Քառասունաւուրբք
զորդին
Մուրատ
բերեն,
ի
գահըն
նըստուցեալ,
Ապա
եւ
զմահն
ծանուցանեն,
զդին
ի
Պրուսա
եղեն
տարեալ:
Որդիք
սորա
անկեալք
յիրեարս,
եւ
պարոնայքն
զմիմեանս
նենգեալ,
Պըղտորէր
յաջ
եւ
յահեակ`
խանգարելոյ
զնա
ջանացեալ:
Տուզմէ`
ոմըն`
Մուստաֆա
պէկ,
զբազում
հեծեալս
էր
գումարեալ,
ԶՈւռումէլցիս
յինքեան
առնու,
ոմանք
պարոնք
օժանդակեալ:
Սուլթան
Մուրատ
ի
Ուլուպատ
երթայր
զօրօք
իւր
բանակեալ,
Եւ
զկամուրջ
այնըմ
քաշեցին`
պատգամ
մարտի
երկուցն
վառեալ:
Գայ
եւ
Տուզմէ`
այն
Մուստաֆա,
հանդէպ
միմեանց
ի
բաց
նըստեալ,
Ի
կամըրջոյ
գըլխոյ
գընան`
իբր
ի
վերոյ
զհնարս
հոգացեալ:
Ըզազապս
եւ
զձիաւորս
ի
կոխելոյ
յանկարծ
զինեալ,
Իսկ
Մուրատին
լըրտես
եհաս,
թէ`
զքեզ
կոխել
կան
պատրաստեալ:
Եւ
սուլթանն
բազում
զինուորս
անդ
յուղարկէր,
որք
ժամադրեալ,
Որք
ըզնոսա
հեռուստ
դիտեն
եւ
փոքր
մերձեալ,
վերայ
հասեալ:
Եէնիչէրիք
զազապս
ջարդեն,
զյոլովս
նոցուն
յօրտուն
բերեալ,
Հանդէպ
պաշճի
խանութի
մի
զերկու
ազապս
կանգնեցուցեալ:
Եէնիչերին
պաշճուն
ասէ,
թէ`
«Գլուխ
մի
տաս
ինձ
յագենալ,
Թէ
ոչ`
զգլուխս
այսց
ազապաց
աստ
ի
դուռս
քո
եմ
գըլխատեալե:
Անճար
մընայր
պաշճի
պաշին,
պաշ
մի
ետուր,
զազապսն
առեալ,
Սակս
այսմ
ազապք
՚նդ
եէնկիչէրւոց
շատ
ժամանակս
կային
խռովեալ:
Սուլթան
Մուրատն
Միխալ
օղլուն
զայս
բան
դընէր
եւ
յայն
հարկեալ,
_
Դու
լաւ
ես
հետ
Ուռումէլցոց,
երթ,
խօսեա'
նոցա,
գուցէ
հաճեալ:
Միխալ
օղլին
յեզեր
ջըրոյն
կանգնէր
՚ւ
առ
նոսա
էր
ձայնեալ.
_
Այ
Ռումէլցիք,
ընդ
Տուզմէիդ
ընդէ՞ր
մընայք
նենգաժոտեալ:
Արքայորդին
ձեր
աստ
նըստի,
պարտ
է
ձեզ
գալ
եւ
հնազանդեալ.
