Պատմութիւն համառօտ ԴՃ տարւոյ Օսմանցոց թագաւորացն

Քառասունաւուրբք զորդին Մուրատ բերեն, ի գահըն նըստուցեալ,
Ապա եւ զմահն ծանուցանեն, զդին ի Պրուսա եղեն տարեալ:

Որդիք սորա անկեալք յիրեարս, եւ պարոնայքն զմիմեանս նենգեալ,
Պըղտորէր յաջ եւ յահեակ` խանգարելոյ զնա ջանացեալ:

Տուզմէ` ոմըն` Մուստաֆա պէկ, զբազում հեծեալս էր գումարեալ,
ԶՈւռումէլցիս յինքեան առնու, ոմանք պարոնք օժանդակեալ:

Սուլթան Մուրատ ի Ուլուպատ երթայր զօրօք իւր բանակեալ,
Եւ զկամուրջ այնըմ քաշեցին` պատգամ մարտի երկուցն վառեալ:

Գայ եւ Տուզմէ` այն Մուստաֆա, հանդէպ միմեանց ի բաց նըստեալ,
Ի կամըրջոյ գըլխոյ գընան` իբր ի վերոյ զհնարս հոգացեալ:

Ըզազապս եւ զձիաւորս ի կոխելոյ յանկարծ զինեալ,
Իսկ Մուրատին լըրտես եհաս, թէ` զքեզ կոխել կան պատրաստեալ:

Եւ սուլթանն բազում զինուորս անդ յուղարկէր, որք ժամադրեալ,
Որք ըզնոսա հեռուստ դիտեն եւ փոքր մերձեալ, վերայ հասեալ:

Եէնիչէրիք զազապս ջարդեն, զյոլովս նոցուն յօրտուն բերեալ,
Հանդէպ պաշճի խանութի մի զերկու ազապս կանգնեցուցեալ:

Եէնիչերին պաշճուն ասէ, թէ` «Գլուխ մի տաս ինձ յագենալ,
Թէ ոչ` զգլուխս այսց ազապաց աստ ի դուռս քո եմ գըլխատեալե:

Անճար մընայր պաշճի պաշին, պաշ մի ետուր, զազապսն առեալ,
Սակս այսմ ազապք ՚նդ եէնկիչէրւոց շատ ժամանակս կային խռովեալ:

Սուլթան Մուրատն Միխալ օղլուն զայս բան դընէր եւ յայն հարկեալ,
_ Դու լաւ ես հետ Ուռումէլցոց, երթ, խօսեա' նոցա, գուցէ հաճեալ:

Միխալ օղլին յեզեր ջըրոյն կանգնէր ՚ւ առ նոսա էր ձայնեալ.
_ Այ Ռումէլցիք, ընդ Տուզմէիդ ընդէ՞ր մընայք նենգաժոտեալ:

Արքայորդին ձեր աստ նըստի, պարտ է ձեզ գալ եւ հնազանդեալ.
Ռումէլցիք ի բանըն զիջան եւ փոքր փոքր զայն ջուր անցեալ:

Երբ գային առ Սուլթան Մուրատ, զօրքն ըզկընի այնց հետեւեալ,
Տուզմէ Մուստաֆայն զայն ետես, զահի հարեաւ ՚ւ ի փախ դիմեալ:

Եկին ի ջուր` Պիղա կոչեալն, ի Կէլիպօլի զօրօք անցեալ,
Եւ զհետ անկաւ Սուլթան Մուրատ ի Լապսէքին, որ զնիստ առեալ:

Ըզպազըրկեան նաւ մի էառ, ի դաշտն Աճէ երբ որ հասեալ,
Լուաւ Տուզմէն, անդուստ փախչի` մինչ յԷտրէնէ զոգի առեալ:

ԸզԹուրքս համայն անդուստ առնու, զմանսուպ ուխտեալ եւ բաշխս շնորհեալ,
Ասէ, թէ` «Ես ձեօք արքայ լիցիմ զշատ մեծութիւնս ձեզ իմ շնորհեալե:

Սոքօք զօրօք իւր ել ընդդէմ, Սուլթան Մուրատն ուստի եկեալ,
Թուրքերն տեսին զգալ Մուրատին, ամենեքեանք ահաբեկեալ:

