս. « Որպէս եւ ’ ի քոյոցդ եւ ’ ի թղթոց ամենասիրելի որդւոյ մերոյ Լեւոնի պայծառափայլ թագաւորին Հայոց ` հասու եղեաք, եթէ դաշն եդեալ է քո եւ յիշեալ թագաւորին, զի որդի քո առցէ ’ ի կնութիւն զդուստր նորա, եւ ’ ի պատճառս դստերն ` լիցի ժառանգ աթոռոյ թագաւորին այնորիկ, այնպէս զի կալցէ զայն ` զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց, թէպէտ եւ մեռանել եւս հանդիպիցի աղջկանն մինչ չեւ ածեալ ’ ի կնութիւն: Մեք ` այդմ արժանի եւ օգտակար բանի ` ըստ աղաչանաց քոց եւ թագաւորին ` հաւանեցաք: — Տուեալ ’ ի Լատերան ’ ի Դ նոնայց մարտի, յամի երրորդի քահանայապետութեան մերոյ » [9]:

[1]             Պարգեւագիր Ռուբինի առ Գենուացիս ( փեբր. 1216), յայտ առնէ զի անդ յԱնտիոք էր Լեւոն, քանզի եւ ստորագրեաց նմին. իսկ ’ ի միւսումն՝ որ յ ’7 ապրիլի տարւոյն առ Պիզացիս՝ զի չէր անդ։

[2]             Զայսոսիկ գրէ արքունի պատմիչ մեր։

[3]             Պատմիչն մեր արքունի՝ փոքր մի խառնակ կամ կրկնակ թուէ զնիզակակիցսն. « Դուքսն Ալամնաց տ ’ Աւստրիճն բազում զօրօք, եւ ընդ նմա թագաւորն Ունգրաց Անդրէ՝ սակաւ զօրօք, եւ տուկ տ ’ Աւստրիճն, եւ թագաւորն Երուսաղէմի Ըռէ Ճուանն, եւ տունն Ֆրերացն՝ մայստռերովն, Դամփլն ( Տաճարականք ), եւ Ոսպիտալն ամենայն գովանթովն (couvent), եւ Լիկաթն ’ ի Հռոմայ. ամենեքեան սոքա գնացին յԵգիպտոս. եւ հասեալ ’ ի Տամիաթ՝ ուր ամրագոյն պուրճն էր շինեալ ’ ի վերայ նաւահանգստին », եւ այլն։

[4]             ԷՐՆՈՒԼ (ERNOUL) որ գրէր յամի 1228, ասէ. «Apres vint li rois d'Ermenie à Acre, quant li rois Jehan et sa fille espousée. Or furent à Acre quatre rois, et si ot moult gran peuples (de toutes terres), qui arrives i estoit».

[5]             «D'ilec se parti li rois de Hongrie et ala en Ermenie, et la se mist en mer en galees, et passa en Aquilce, et d'ilec s'en ala en sa terre». — Eracles. XXX, 13.

[6]             Պատմութիւն Յովհաննու Պրիենի։

[7]             Զպաշարումն Տամիադայ այսպէս ստորագրէ պատմիչ մեր, յետ վերոյգրեալ բանիցն. « Եւ հասեալ ’ ի Տեմիաթ՝ ուր ամրագոյն պուրճն էր շինեալ ’ ի վերայ նաւահանգըստին եւ կապեալ անյաղթելի սրսլայիւ ( շղթայ ), եւ ոչ կարացին առնուլ ցամաք՝ զաւուրս բազումս. մինչեւ ’ ի նաւսն գործեցին սանդուղս. եւ տարեալ մօտ ’ ի պարիսպն՝ ելին ’ ի վեր, եւ հազիւ կարացին առնուլ զպուրճն, մեծաւ կոտորածով. եւ ելեալ ’ ի ցամաքն՝ շինեցին ’ ի վերայ գետոյն կամուրջ. եւ անցեալք յայնկոյս՝ նստեալ ’ ի վերայ քաղաքին՝ պաշարեցին զնա շուրջանակի։ Եւ սուլտանն Եգիպտոսի Յէտլն ( Ատէլ ) եղբայր Սալահըտնին, եւ որդիք իւր Քէմլն եւ Աշրաֆն՝ եկեալք բանակեցան ընդդէմ նոցա, եւ ոչ ինչ կարէին օգնել քաղաքին, եւ ոչ ահոկել զօրացն քրիստոնէից » ։ — Յետ իբր քսան ամսոց՝ ստիպեցան քրիստոնեայք դաշամբք թողուլ զքաղաքն անդրէն յայլազգիս, զկնի երկար վիճման, յորում Հայք զկողմն ունէին զասպետաց եւ զայլոց՝ որք կամէին լքանել զքաղաքն, եւ յաղթեաց այս խորհուրդ (8 սեպտ. 1221) ։

[8]             …Illustris enim Leo Rex Armeniæ, ut nostræ gentis et suæ glutinata in unum commercio ad confringendos vicinos atque juges Turcorum insultus, robustior existeret, filiam suam nostro filio tradidit in uxorem, totumque Armeniæ cum sua corona, juxta plenum suorum Baronum consensum atque juramentum in perpetuum juridictionem eidem filio nostro et suis heredibus, subjugavit. Ut igitur hæc omnia firma permanent, factum inter nos et Regem Armeniæ contractum, tam super matrimoniæ filiæ suæ cum filio nostro, quam de collatione sui diadematis ac regni, auctoritatis Vestræ munimine confermatis. Petimus etiam quatenus nuptiarum commercio inter eos… in quibus maximum Terræ Sanctæ occultum divina providentia consilium procuravit, commodum, prout cujuslibet scripta protestantur, similis modo roboretis; et transmissas Sanctitati vestræ ab unoquoque principe litteras, cum apertæ coram vobis fuerint, iterato sub Vestra bulla nobis remittatis. Verum quia filii nostri quem in Armeniam transmittimus, immatura teneritas ad debitæ circumspectionis commoda non sufficit, Vestræ paternitatis profugis genibus a Vobis postulamus, quatenus memoratum puerum cum uxore et sibi assistentibus, in Vestræ protectionis suscipientes gremium, ut spiritualem in Christi filium, ad tuendum et fovendum sacratissimis Domibus Militiæ Templi, nec non Hospitalis, vice nostro, et mandato commendantes.

[9]             Honorius, etc. Cum sicut tam ex tuis, quam Charissimi in Christo filii nostri Leonis Armeniæ Regis Illustris literis intelleximus, quod inter te et Regem prædictum convenerit, ut natus tuus ipsius filiam accipiat in uxorem, ita ut eidem Regi ratione filiæ suæ prout hæres succedat in regnum, habiturus illud toto tempore vitæ suæ, si etiam contingat eam decedere ante quam reducatur ab illo; Nos quod super hoc provide ac utiliter factum est, Te, ac Rege prædicto supplicantibus, duximus approbandum.

Dat. Laterani, IV, Non. Martij, Pont. Nostri Anno III.