Ռումէլցիք
ի
բանըն
զիջան
եւ
փոքր
փոքր
զայն
ջուր
անցեալ:
Երբ
գային
առ
Սուլթան
Մուրատ,
զօրքն
ըզկընի
այնց
հետեւեալ,
Տուզմէ
Մուստաֆայն
զայն
ետես,
զահի
հարեաւ
՚ւ
ի
փախ
դիմեալ:
Եկին
ի
ջուր`
Պիղա
կոչեալն,
ի
Կէլիպօլի
զօրօք
անցեալ,
Եւ
զհետ
անկաւ
Սուլթան
Մուրատ
ի
Լապսէքին,
որ
զնիստ
առեալ:
Ըզպազըրկեան
նաւ
մի
էառ,
ի
դաշտն
Աճէ
երբ
որ
հասեալ,
Լուաւ
Տուզմէն,
անդուստ
փախչի`
մինչ
յԷտրէնէ
զոգի
առեալ:
ԸզԹուրքս
համայն
անդուստ
առնու,
զմանսուպ
ուխտեալ
եւ
բաշխս
շնորհեալ,
Ասէ,
թէ`
«Ես
ձեօք
արքայ
լիցիմ
զշատ
մեծութիւնս
ձեզ
իմ
շնորհեալե:
Սոքօք
զօրօք
իւր
ել
ընդդէմ,
Սուլթան
Մուրատն
ուստի
եկեալ,
Թուրքերն
տեսին
զգալ
Մուրատին,
ամենեքեանք
ահաբեկեալ:
Ոմանք
ըզցայգ,
ոմանք
զցերեկ
շոտով
փախեան
՚ւ
եղեն
ցրուեալ,
Տուզմէն
ետես`
հնարքըն
հատան,
եւ
յԷտրէնէ
ի
յետս
դարձեալ:
Անժուժ
դառնայր
ի
Ղզըլ
աղաճ,
Սուլթան
Մուրատն
եւ
զհետ
անկեալ,
Եւ
Ռումէլցիք,
ի
Տուզմէէն
որ
յետ
դարձան,
զնա
եւս
նենգեալ:
Ի
Ղզըլ
աղաճ,
զոր
կարծեցին`
ըզշուրջն
առնուն
մինչեւ
կալեալ,
Բերեն
զնա
առ
Սուլթան
Մուրատ,
զոր
եդ
ի
պուրճն,
իսկոյն
սպանեալ:
Սուլթան
Մուրատին
եղբայրն
իսկ,
որ
Մուստաֆայն
էր
անուանեալ,
ՅԱնատօլի
զբնակիչս
նեղէր
՚ւ
ի
Նիկիոյ
վերայ
հասեալ:
Քառասնաւուրբք
ի
նեղ
էարկ.
«Տուք
ինձ,
ասէ,
եւ
հնազանդեալե:
Խապէր
տարին
Մուրատ
պէկին,
թէ`
շատ
զօրօք
զմեզ
պաշարեալ:
Հըրամայէ
Մուրատ
նոցա.
«Տուք
ըզհիսարդ,
բայց
մեզ
տեւեալ
Յորժամ
զանխուլ
ի
նոցուն
ես
եկից
առ
ձեզ`
զդրունս
լիք
բացեալե:
Մուստաֆա
չէլէպին
եւս
դաշամբք
նոցա,
որ
անդր
մըտեալ,
Ոչ
ծանեաւ
զբանս
Մուրատին,
որ
ընդ
պարոն
տեղոյն
հնարեալ:
Սուլթան
Մուրատն
ել
յԷտրէնու
եւ
զգիշերով
յԻզնիկ
մերձեալ,
Որպէս
դաշն
էր
պարոնին,
զչորեսին
դրունսն
ի
բաց
թողեալ:
Մուստաֆա
չէլէպոյն
արքն
դեռ
եւս
յանգէտս
ի
քուն
մնացեալ,
Երբ
կոխեցին
զօրք
սուլթանին,
ի
տեսանելն
նոքա
սարսեալ:
Ամենայն
ոք
զանձն
իւր
հոգայր,
որք
կոտորին,
՚ւ
որք
հալածեալ,
Վէզիր
մի
կայր
Մուստաֆային,
ի
բաղանեացն
յայնմ
պահ
ելեալ:
՚Նդ
որ
հանդիպէր
Միխալ
օղլին,
նա
յիսպանումն
վերայ
վազեալ.
Զձին
թողոյր
նա,
փութով
փախչի`
յեկեղեցի
մի
խուսափեալ:
Մըխալ
օղլուն
զզօրքն
որոնեն,
որք
իսկոյն
զնա
եղեն
գըտեալ,
Նաեւ
Մուստաֆա
չէլէպին
ի
նոյն
պահու
հարկիւ
գըտեալ:
Ի
Պըրուսա
տարեալ
սպանին
եւ
մերձ
առ
հօրն
եղեն
թաղեալ,
Մուրատին
մընաց
մէյտանն`
ամենեւիմբ
թագաւորեալ:
Գարաման
օղլին
լուաւ
զմահ
Մահմէտին
՚ւ
ապըստամբեալ.