Ոմանք ըզցայգ, ոմանք զցերեկ շոտով փախեան ՚ւ եղեն ցրուեալ,
Տուզմէն ետես` հնարքըն հատան, եւ յԷտրէնէ ի յետս դարձեալ:

Անժուժ դառնայր ի Ղզըլ աղաճ, Սուլթան Մուրատն եւ զհետ անկեալ,
Եւ Ռումէլցիք, ի Տուզմէէն որ յետ դարձան, զնա եւս նենգեալ:

Ի Ղզըլ աղաճ, զոր կարծեցին` ըզշուրջն առնուն մինչեւ կալեալ,
Բերեն զնա առ Սուլթան Մուրատ, զոր եդ ի պուրճն, իսկոյն սպանեալ:

Սուլթան Մուրատին եղբայրն իսկ, որ Մուստաֆայն էր անուանեալ,
ՅԱնատօլի զբնակիչս նեղէր ՚ւ ի Նիկիոյ վերայ հասեալ:

Քառասնաւուրբք ի նեղ էարկ. «Տուք ինձ, ասէ, եւ հնազանդեալե:
Խապէր տարին Մուրատ պէկին, թէ` շատ զօրօք զմեզ պաշարեալ:

Հըրամայէ Մուրատ նոցա. «Տուք ըզհիսարդ, բայց մեզ տեւեալ
Յորժամ զանխուլ ի նոցուն ես եկից առ ձեզ` զդրունս լիք բացեալե:

Մուստաֆա չէլէպին եւս դաշամբք նոցա, որ անդր մըտեալ,
Ոչ ծանեաւ զբանս Մուրատին, որ ընդ պարոն տեղոյն հնարեալ:

Սուլթան Մուրատն ել յԷտրէնու եւ զգիշերով յԻզնիկ մերձեալ,
Որպէս դաշն էր պարոնին, զչորեսին դրունսն ի բաց թողեալ:

Մուստաֆա չէլէպոյն արքն դեռ եւս յանգէտս ի քուն մնացեալ,
Երբ կոխեցին զօրք սուլթանին, ի տեսանելն նոքա սարսեալ:

Ամենայն ոք զանձն իւր հոգայր, որք կոտորին, ՚ւ որք հալածեալ,
Վէզիր մի կայր Մուստաֆային, ի բաղանեացն յայնմ պահ ելեալ:

՚Նդ որ հանդիպէր Միխալ օղլին, նա յիսպանումն վերայ վազեալ.
Զձին թողոյր նա, փութով փախչի` յեկեղեցի մի խուսափեալ:

Մըխալ օղլուն զզօրքն որոնեն, որք իսկոյն զնա եղեն գըտեալ,
Նաեւ Մուստաֆա չէլէպին ի նոյն պահու հարկիւ գըտեալ:

Ի Պըրուսա տարեալ սպանին եւ մերձ առ հօրն եղեն թաղեալ,
Մուրատին մընաց մէյտանն` ամենեւիմբ թագաւորեալ:

Գարաման օղլին լուաւ զմահ Մահմէտին ՚ւ ապըստամբեալ.
ՅԱնթաքիէ ոմն Համզա պէկ, որում Մէհէմէտն էր տուեալ,

Երթայ անդ զայն խըսարէ, եւ վեց ամսօք մարտ անդ եղեալ.
Երթան նորա խապար տանեն, թէ` «Մուրատն է թագաւորեալ:

Զեղբարց իւրոց զբանն հոգացեալ եւ արդ առ քեզ բազմօք եկեալե:
Յայնժամ ելնու, ի ձի հեծնու, զբոլոր հիսարաւ նա շըրջեալ`

Իբր ի ներքս մարթի' մըտնուլ, ըզհեշտ տեղիսն դիտեալ խուզեալ,
Եւ թէ ոչ` թողուլ դառնալ եւ յերկիր իւր ամրափակեալ:

Մինչ զհիսարին շըրջապատօքն ուշիկագնայ զշուրջ էր առեալ,
Ի վերուստ, զոր բերդապանք մինչ դիտէին, որ էր շըրջեալ:

Մինչ եհաս հանդէպ թօփին, իսկոյն ի թօփ զհուր հասուցեալ,
Յանկարծ գոչմամբ թօփն արձակի, ի խումբս նոցա ոչ էր թռուցեալ:

Այլ ի գետին սաստիկ ձգեցաւ, յերկրէ թըռաւ եւ բարձրացեալ,
Գարաման օղլւոյ կըրծիցն հարաւ ՚ւ իջոյց` սատկացուցեալ:

Ձին սարսեալ ՚ւ ի փախ դիմէր ՚ւ աքցի աքցի տալով վազեալ,
Եւ տեսօղք զալաճա ձին այնմ նշանովն զայն գիտացեալ:

Երկու որդիքն անդ խռովեցան, եւ զօրք նոցուն անդուստ ցրուեալ,
Շտապ հիսարցիք արտաքս ելին` զառ եւ զաւար նոցա ապռեալ:

Եւ զթօփքարն զայն շըղթայեցին ՚ւ ի հիսարի դրանէն կախեալ.
Մինչեւ ցայսօր Գարամանցոց ի հանդիպիլն զայն քար ցուցեալ:

Յայն վըշտացեալ պատասխանեն. «Քար մի, որ զմարդ մի է սպանեալ,
Շըղթայեալ ի դուռն կախեալ, զինչ անպատեհդ, թէ ի դէպ լեալե:

Համզա պէկն մարդ ողարկէր` Սուլթան Մուրատին ազդ առեալ
Եւ զառեալ զաւար նոցուն տէֆթէրով իսկ էր ծանուցեալ:

Զոր լուաւ Սուլթան Մուրատ, խընդայր եւ զաֆէրինն ասցեալ,
Եւ զԳարաման օղլւոյ զորդին կալեալ եւ Մուրատին յըղեալ:

Որոյ ըզքոյրն ետ ի կնութեան, Սօֆիայու պետ զնա կարգեալ,
Առ Օսմանցիս Գարամանցիք ապա նենգաժոտ են գըտեալ:

Եւ գըրեն ի պատմութիւնսն, թէ` միշտ երդըմնազանցք են լեալ,
Հալալ, հարամ զի՞նչ է, ասեն, հարամքեարն է, որ ոչ ուտեալ:

Ընդ Օսմանցիս ո'չ առնեն զսէր եւ ֆուրսէթի միշտ կան սպասեալ,
Որչափ գլուխն, որ ի վըշտի գայ, յանձն ո'չ առնու, այլ` յար պարծեալ:

Ընդ արս հարիւր յայնց նըստօղ մի այլ մարդոյ խօսք չթողուն բանալ,
Սուպաշոյ մուհթասիպի աշնա լինին` քէտխօտացեալ:

Սուլթան Մուրատն զԻզմիր օղլին եւ զապստամբս իւր նուաճեալ,
ԶԱյտին Էլին եւ զՄէնթէշէ եւ ըզՍարխանն եւս յինքն առեալ:

Յերկիր Լազ ի մարտ դիմէ, զգօճա տէսփօթըն փախուցեալ,
Իզմիր օղլին ի մարտ դիմէ դարձեալ եւ ի հիսարն փախեալ:

Ի Ղարաման օղլուն խընդրէր օգնութիւնս, զոր կռուի դարձեալ,
Ընդ բանակօք Օսմանցոց եկն, որք ի նա զձեռս ոչ ոք արկեալ:

Յետոյ կալան ըզնա որդովք, զորս անխընայ եղեն սպանեալ,
Զօրքն եւ զինուորք նորա ցըրուին, որք փախուցեալք, ՚ւ որք կոտորեալ:

Իզմիր օղլին իբր Օսմանցոց ո'չ հաւանէր եւ զմակ եդեալ
Նապաստակ կոչէր զսոսա ՚ւ ազգին իւրեանց գայլ են կոչեալ:

Որոց վերայ թուրքի հանեն, զոր աստ տուն մի իմ ցուցեալ է,
«Ալաշար տաղի գըրտէ դաւշան նէլէր էթտի գուրտէե:

Ըզպատմագիրս, որպէս գտի, հիբար ՚ստ իմում չափու բերեալ,
Որ զյաճախից փոյթ ոչ կալայ, զայսքան վաստակն իմ դու ընկալ:

Սուլթան Մուրատն զԼազի երկիր` համայն կլայիւք նոցուն առեալ
Եւ ըզկըղզին, զոր Ճան ասեն, զԿեօկէրճինլիկ եւ զՊուրկուճ այլ,

ԸզՍէլանիկ, զԵօվան էլին` գանձիւք, քերեօք յափըշտակեալ,
Սա եւ ըզնոր ըստակ կըտրէր եւ յանուն իւր բազմացուցեալ:

Ութհարիւր երսուն եւ հինգն, ՚նդ որ եւ սէնէ նոցուն ասցեալ,
Արեգակն եւ խաւարէր, յետ եւ տտաւոր աստղ երեւեալ:

ԶՕրնօս պէկ օղլի Ալի պէկ բազում զօրօք յՈւնկրուս յըղեալ,
Ուր կոտորին շատք, ո'չ մընան, եւ Ալի պէկն զփախուստ առեալ:

Դարձեալ եւ զզօրս շատ գումարէր, Առնաւուտին վերայ հասեալ,
Զաշխարհ նոցուն աւար առնուն ՚ւ ըզբնակիչս տաճկացուցեալ:

Որք նեղին եւ վըշտանան` ի շատ վտանգում յոյժ ձանձրացեալ,
Ի սէր տանց եւ ապրանաց, ուստերց, դըստերցըն տառապեալ:

Համայնք փոխին ի թուրքութիւն, քրիստոնեայ փոքր եղեւ մնացեալ,
Զի կըրկին յախին երթան` զգանձս եւ զգերիս յոլովս առեալ:

Գարաման օղլուն վերայ երթայ դարձեալ, որ յոյժ սարսեալ,
՚Ւ ի Թունա գետովն էանց` զՈւնկրացոց բերդս զոմանս ապռեալ:

ԸզՍէմէնտրէ թեմօք իւրովք Պէլիկրատու յայս կոյս առեալ,
Եւ զՄէզիտ պէկ զօրօք բազմօք յերկիր Էֆլագ ախին յըղեալ:

Ի յՈւնկըրուս երթայ, մըղի, ուր եւ սպանաւ զօրքըն ջարդեալ,
Եւ ախընճօք զեէնկիչէրիս դարձեալ յՈւնկրուս էր յողարկեալ:

Եանգօ գըռալն ի դէմ ելնու` յանկարծ կոխեալ եւ կոտորեալ,
Յետ դառնան, զխորհուրդ առնեն եւ այլ նոր զօրս իբր գումարեալ:

Գարաման օղլին դարձեալ ապըստամբեալ, զտեղ ինչ առեալ,
Սուլթան Մուրատ զորդին յըղէ` Սուլթան Ալիըլտինն կոչեալ:

ՅՈւռումէլոյ զօրոք բազմօք Ղարամանու վերայ հասեալ,
Ղարաման օղլին փախեաւ ՚ւ ի քարանձաւս լինէր շրջեալ:

Համոզեն ի հաշտութիւն. Սուլթան Ալին զդարձ արարեալ,
Ի գալուստըն մեռանէր, Սուլթան Մուրատ զսուգ մեծ զգեցեալ:

Ընդ աւուրս Ունկրուս գըռալն, նաեւ Եանգօն, զոր վեր յիշեալ,
Լազ օղլի գօճա տէսփօթն գային` անցեալ եւ զվրէժ առեալ:

ԸզՍօֆիա հըրձիգ առին եւ զզօրս Տաճկաց շատ կոտորեալ,
Զոր լուաւ Սուլթան Մուրատ զիւր եւ զպատրաստսն եւս գումարեալ:

Որք գնացին եւ կանգնեցան` բանակ բանակ ի մարտ դիմեալ,
Յերկուց կողմանց կոտորեցան, Ուռումէլցիս զփախուստ առեալ:

Դեսպանաց երթ ՚ւ եկութեամբ ի հաշտութիւն զայնս համոզեալ,
Տեսին զզօրանալն Օսմանցոց, ըզտէսփօթին զերկիր տուեալ:

Գարաման օղլին դարձեալ զԱնատօլիս յիրարս խառնեալ,
Կոտորէր զզօրս Օսմանցոց եւ զբերդս ոմանս նոցուն առեալ:

Սուլթան Մուրատն յԱնատօլի զօրօք իւրովք երբ որ հասեալ,
Նա չըկարաց կանգնիլ ի դէմ եւ ի փախուստ յար վաղվաղեալ:

Զոմն Ազիզ Սարու Եաղուպ ի հաշտութիւն փութով յըղեալ,
Սուլթան Մուրատն եւ հրաժարիւր ՚ւ ի Մանիսա առանձնացեալ:

Զորդին Մահմէտ յաթոռն ածէ, ասէ զօրաց` լի'ք հնազանդեալ:
Իսկ Ունկըրուս զԷֆլագ էառ եւ ըզԼաթինս եւ Պօսնան այլ:

Կեօմ կեօկ յերկաթս զրահաւորին, զօրք եւ զինուորք ի կուռ վառեալ,
Ելանեն ի Պէլիկրատու, զՄատրէ, զՇումլի ի հուր վառեալ:

Գըրեն ՚ւ ազդեն Մուրատ խանին, «Պարոն ձեր զձեզե ճէվապ տուեալ:
Ասեն պարոնքն. «Մեք առանց քեզ ո'չ երթիցուք, այլ պարտիս գալե:

Անճար էանց զԿէլիպօլով եւ նէֆիրամ էր արարեալ,
Ժողովին անդ, պատրաստին, ճակատ առ ճակատ են կանգնեալ:

Պէկլէրպէկի ոմն անդ սպանաւ, Անատօլցիք զփախուստ առեալ,
Ուռումէլցիք եւ ախընճիք իսպառ ցըրուին` յետս ո'չ դարձեալ:

Սուլթան Մուրատն ի յողբս ելնու, յերկու աչացն առու հոսեալ.
Յայնժամ ասեն. «Գռալն ի մարտին ահա ձիոյն ոտն է սահեալե:

Ուր ըզգետնով անկումն ի բաց, եէնիչէրի ոմն անդ հասեալ,
Զգըլուխն եզարկ ՚ւ ի ձող վերոյց, եւ մունետիկ զայն քարոզեալ:

Եւ ցըրուեալ զօրք ժողովին եւ զքրիստոնեայսն իսկ փախուցեալ,
Այլեւ զաւարս նոցա առին եւ զխաջութիւնսն արձանագրեալ:

Սուլթան Մուրատն ի Մանիսա երբ որ գընայր` իբր հրաժարեալ,
Եէնիչէրիք ըզգլուխս բարձին, պարոնքն հազիւ են խուսափեալ:

Նոր արքայն` Սուլթան Մահմէտ, ի դարպաս իւր հազիւ անկեալ,
՚Ւ ոմանք զօրք ի յոյզ անկան` զՍուլթան Մուրատն ի գահն բերեալ:

Որ եկն, զԵօվան երկիր էառ եւ ի Վառնա զկըլայս ապռեալ,
ՅԱռնաւուտ երկիր երթայ, զեկեղեցիսն աւար առեալ:

Քակէ զնոսա, մէսճիտ շինէ եւ Թուրքիստան զայն արարեալ.
Դարձեալ Ունկրուսք ժողովեն զզօրս, Թուրքն եւ զնոսա աւար առեալ:

Եւ հետեւակք զօրք Մաճարաց, որ ի մեծ գիւղ միոջ թափեալ,
Թուրքն ըզդըրունս տանս փակեցին, զամենեսեան կրակով այրեալ:

Եւ այլոց վերայ հասին, զոմանս գերեն, զշատս կոտորեալ,
Կոյտք լինել անդ դիականց, զորս հանդիպէր արքայն տեսեալ:

Ասէ իւրոցն. «Տեսի՞ք զմեռեալսդ, սպիտակ մօրուօք մի չերեւեալ,
Եթէ իցէր ծեր մի դոքօք, ի գլուխ դոցա այդ չէր դիպեալե:

Դարձեալ զօրս յախին ղըրկէ ի Էֆլագ, ուր զաւար առեալ,
Դառնայ եւ յԱռնաւուտ երթայ եւ զԱգ հիսարն առնել կամեալ:

Տուլ Ղատըրի զորդւոյ աղջիկն որդւոյն` Մահմէտի էր առեալ,
Ողարկեալ ի Մանիսա, ուր շահզատէքն էին բնակեալ:

Յութհարիւր յիսուն եւ հինգ ի թուականին, յոր ժամանեալ,
Մեռանէր Սուլթան Մուրատ` ամս երեսուն զպէկլիկ առեալ: