Լեւոն Մեծագործ

Բ. Խնամք Լեւոնի ’ ի պահպանութիւն երկրին

Երկու հոգք կարեւորք կային ’ ի սիրտ Լեւոնի յամաց բազմաց. մի, յապահովել զժառանգ աթոռոյ թագաւորութեանն, եւ զոյգ նմին երկրորդ ` ամրացուցանել զնոյն այնքան, զի ոչ միայն պաշտպանեսցի ’ ի շրջակայ թշնամեացն, այլ եւ հերքեսցէ զնոսին, հատանելով կամ գողանալով ’ ի սահմանաց նոցին, իբրեւ ’ ի բռնաւորաց եւ յեկամտից, եւ ընդարձակեսցի իւրն շնորհատուր թագաւորութիւն: Առ այս ` թէպէտ ոչ սակաւ խափան եղեն յերկարեալ վէճք անտիոքեան իշխանութեանն, մանաւանդ սադրանօք կոմսին Տրիպօլեայ եւ Յովհաննու կաթողիկոսի ` ’ ի ժամանակի գժտութեանն, յարուցանելով ընդդէմ արքային զհզօր դրացին՝ զսուլտանն Իկոնիոնի, ( որ եւ յաղմկի ժամանակին կորզեաց զԲերդուսն ’ ի Հայոց ), այլ պարադէտ աչօք արթուն կալով Լեւոնի ` որոնէր ժամ պատեհ, յարձակելոյ եւ ’ ի վերայ նորա, եւ ’ ի վերայ նմանեացն, երբեմն յաջողելով եւ կորզելով, եւ երբեմն ձեռնունայն դառնալով, բայց ոչ առանց տագնապեցուցանելոյ: Յափշտակողն Բերդուսի Խոսրովշահ կամ Քէյ Խոսրու ` ոչ իշխեալ յառաջ եւս անցանել ’ ի սահմանս Լեւոնի ընդ արեւելս, դարձաւ յարեւմուտս ’ ի վերայ նորահաստատ յունական կայսերութեան Նիկիոյ. ել ընդդէմ նորա Լասկարիս փեսայացեալն յեղբօրդուստր Լեւոնի, գուցէ եւ գունդ օգնականի ունելով ’ ի սմանէ, եւ մղեալ բռնութեամբ զպատերազմն ` եսպան ’ ի նմին զխրոխտացեալն Խոսրով (1209): Եթէ ոչ ընդ սմա ` ընդ յաջորդի նորին կոչեցելոյ Իզզէտտին Քէյքաուզ ` մարտեաւ Լեւոն ’ ի նմին ամի ` յամսեան օգոստոսի, օգնականութեամբ Հիւանդանոցի ձիաւորացն, որոց նախայիշեալ Կարգապետ ժամանակին ( Գուարին կամ Կէրէն de Montaigüe), զոր Կարին կոչէ Լեւոն ’ ի թղթին, ինքնին մարտակից թուի եղեալ, եւ յաջողութեամբ վանեալ եւ չարաչար հարեալ զբազմահոյլ բանակ թշնամեացն. ընդ որ ` ըստ արժանւոյն ` մեծապէս բերկրեալ Լեւոնի, պարգեւեաց նիզակակցացն վաւերական կնքով եւ կրկին եւս վաւերականաւ Քահանայապետին Իննովկենտեայ, զՍելեւկիա բերդաքաղաք, զՆորբերդ եւ զԿամարտիաս ` զերբեմն ժառանգութիւն զարմին Հենրեայ Սեբաստոսի, հանդերձ նահանգօք նոցին որ ’ ի ցամաքի եւ որ ’ ի ծովեզերին. եւ ծանոյց զայս Քահանայապետին յամսեան ապրիլի (1210), մեծապէս գովելով զձիաւորսն ` մակաբէապէս արիացեալս, եւ արժանիս մեծաց վարձուց ըստ վաստակոց նոցին, այլ եւ ’ ի շնորհս երեսաց Սրբազան հայրապետին, եւ յօժանդակութիւն հոգւոյ իւրոյ եւ նախնեաց իւրոց: Եւ ոչ այսու շատացեալ ` այլով թղթով ( յօգոստոսի, 1210) ծանուցանէր Քահանայապետին զի խոստացաւ պարգեւել նոցա եւ զԼարանտա քաղաք, զոր ’ ի մտի ունէր թափել յայլազգեացն, կամ թոյլ տալ նոցա ինքնին ջանալ կորզել զայն [1]:

Իսկ յերկրորդում ամին (1211), դարձեալ խաղաց Լեւոն ’ ի վերայ Քէյքաուզն Խոսրովու, ոչ միայնակ, այլ իբրեւ նիզակակից հօրեղբօր նորին եւ իւրոյ բարեկամի ` Տուղրիլ շահի Կարնոյ. միաբան պաշարեցին զմեծ քաղաքն Կեսարիա, աղարտեցին զսահմանսն, եւ դաշամբ հաշտութեան եւ պարգեւօք դարձան յետս: Վիպասանն Վահրամ վասն այսր դիպուածի տողէ.

« ԶԿեսարիա զօրօք պատեալ

Եւ ’ ի յառնուլըն մերձ ածեալ,

Ապա ոսկի բազում առեալ,

Եւ ընդ սուլտանըն դաշն եդեալ »:

Իսկ ոմն յիշատակագիր յառաջ վազեալ ` առեալ իսկ ասէ զԿեսարիա. լաւագոյն գրէ Սմբատ. « ԶԿեսարիոյ սղարիլն, որ ’ ի յառ էած. եւ դարձաւ ծախեց իւրեանց »: — Յայսմ ժամանակի հաշտութեանն ` տուեալ է Լեւոնի գիր ընծայութեան Յովհաննու Յեսուայ ` Ասորւոց կաթողիկոսի ` առ նոյն սուլտան, զի թոյլ տացէ նմա երթալ հաստատել զհոգեւոր իշխանութիւն իւր ’ ի վերայ կրօնակցացն որք ’ ի կողմանս Կեսարիոյ:

Բազում ամօք յառաջ քան զայսոսիկ (1205), ’ ի ժամանակի յորում ըստ հաճութեան կամաց Քահանայապետին ` ամփոփեալ էր Լեւոն զձեռն իւր յԱնտիոքայ, պարապ գտեալ յարձակեցաւ ’ ի կողմանս Ջահանայ, անդր քան զՄարաշ, ’ ի վերայ գլխաւոր քաղաքին ` որ մինչեւ ցարդ Ալպստան կոչի, ըստ մերոցս ` Ապլաստա կամ Ապլասթա, եւ էր ընդ իշխանութեամբ Իզզէտինի միոյ յորդւոց Խլիճ - Արսլանայ, որոյ թուի զրկեալ զմիւս եւս եղբայրն ` Մէլիք, որում ձեռնտու լեալ էր Լեւոն ’ ի մեռանել հօր նոցա եւ մաքառել ընդ միմեանս (1192), ընդարձակելով իսկ զվիճակ սորա. իսկ այժմիկ զչարեալ ընդ Իզզէտտին ` ասպատակ սփռեալ աւերեաց զսահմանս մայրաքաղաքի նորին, զոր ոչ կարաց ’ ի բուռն առնուլ:

Իսկ ինքն խաղաղացեալ երկուստեք, ’ ի կողմանէ սուլտանացն եւ ’ ի կողմանէ Անտիոքայ, յետ հաստատելոյն անդ զՌուբէն, ոչ թուլանայր եւ ’ ի յետին ամս թագաւորութեանն ` հոգալ եւ ամրացուցանել զերկիրն. վասն որոյ որպէս եւ ’ ի սկզբանէ անտի տէրութեանն մինչեւ առ յապա ` յաւելոյր զգուշութիւն յամրոցս եւ ’ ի նրբուղի կածանս լերանց. որովք ըստ վիպասանին,

« Ամրոց բազում դըղեակ շինեալ

Եւ զԿիլիկիա շրջապատեալ »:

Յայտ է թէ եւ դիտանոցս կարգեալ էր, եւ գալստեան թշնամեաց ` նշանակս ազդարարս. զոր ոմն ժամանակագիր ասէ ` զանգակս բազմաթիւ բերդորէիցն, որոց ձայն առ ձայն հնչեալ ` զօրաժողով առնէին [2]. բայց յաւելու ծանուցողն կամ գրող բանիս առ այլում, « Թէ հաւանիս ` ընկալ » զայս. յաւելցուք եւ մեք ` զի մարթ էր եւ հրով տալ նշան. որպէս էր իսկ սովորութիւն առնել՝ ’ ի նոյն կողմանս, մինչ ընդ Յունաց իշխանութեամբ էր երկիրն:

Աճեցուցանէր նմանապէս Լեւոն եւ զբարերարութեան տեղիս եւ զկրօնաստանս, եւ հաստատէր առատատուր թոշակօք. եւ զատ ’ ի յոլով վանորէից ` զոր շինեաց ասեն յիշատակագիրք, յաւելուն եւ զկարեւորագոյնս, զ Աղքատանոցս, ընդ որս « կազմեաց եւ զ Գոդեացն տունս, եւ ռոճիկս պարգեւեաց [3]. եւ բարութեամբ զաշխարհ իւր ելից … իբրեւ զդրախտ պտղաւէտեալ »: Շարայարող եւ աւարտող պատմագրութեան Միխայէլի Ասորւոց պատրիարքի, որ եթէ ոչ ականատես, այլ եւ չէր կրսեր քան զականատեսսն, այսպէս ’ ի ճահ մեզ գլխաւորէ զբանսն ` զիրացս կարեւորաց. « Պսակաւորն Հայոց Լեւոն ` բարիոք կարգաւորէր զաշխարհ իւր ` լայն իմաստութեամբ, եւ կարող ձեռօք ընդդիմանայր արտաքին թշնամեացն. եւ խաղաղացաւ ’ ի կեանս իւր, շինեալ բազում Վանորայս, եւ զյառաջագոյն շինեալսն ընդարձակելով. առատապէս տալով զպէտս նոցա. այլ եւ Արձանագրով սեփականէր նոցա գիւղս եւ ագարակս, այգիս եւ անդաստանս. եւ գրեթէ ետ նոցա զպարարտութիւն երկրին իւրոյ, եւ առատացոյց զռոճիկս նոցա պատրաստութեամբ ’ ի ծովէ եւ ’ ի ցամաքէ. եւ ոչ միայն զհամազգի վանորեայսն այսպէս փարթամացոյց, այլ եւ զայլալեզու քրիստոնէից, զԱսորւոց եւ զՖռանկաց, այլ եւ զՅունացն եւ զՎրացն։ … Բարեգութ լեալ առ ամենեսեան ` բարի առնէր եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց. եւ էին եկեղեցիք նոցա պայծառք եւ անկարօտք ` յանապատս եւ ’ ի քաղաքս, սահմանեալ մտիւք, որ մինչեւ ցայսօր ժամանակի: Եւ այսպէս բազում դրուատիւք կացեալ առ ամենայն ազգս ` հանգեաւ ’ ի Քրիստոս »: Գլխաւորք լեւոնաշէն վանորէիցն վկային Ակներ եւ Գայլու վանք, զորոց տեսցի ’ ի Տեղագրութեանս: — Սիրտն այն երկաթի առ ոսոխս եւ հակառակողս երկրին եւ իշխանութեանն ` կարի կակուղ էր ’ ի կրօնս եւ ’ ի կարօտեալս. եւ աւանդի խստիւ արգելեալ եւ օրինադրեալ, զի յաւուրս կիրակէի « Խափանեսցին արքունական հարկք եւ դատաստանք. զի ամենեքին պարապեալք աներկիւղ սրտիւ ժողովեալք յեկեղեցի ` մատուսցեն աղօթս ընդունելի առ Աստուած: Եւ եդ օրէնս, ’ ի կիւրակէի ոչ ըմբռնել զոք, եւ կամ խնդրել պարտս, եւ ոչ առնուլ զվրէժս չար գործոց »: — Ընդ աղօթից եւ դարմանոյ տեղեաց ` ոչ մոռանայր մտացին այն եւ զմտաց բարգաւաճանս, յորդորելով զվարժեարն ’ ի վանորայս եւ ’ ի դպրատունս, ոչ միայն հայրենի հայկական լեզուի, այլ եւ օտարաց, մանաւանդ փռանկ եւ լատին լեզուաց, ըստ արժանի ընդարձակ թղթակցութեանց եւ կապակցութեանց իւրոց ընդ այլ եւ այլ պետութեանց:

Չիք երկբայել զի բազմապատիկ արկածք աշխարհին ` զոր նա շինեաց եւ յետին ժամանակն աղարտեաց, ջնջեցին եւ թագուցին զյոլովագոյնս յայսպիսեաց, որպէս եւ յայլոց յոգունց յիշատակաց մտահարուստ թագաւորին. յորոց իբրեւ դոյզն մի նշմար յիշելի է զթարգմանութիւն թղթոյ Վահանայ կամ Յովհաննու եպիսկոպոսի ` զգրեալն ’ ի դիմաց Յունաց առ Զաքարիա կաթողիկոս վասն ’ ի Քրիստոս հաւատոց. զսա ետ Լեւոն յեղուլ ’ ի հայ, ’ ի ձեռն գիտնականին եւ խոհականին եւ իւրոյ հօր խոստովանութեան՝ Գրիգորի վարդապետի Սկեւռացւոյ. յորում իրի դիտելի է ` ընդ բանասիրականին ` եւ զկրօնականն. զի ` որպէս յայտ է ` խնդիր թղթոյն էր զբնութեանց Քրիստոսի ` ուղղափառ դաւանութեամբ. եւ ընդ նմին զողջմտութիւն թագաւորին եւ զ ’ ի նոյն հաստատութիւն, անթերի ունելով եւ զվայելչութիւն ազգայնոց ծիսից եւ հանդիսից: Թերեւս չափազանցութեամբ ` այլ ոչ հեռի ’ ի չափուց եւ ’ ի ջանից Լեւոնի ` աւանդէ ժամանակագիրն, ըստ հնագոյն գրչի, եթէ « ետ ժողովել զամենայն գրեանս յամենայն տիեզերաց, անթիւ բազմութեամբ, եւ ետ թարգմանել զամենեսեան միանգամայն: Քանզի լցաւ ընդ ժամանակս նորա աշխարհն Կիլիկեցւոց իմաստութեամբ, եւ բազմացան հետեւողք Թարգմանութեան. կէսք Գրագրութեան, այլք Ծաղկողք, ազգի ազգի գունով զարդարողք. եւ բազումք Կազմողք եւ կապողք. անուանի վարդապետք. որոց վկայեն իւրեանց ձեռագիր գրեանքն, որ կան մինչեւ ցայժմ, եւ կոչին Սսու, եւ են պատուական »: Որպէս յոլովից, տի նա եւ ամենայն բարեաց եւ բարգաւաճանաց յաջորդաց թագաւորութեանն ` պատճառք եւ սկզբնառիթ եղեւ Լեւոն, զնոյն եւ յայսմ մասին ուսմանց եւ դպրութեան ` արժան է համարել արմատ ապագայիցն աճեցմանց, ’ ի պայազատս իւր եւ յամենայն Սիսուան. եւ զի ստուեր խաւարին ժամանակաց սքօղեաց գրեաթէ զայլ ամենայն բարիս, եւ մնան միայն ճաճանչք դպրութեան, ըստ վկայութեան յիշեցելոց ժամանակագրին, մարթ է մեզ ասել, զի եթէ եւ ոչ այլ ինչ բայց զայս միայն լաւութիւն հայթհայթեալ էր Լեւոնի եւ թողեալ մեզ զճրագ հանճարոյ եւ իմաստասիրութեան նախնեաց մերոց, արժան էր ունել զնա եւ պաշտել իբրեւ արդարեւ երախտաւոր մեծագործ *:

* Արժան էր ողջոյն դրուագ բանի նուիրել ’ ի քննութիւն եւ ’ ի գովութիւն ուսումնական բարգաւաճանաց ’ ի Կիլիկիա, յաւուրս թագաւորութեան Լեւոնեանց եւ Հեթմեանց, եթէ կամեցեալ էր բովանդակել զտեսութիւն համօրէն պարագայի պայազատութեան նոցին. եւ մանաւանդ եթէ շնորհեալ էր մեզ զերծ գտանել ’ ի ժլատ ժամանակաց եւ ’ ի ձեռաց, եւ վայելել ’ ի հրաւէր վերոյգրեալ ժամանակագրին. որ յետ յիշելոյ զպատուական մատեանսն, յաւելու. « Թէ անհաւան լինիս՝ ե՛կ եւ տես, եւ տուր փառս Աստուծոյ » ։ Թէպէտ եւ ճառեցաւ այլուր զուսումնական համբաւոյ Սսոյ (224), փոքր մի եւս ընդարձակել կամիմ զնոյն խնդիր, ’ ի համօրէն Սիսուան ակնարկելով, եւ յաւէտ ’ ի Գրասէրս եւ ’ ի Գրագէտս նորին։

Յայսմ յետին դասուէ գլխաւորքն եւ ծանօթքն մեզ յիշեցան ըստ կարգի Տեղագրութեանս, զորոց զանուանս միայն երկրորդել կայ ինձ աստանօր, եւ զմնացորդս կամ զմոռացօնս ինչ գործոց նոցին, հանդերձ այլովք եւս անյիշատակ գրագիտօք. որոց ամենեցուն վեհագոյն կայ, որպէս եւ յայլ բազում դէմս, Լամբրունեցին Ներսէս, գրեաթէ եւ հնագոյն ժամանակաւ. որոյ՝ զատ յայնց յիշեցեալ գրուածոց ( յէջ 90-91) գտանին եւ այլ ինչ ինչ յիշեալք յոմանց. որպէս, Կանոն Եպիսկոպոսօրհնէից եւ Կաթողիկոսօրհնէից, Տօնացոյց, Վարք Գր. Նարեկացւոյ, Մեկնութիւն ութ խորհրդոց ’ ի խնդրոյ Ատոմայ ճգնաւորի, Անուանք Քաղաքաց­շինողաց, ’ ի խնդրոյ Աբուսայիտ բժշկի, եւ Վիպասանութիւն Վարուց Ներսիսի Շնորհալւոյ։ — Որիշ ’ ի նմանէ եւ սակաւուք երիցագոյն, եւ ոչ հեռի ’ ի սահմանաց Կիլիկիոյ՝ յիշի եւ համանուն ոմն Տէր Ներսէս, որ եւ եպիսկոպոս եղեալ է, որպէս թուի ’ ի Դրազարկ. առաջնորդ տեղւոյն Տէր Բարսեղ ( տես յէջ 231) տուեալ բերել ’ ի Կ. Պօլսոյ զմեկնութիւն Կաթողիկեայց ( Ոսկիբերանի ?), տայր թարգմանել ’ ի Լամբրուն ձեռամբ Գրիգորի դպրի, զոր կարծեմ հռչակաւոր Սկեւռացին ( տես յէջ 100-1) ’ ի պատանեկութեան կամ յերիտասարդութեան տիս գոլով, եւ արդէն հմուտ յոյն լեզուի, եւ երկարակեաց լեալ վաթսուն եւս ամս յետ այսորիկ. բայց զի տակաւին դպիր էր եւ ոչ քաջավարժ, յիշեալս այս Ներսէս՝ « յարմարեաց ( յամի 1163) յետ մահուան տէր Բարսղի՝ ըստ քերթողական արհեստի », զթարգմանութիւնն զայն Կաթողիկեայց, որ անծանօթ է ինձ, եւ գրեաթէ զուգաժամանակ գտանի մեկնութեանն Սարգսի Շնորհալւոյ։ — Յիշեսցի եւ երիցագոյնն քան զնա եւ զայլս՝ Գէորգ Մեղրիկ (231) ։ — Յետ սոցա որպէս արբանեակք լուսաւորք զմեծագոյն լուսաւորչաւ ( Լամբրունեցւով ) ճառագայթեալք, Սամուէլ Վ. Սկեւռացի (98) կենսագիր նորին Սրբոյ. Դաստիարակն Յովհաննէս Վ. որոյ թէ եւ ոչ յիշի գրաւոր վաստակ, այլ գլուխ գործոց համարելի է զայնպիսին ունել աշակերտ. հարազատն իւր Հեթում­Հեղի, իշխան եւ կրօնաւոր. սպասաւոր իւր ողբասաց Խաչատուր (94, 98). ընդդիմախօսն Ենովք Վահկացի, որոյ գրեալ էր մեղադրանս Յունաց՝ վասն գերելոյն զՊարոն Լեւոն. ուղէկից իւր Գէորգ Վ., (447), որ թուի առաջին Քերականն Սսեցի. քեռորդին իւր Ներսէս քահանայ (99), եւ Վասիլ կամ Բասիլ (99) վարդապետ ոմն՝ ընկերակից Գր. Սկեւռացւոյ կոչեցեալ։ — Այսոքիկ յ ’ ԺԲ դարու. ’ ի հետեւեալն՝ առաւելապէս զարգացաւ եւ ծաւալեցաւ դպրութիւն ’ ի Սիսուան, ձեռնտուութեամբ Հեթմեան պայազատաց, առ որովք եւ լեզուաց հմտութիւն, վասն յաճախ ընդ արեւմտեայս գործակցութեան եւ ընտանութեան։ — Նշանաւոր գրիչք եւ գիտունք, յորոց ոմանց մնան երկասիրութիւնք եւ այլոց ոչ՝ իցեն, Արիստակէս քերականն, եւ լրացուցիչ մեկնութեան Մատթէի՝ որ ’ ի Շնորհալւոյն. Բարսեղ Վ. դեսպան Հեթմոյ Ա, եւ եղբարք սորա Բարսեղ եպիսկոպոս՝ առաջնորդ Դրազարկու, եւ Յովհաննէս Րաբուն եպիսկոպոս՝ առաջնորդ Գռներոյն (144-6). եւ երիցագոյնն Սմբատ Գունդստապլ, որոյ քաջածանօթ են բազմադիմի արդիւնք, գրաւորք եւ սրաւորք (71-3) ։ — Վարդան արքեպիսկոպոս ( Սեպնայ? գրեալ ) աշակերտ Կոստանդեայ կաթողիկոսի. — Յակոբ Վ. վասն կրօնական խնդրոց առաքեալ առ կայսրն Նիկիոյ. — Մխիթար Սկեւռացի (101), թարգման Հեթմոյ ’ ի Թաթարս, եւ նուիրակ իւր ’ ի Պտղոմայիս. — Անդրէաս Իմաստասէր ատենադպիր նորին Հեթմոյ, յորմէ մնայ սուղ ինչ տօմարական բան. — Թովմաս Կիլիկեցին, որոյ ժամանակ ոչ քաջածանօթ (14), որպէս եւ ոչ Հեթում վարդապետի՝ որ յիշի ուրեք. — Վարդան Բարձրբերդցի (149). — Վահրամ Րաբուն գերահամբաւեալ ’ ի ժամանակակիցս իւր, առ Բ Լեւոնիւ, որոյ խնդրանօք գրեաց զ Վիպասանութիւն տոհմի եւ տէրութեան Ռուբինեանց, հետեւողութեամբ վիպասանութեան Շնորհալւոյն. այլ ոչ վասն այսր համարիմ հռչակեալ զնա. գովելի եւս են արձակ գրուածքն ինչ եւ ճառք ’ ի Խորհուրդ Ս. Երրորդութեան եւ Մարդեղութեան, ’ ի Յայտնութիւն, ’ ի Համբարձումն Տեառն, ’ ի բանն՝ Բղխեսցէ գաւազան, եւ այլն, « յորում աւուր օծեալ ձեռնադրեցաւ թագաւոր Հայոց մեծ Լեւոն ( Բ )». ’ ի Ծաղկազարդն, յՕրհնութիւնն Դեբովրայ, ’ ի բանս ինչ Մարգարէութեան Եզեկիելի, Պատասխանիք հարցմանց Հեթմոյ արքայի վասն Հրեշտակաց, վասն Ադամայ, եւ այլն. Լուծմունք գրոց Պորփիւրի. անշուշտ եւ այլ յոլով գրուածք. վասն որոց՝ ժամանակակից ոմն ’ ի յիշելն զայլ ոք երեւելի գրիչ՝ Սոսթենէս Րաբուն, ասէ նախ զսմանէ, եւ ապա զնմանէ. « Էր ( Սոսթենէս ) վարժ եւ կիրթ յամենայն գիրս աստուածային՝ հնոցն եւ նորոցս, եւ արտաքին ֆիլիսոֆայիցն գերիվերոյ. որ եւ ’ ի ժամանակիս մեր եւ ’ ի թագաւորութեան Լեւոնի ( Բ ) եւ ’ ի հայրապետութեան Յակոբայ, ոչ ոք է կատարեալ իբրեւ զսա յամենայն իմաստս, բայց ’ ի մեծ Րաբունեաց րաբունւոյն ՝ որոյ անուն Ցօղ է քաղցր, որ եւ Վարհամ կոչի » ։ Սոյն գրիչ յիշէ եւ զ Ստեփանոս Վահկացի, որ հրամանաւ Սոսթենէսի վերակացու լինէր նորոգութեան Ս. Հոգի եկեղեցւոյ Սսոյ. իսկ յայլմէ գրչէ՝ վկայի նա գոլ երկասիրող կամ գրող Արարածոց գրոց ։ — Յելս կոյս ԺԳ դարու եւ ցկէս ԺԴ ^ին, ծանօթք են, նախ թագաժառանգն այլ ոչ թագընկալ՝ Հեթում Բ, քերդուածովն վասն թիւր կամ ուղիղ Զատկի, եւ թագազարմն Հեթում տէր Կոռիկոսի, զորմէ յերկար ճառեցաւ (337-9). — Գէորգ Սկեւռացի, եւ աշակերտ եւ ներբողիչ իւր Մովսէս. — մտերիմն արքայի եւ կաթողիկոս Գրիգոր Անաւարզեցի, զորոյ գրուածոց ճառեալ է ’ ի Տեղագրութեանս (241-2) եւ յաւելցի աստանօր ( զոր նոր գտաք յիշեալ ) Մեկնութիւն Մարկոսի աւետարանչի, եւ Տեսութիւն յԵզեկիա, եթէ չիցէ մեկնութիւն Եզեկիելի։ — Յիշելի է եւ Յակոբ կաթողիկոս, յաւէտ երախտաւոր վասն հրատարակելոյ զԸնդհանրականն Ս. Շնորհալւոյ՝ իւրով կոնդակաւ, եւ գեղեցիկ շարականաւ Ծննդեան Ս. Կուսին ։ — Ի յաջորդաց սորին՝ Մխիթար, խոհական թղթովն որպէս եւ ժողովով (147). զայնր խնդրոյ միւս գրիչ է Դանիէլ Դավրիժեցի ՝ Մինոր անուանեալ, զի էր ’ ի Փրանկիսկեան ուխտ մտեալ. — Ստեփանոս Գոյներ Երիցանց, « այն որ լի էր եւ պատարուն յարհեստ գրչութեան եւ ընդ բնաւս հռչակեալ, ( ըստ մերձաժամանակ յիշատակագրի ), նաեւ բանիւ կատարեալ եւ հոգւով լցեալ. որպէս ահա յայտնի է իմաստնոց եւ ստոյգ գիտողաց. զի լի եւ կատարեալ էր արուեստիւ՝ ’ ի բանս, ’ ի լծորդս եւ ’ ի բացատս եւ ’ ի տրոհմունս առոգանութեանց » ։ — Ստեփանոս Կրակցի արքեպիսկոպոս Տարսոնի, յորմէ ունիմք զ Կանոն Օրհնութեան նաւու, եւ ընտանեկան սուղ յիշատակս. եւ յայլ ինչ գիրս ինքն կոչէ զինքն բանի սպասաւոր, բայց գրիչն ասէ զնա՝ մաքուր եւ անյաղթ գիտնաւոր եւ հռետոր րաբունի ։ — Մի ’ ի յետին ( ժամանակաւ ) գրչաց Բարսեղ Մաշկեւոր վարդապետն է՝ ’ ի Կիլիկիայս (408), եւ զուգաժամանակ նմին Յովհաննէս ոմն Սսեցի որ աշակերտ բանի ասէ զինքն եւ ուսեալ ’ ի մեծ Հայս առ ոտս Եսայեայ Նչեցւոյ եւ Մեսրովպայ Րաբունապետի։ — Թէպէտ եւ ոչ յիշին հայրենիքն՝ եւ ժամանակն, այլ յանուանէն եւ յարուեստէն գուշակեմք կիլիկեցի լինել եւ զ Կոստանդին Սրիկ, քաջ երգահան եւ տաղաչափ, որոյ կան ոչ սակաւ տաղք, եւ թուի կեցեալ ’ ի սկզբան ԺԳ դարու, զի գտանին տաղքն ’ ի տաղարանի գրելոյ մերձ ’ ի կէս այնր դարու. ’ ի նորին զարմէ՝ այլ կրսերագոյն է եւ համարուեստն իւր, որպէս երեւի եւ համարիւն Սրիկ Ստեփանոս ։