ՅԱնթաքիէ
ոմն
Համզա
պէկ,
որում
Մէհէմէտն
էր
տուեալ,
Երթայ
անդ
զայն
խըսարէ,
եւ
վեց
ամսօք
մարտ
անդ
եղեալ.
Երթան
նորա
խապար
տանեն,
թէ`
«Մուրատն
է
թագաւորեալ:
Զեղբարց
իւրոց
զբանն
հոգացեալ
եւ
արդ
առ
քեզ
բազմօք
եկեալե:
Յայնժամ
ելնու,
ի
ձի
հեծնու,
զբոլոր
հիսարաւ
նա
շըրջեալ`
Իբր
ի
ներքս
մարթի'
մըտնուլ,
ըզհեշտ
տեղիսն
դիտեալ
խուզեալ,
Եւ
թէ
ոչ`
թողուլ
դառնալ
եւ
յերկիր
իւր
ամրափակեալ:
Մինչ
զհիսարին
շըրջապատօքն
ուշիկագնայ
զշուրջ
էր
առեալ,
Ի
վերուստ,
զոր
բերդապանք
մինչ
դիտէին,
որ
էր
շըրջեալ:
Մինչ
եհաս
հանդէպ
թօփին,
իսկոյն
ի
թօփ
զհուր
հասուցեալ,
Յանկարծ
գոչմամբ
թօփն
արձակի,
ի
խումբս
նոցա
ոչ
էր
թռուցեալ:
Այլ
ի
գետին
սաստիկ
ձգեցաւ,
յերկրէ
թըռաւ
եւ
բարձրացեալ,
Գարաման
օղլւոյ
կըրծիցն
հարաւ
՚ւ
իջոյց`
սատկացուցեալ:
Ձին
սարսեալ
՚ւ
ի
փախ
դիմէր
՚ւ
աքցի
աքցի
տալով
վազեալ,
Եւ
տեսօղք
զալաճա
ձին
այնմ
նշանովն
զայն
գիտացեալ:
Երկու
որդիքն
անդ
խռովեցան,
եւ
զօրք
նոցուն
անդուստ
ցրուեալ,
Շտապ
հիսարցիք
արտաքս
ելին`
զառ
եւ
զաւար
նոցա
ապռեալ:
Եւ
զթօփքարն
զայն
շըղթայեցին
՚ւ
ի
հիսարի
դրանէն
կախեալ.
Մինչեւ
ցայսօր
Գարամանցոց
ի
հանդիպիլն
զայն
քար
ցուցեալ:
Յայն
վըշտացեալ
պատասխանեն.
«Քար
մի,
որ
զմարդ
մի
է
սպանեալ,
Շըղթայեալ
ի
դուռն
կախեալ,
զինչ
անպատեհդ,
թէ
ի
դէպ
լեալե:
Համզա
պէկն
մարդ
ողարկէր`
Սուլթան
Մուրատին
ազդ
առեալ
Եւ
զառեալ
զաւար
նոցուն
տէֆթէրով
իսկ
էր
ծանուցեալ:
Զոր
լուաւ
Սուլթան
Մուրատ,
խընդայր
եւ
զաֆէրինն
ասցեալ,
Եւ
զԳարաման
օղլւոյ
զորդին
կալեալ
եւ
Մուրատին
յըղեալ:
Որոյ
ըզքոյրն
ետ
ի
կնութեան,
Սօֆիայու
պետ
զնա
կարգեալ,
Առ
Օսմանցիս
Գարամանցիք
ապա
նենգաժոտ
են
գըտեալ:
Եւ
գըրեն
ի
պատմութիւնսն,
թէ`
միշտ
երդըմնազանցք
են
լեալ,
Հալալ,
հարամ
զի՞նչ
է,
ասեն,
հարամքեարն
է,
որ
ոչ
ուտեալ:
Ընդ
Օսմանցիս
ո'չ
առնեն
զսէր
եւ
ֆուրսէթի
միշտ
կան
սպասեալ,
Որչափ
գլուխն,
որ
ի
վըշտի
գայ,
յանձն
ո'չ
առնու,
այլ`
յար
պարծեալ:
Ընդ
արս
հարիւր
յայնց
նըստօղ
մի
այլ
մարդոյ
խօսք
չթողուն
բանալ,
Սուպաշոյ
մուհթասիպի
աշնա
լինին`
քէտխօտացեալ:
Սուլթան
Մուրատն
զԻզմիր
օղլին
եւ
զապստամբս
իւր
նուաճեալ,
ԶԱյտին
Էլին
եւ
զՄէնթէշէ
եւ
ըզՍարխանն
եւս
յինքն
առեալ:
Յերկիր
Լազ
ի
մարտ
դիմէ,
զգօճա
տէսփօթըն
փախուցեալ,
Իզմիր
օղլին
ի
մարտ
դիմէ
դարձեալ
եւ
ի
հիսարն
փախեալ:
Ի
Ղարաման
օղլուն
խընդրէր
օգնութիւնս,
զոր
կռուի
դարձեալ,
Ընդ
բանակօք
Օսմանցոց
եկն,
որք
ի
նա
զձեռս
ոչ
ոք
արկեալ:
Յետոյ
կալան
ըզնա
որդովք,
զորս
անխընայ
եղեն
սպանեալ,
Զօրքն
եւ
զինուորք
նորա
ցըրուին,
որք
փախուցեալք,
՚ւ
որք
կոտորեալ:
Իզմիր
օղլին
իբր
Օսմանցոց
ո'չ
հաւանէր
եւ
զմակ
եդեալ
Նապաստակ
կոչէր
զսոսա
՚ւ
ազգին
իւրեանց
գայլ
են
կոչեալ:
Որոց
վերայ
թուրքի
հանեն,
զոր
աստ
տուն
մի
իմ
ցուցեալ
է,
«Ալաշար
տաղի
գըրտէ
դաւշան
նէլէր
էթտի
գուրտէե:
Ըզպատմագիրս,
որպէս
գտի,
հիբար
՚ստ
իմում
չափու
բերեալ,
Որ
զյաճախից
փոյթ
ոչ
կալայ,
զայսքան
վաստակն
իմ
դու
ընկալ:
Սուլթան
Մուրատն
զԼազի
երկիր`
համայն
կլայիւք
նոցուն
առեալ
Եւ
ըզկըղզին,
զոր
Ճան
ասեն,
զԿեօկէրճինլիկ
եւ
զՊուրկուճ
այլ,
ԸզՍէլանիկ,
զԵօվան
էլին`
գանձիւք,
քերեօք
յափըշտակեալ,
Սա
եւ
ըզնոր
ըստակ
կըտրէր
եւ
յանուն
իւր
բազմացուցեալ:
Ութհարիւր
երսուն
եւ
հինգն,
՚նդ
որ
եւ
սէնէ
նոցուն
ասցեալ,
Արեգակն
եւ
խաւարէր,
յետ
եւ
տտաւոր
աստղ
երեւեալ:
ԶՕրնօս
պէկ
օղլի
Ալի
պէկ
բազում
զօրօք
յՈւնկրուս
յըղեալ,
Ուր
կոտորին
շատք,
ո'չ
մընան,
եւ
Ալի
պէկն
զփախուստ
առեալ:
Դարձեալ
եւ
զզօրս
շատ
գումարէր,
Առնաւուտին
վերայ
հասեալ,
Զաշխարհ
նոցուն
աւար
առնուն
՚ւ
ըզբնակիչս
տաճկացուցեալ:
Որք
նեղին
եւ
վըշտանան`
ի
շատ
վտանգում
յոյժ
ձանձրացեալ,
Ի
սէր
տանց
եւ
ապրանաց,
ուստերց,
դըստերցըն
տառապեալ:
Համայնք
փոխին
ի
թուրքութիւն,
քրիստոնեայ
փոքր
եղեւ
մնացեալ,
Զի
կըրկին
յախին
երթան`
զգանձս
եւ
զգերիս
յոլովս
առեալ:
Գարաման
օղլուն
վերայ
երթայ
դարձեալ,
որ
յոյժ
սարսեալ,
՚Ւ
ի
Թունա
գետովն
էանց`
զՈւնկրացոց
բերդս
զոմանս
ապռեալ:
ԸզՍէմէնտրէ
թեմօք
իւրովք
Պէլիկրատու
յայս
կոյս
առեալ,
Եւ
զՄէզիտ
պէկ
զօրօք
բազմօք
յերկիր
Էֆլագ
ախին
յըղեալ:
Ի
յՈւնկըրուս
երթայ,
մըղի,
ուր
եւ
սպանաւ
զօրքըն
ջարդեալ,
Եւ
ախընճօք
զեէնկիչէրիս
դարձեալ
յՈւնկրուս
էր
յողարկեալ:
Եանգօ
գըռալն
ի
դէմ
ելնու`
յանկարծ
կոխեալ
եւ
կոտորեալ,
Յետ
դառնան,
զխորհուրդ
առնեն
եւ
այլ
նոր
զօրս
իբր
գումարեալ:
Գարաման
օղլին
դարձեալ
ապըստամբեալ,
զտեղ
ինչ
առեալ,
Սուլթան
Մուրատ
զորդին
յըղէ`
Սուլթան
Ալիըլտինն
կոչեալ:
ՅՈւռումէլոյ
զօրոք
բազմօք
Ղարամանու
վերայ
հասեալ,
Ղարաման
օղլին
փախեաւ
՚ւ
ի
քարանձաւս
լինէր
շրջեալ:
Համոզեն
ի
հաշտութիւն.
Սուլթան
Ալին
զդարձ
արարեալ,
Ի
գալուստըն
մեռանէր,
Սուլթան
Մուրատ
զսուգ
մեծ
զգեցեալ:
Ընդ
աւուրս
Ունկրուս
գըռալն,
նաեւ
Եանգօն,
զոր
վեր
յիշեալ,
Լազ
օղլի
գօճա
տէսփօթն
գային`
անցեալ
եւ
զվրէժ
առեալ:
ԸզՍօֆիա
հըրձիգ
առին
եւ
զզօրս
Տաճկաց
շատ
կոտորեալ,
Զոր
լուաւ
Սուլթան
Մուրատ
զիւր
եւ
զպատրաստսն
եւս
գումարեալ:
Որք
գնացին
եւ
կանգնեցան`
բանակ
բանակ
ի
մարտ
դիմեալ,
Յերկուց
կողմանց
կոտորեցան,
Ուռումէլցիս
զփախուստ
առեալ:
Դեսպանաց
երթ
՚ւ
եկութեամբ
ի
հաշտութիւն
զայնս
համոզեալ,
Տեսին
զզօրանալն
Օսմանցոց,
ըզտէսփօթին
զերկիր
տուեալ:
Գարաման
օղլին
դարձեալ
զԱնատօլիս
յիրարս
խառնեալ,
Կոտորէր
զզօրս
Օսմանցոց
եւ
զբերդս
ոմանս
նոցուն
առեալ:
Սուլթան
Մուրատն
յԱնատօլի
զօրօք
իւրովք
երբ
որ
հասեալ,
Նա
չըկարաց
կանգնիլ
ի
դէմ
եւ
ի
փախուստ
յար
վաղվաղեալ:
Զոմն
Ազիզ
Սարու
Եաղուպ
ի
հաշտութիւն
փութով
յըղեալ,
Սուլթան
Մուրատն
եւ
հրաժարիւր
՚ւ
ի
Մանիսա
առանձնացեալ:
Զորդին
Մահմէտ
յաթոռն
ածէ,
ասէ
զօրաց`
լի'ք
հնազանդեալ:
Իսկ
Ունկըրուս
զԷֆլագ
էառ
եւ
ըզԼաթինս
եւ
Պօսնան
այլ:
Կեօմ
կեօկ
յերկաթս
զրահաւորին,
զօրք
եւ
զինուորք
ի
կուռ
վառեալ,
Ելանեն
ի
Պէլիկրատու,
զՄատրէ,
զՇումլի
ի
հուր
վառեալ:
Գըրեն
՚ւ
ազդեն
Մուրատ
խանին,
«Պարոն
ձեր
զձեզե
ճէվապ
տուեալ:
Ասեն
պարոնքն.
«Մեք
առանց
քեզ
ո'չ
երթիցուք,
այլ
պարտիս
գալե:
Անճար
էանց
զԿէլիպօլով
եւ
նէֆիրամ
էր
արարեալ,
Ժողովին
անդ,
պատրաստին,
ճակատ
առ
ճակատ
են
կանգնեալ:
Պէկլէրպէկի
ոմն
անդ
սպանաւ,
Անատօլցիք
զփախուստ
առեալ,
Ուռումէլցիք
եւ
ախընճիք
իսպառ
ցըրուին`
յետս
ո'չ
դարձեալ:
Սուլթան
Մուրատն
ի
յողբս
ելնու,
յերկու
աչացն
առու
հոսեալ.
Յայնժամ
ասեն.
«Գռալն
ի
մարտին
ահա
ձիոյն
ոտն
է
սահեալե:
Ուր
ըզգետնով
անկումն
ի
բաց,
եէնիչէրի
ոմն
անդ
հասեալ,
Զգըլուխն
եզարկ
՚ւ
ի
ձող
վերոյց,
եւ
մունետիկ
զայն
քարոզեալ:
Եւ
ցըրուեալ
զօրք
ժողովին
եւ
զքրիստոնեայսն
իսկ
փախուցեալ,
Այլեւ
զաւարս
նոցա
առին
եւ
զխաջութիւնսն
արձանագրեալ:
Սուլթան
Մուրատն
ի
Մանիսա
երբ
որ
գընայր`
իբր
հրաժարեալ,
Եէնիչէրիք
ըզգլուխս
բարձին,
պարոնքն
հազիւ
են
խուսափեալ:
Նոր
արքայն`
Սուլթան
Մահմէտ,
ի
դարպաս
իւր
հազիւ
անկեալ,
՚Ւ
ոմանք
զօրք
ի
յոյզ
անկան`
զՍուլթան
Մուրատն
ի
գահն
բերեալ:
Որ
եկն,
զԵօվան
երկիր
էառ
եւ
ի
Վառնա
զկըլայս
ապռեալ,
ՅԱռնաւուտ
երկիր
երթայ,
զեկեղեցիսն
աւար
առեալ:
Քակէ
զնոսա,
մէսճիտ
շինէ
եւ
Թուրքիստան
զայն
արարեալ.
Դարձեալ
Ունկրուսք
ժողովեն
զզօրս,
Թուրքն
եւ
զնոսա
աւար
առեալ:
Եւ
հետեւակք
զօրք
Մաճարաց,
որ
ի
մեծ
գիւղ
միոջ
թափեալ,
Թուրքն
ըզդըրունս
տանս
փակեցին,
զամենեսեան
կրակով
այրեալ:
Եւ
այլոց
վերայ
հասին,
զոմանս
գերեն,
զշատս
կոտորեալ,
Կոյտք
լինել
անդ
դիականց,
զորս
հանդիպէր
արքայն
տեսեալ:
Ասէ
իւրոցն.
«Տեսի՞ք
զմեռեալսդ,
սպիտակ
մօրուօք
մի
չերեւեալ,
Եթէ
իցէր
ծեր
մի
դոքօք,
ի
գլուխ
դոցա
այդ
չէր
դիպեալե:
Դարձեալ
զօրս
յախին
ղըրկէ
ի
Էֆլագ,
ուր
զաւար
առեալ,
Դառնայ
եւ
յԱռնաւուտ
երթայ
եւ
զԱգ
հիսարն
առնել
կամեալ:
Տուլ
Ղատըրի
զորդւոյ
աղջիկն
որդւոյն`
Մահմէտի
էր
առեալ,
Ողարկեալ
ի
Մանիսա,
ուր
շահզատէքն
էին
բնակեալ:
Յութհարիւր
յիսուն
եւ
հինգ
ի
թուականին,
յոր
ժամանեալ,
Մեռանէր
Սուլթան
Մուրատ`
ամս
երեսուն
զպէկլիկ
առեալ: