Պատմութիւն համառօտ ԴՃ տարւոյ Օսմանցոց թագաւորացն

ԸզՄուհամէտ խանի որդիզՊայազիտն, որ ի գահ բերեալ, Ութհարիւր ութսուն եւ վեցնի թուականին ճուլուսն եղեալ: Ճէմ Սուլթան կոչեալ եղբայրնի գահ նըստիլ զեղբօրն լուեալ, Ել ոմամբք կոխել զերկիր, ասպատակէր իբր նուաճեալ: Ել ընդդէմ Պայազիտ խան, երկու եղբարք ի մարտ կանգնեալ. Ճէմ Սուլթանն ի կոտր անկաւ, ի Ղարաման եղեւ դարձեալ: Հետամուտ լեալ Պայազիտն, Ղարամանու զնա փախուցեալ,. . . . .. . . . . Ճէմ Սուլթանն ի Քեապէ գնաց` փախըստական եւ մըռմըռեալ, Եւ զպատահմանցըն տըխրելովնեւ եղբօրն զայս ինչ էր գըրեալ. «Ես եւ դու հօր միոյ ծընեալք, դու ի գահիս եղեր բազմեալ, Եւ ես` ի տարագիր, փախըստական եւ հալածեալ: Քեզ հնազանդին, որ իմ եղբայր, զիս զօրքդ խուզեն` մահուան սպասեալ, Զի՞նչ պատճառ այսմ դու արժան եսեւ թէ բերմունքդ երջանկացեալե: Դառնայ անտի, դարձեալ վառի`՚նդ Ղարամանու զօրս գումարեալ, Զոր լուաւ եւ Պայազիտն, ընդդէմ ելնու` զմարտ ճակատեալ: Ուր ոչ ժուժէ անդ Ճէմ Սուլթան, ի խըմբելոց հնարուք զատեալ, Ի ծովու զճանպայ գըտնու, ի Ֆռաենկըստան փութասլացեալ: Արքայորդին տէրվիշակերպտարահաւատսըն յարեցեալ, Յաշխարհ օտար պանդխտանայր, ի ղարիպիլըն տառապեալ: Զանցելոցն անաջողմանցընպակուցմամբ էր պաշարեալ, Զներկային նըդժեհանալնյերկիր անծան ՚ստ որում ցասնեալ: Զբորբոք սըրտին արտաքս ժայթքէր, ի գիրս բերէր եւ յերգս զբօսնեալ, Զորոյ զբանըն հարկեցայ աստըզբօսնօղաց իբր ընծայեալ. «Ճամի ճէմ նուշ իյլէ իյ Ճէմտէմ ֆըրէնկիստանտուր, Հէր գուլուն պաշընէեազըլան կէլըր, տէվրանտուր: Քեապէթուլլահէ վարուպպիր քեզ թավաֆ էյլէտըկըն, Պին Գարաման, Պին Աճէմ, պին միլքէթի Օսմանտուր: Շուքըր գըլ ալլահէ քիմ, կէլտըմ Ֆրէնկիստանէ սաղ, Սաղլըղընտէ հէր քիշիեէտի ըգլիմէ սուլթանտուր: Ֆուրսէթի ֆէվթ իյլէմէ, իյշ էյլէ, սիւր, զէվք ու սէֆա, Քիմսէէ պագի տէկիլպու միլքի, տունեա ֆանիտուր: Իյշ գըն շէհիրընտէպու շահզատէի Ֆրէնկինուն. Քիմ պիղայէթ նազնինէԽուսրէվի խուպանտուր: Նար աղաճլէրի, լիմօն, գայսի, շէֆթալուլէրի, Կիւլլէրի զիպայ, չիչէկլէր հէմ, թուրինճիստանտուր: Փուր սահավէթ, փուր սէճավէթ, փուր լէթաֆէթ, փութ քէրէմ, Իսմիտուր պան, փութ մի տուր, վէրտի պէհարիստանտուր: Րուխլէր րէնկին, լէպիմէյկեօն, ամպէր պէնլէրի, Լալէնըն պիր գաթրէսիպիր չէշմուի հայվանտուր: Կեօզլէրի շէհլայ, իւզի պէարայ, գաշլէրի հիլալ, Զիլֆի միսկ ամպէր ունէսրինիլէ րէյհանտուր: Սէրվիգատ, սէմէն պէտէն, մահպուպ Ֆրէնկ կիւզէլլէրի, Այ իլէ կիւն հիւսնունընէշգընէ սէրկէրտանտուր: Սանա պու հիւսնիլէշահզատէ սաղ ու սունտուկի, Թահթի Չինտէ միլքէթիԻրանիլէ Թուրանտուր: Փատիշահլըք պունտան օզկէօլմազ է~յ շահզատէ Ճէմ, Փատիշահլէր փատիշահիօլիւճէ սիւպհանտուր: Գարշունէ պանզատէլէրէլ պաղլայիւպ թափու գըլար, Պէզմի կիւլկեօն ճէննէթըլմէհվատէկի պուստանտուր: Սաղի սօլի պաշ ուրուպ, այաղընէ տուշէնլէրընՀէր պիրի փուր չինիշէհթիապի քեապի ճանտուր: Չալընըր չէնկ ու թէֆու, գանունիլէ մուղանիլէր սութուն, Փուռ կիրիսընտէ Ֆրէնկիսէրպէսէր էֆղանտուր: Խուպլէր քեաֆիր տիլընճէ, նաղմէլէր աղազ իտուպ, Շօլ գարա սաչլարկիւնէշ իւզընտէ քէյհի էֆղանատուր: Կիւլ եանգլի, մուլ տուտագլի, սէրվիգատ մէհպուպլէր, Շէհր իչինտէ հէր պիրիմիհրի մէհթապանտուր: Թէրքիպ մուֆէրիհպատէմի, խուրմայի թէրԷնվայի նիմէթլէր իլէ. . . . Սէրպէսէր նիսրի տիլ ու, ճանլէր տախի քեաաշանլէր, Քէքլիկ ու թուրնայ, կեօկէրճին, գուզուլէր փիրեանտուր: Իսի օթլէրտէն մուրէքէպսուքէրի կիւլ շէրպէթի, Օգայի եագուտիլէթէրքիպի էֆրէնկեանտուր: Միսկ ու զաֆրանիլէ` փիշմիշթազէ պալըգ էթլէրի, Մէյ իչէն աշըքլէրէպիր լօգմասի պին ճանտուր: Էմրուտ, էլմայ, էնար, էքշի թուրունճ պիհիսապ, Ֆընտըղ ու ֆըստըղ, մէվիզ, մէյվէխ, լիմօնտուր: Եէտի եըլլըք գայնամըշսաֆի ճամի լալին շէրապ, Սաֆի սէյմ ու սագիէլընտէ հէր թարաֆ սէյրանտուր: Օնիքի պան օղլի պանգարշունտէ ալթուն ճամ իչէր, Օնսէքիզ սագի պումէճլիստէ կիւզէլ օղլանտուր: Ճումլէսի զէրին քէմէր, ալթուն լիպաս կէյտուկի, Պաշլէրընտէ թաճի զէրի, գօլլարի ուրեանտուր: Քիմընըն էլընտէ եէշիմ, լալի ահմարտէն գատէհ, Հէր քիմ իչսէ օլ գատէհտէնմէստի ճաւիտանտուր: Պունլարընլէ իյշ էյլէիյ շահզատէ սուլթանի Ռում, Պիր կիճէ իյշ էյլէմէքմիհրաճի աշիսթանտուր: Ատէմէ պիր զէֆք գալըր, տիւնեատէ պիր տէ եաքշի նամ, Սուլթանէթ պագի գալըրսէտիրլէր` Պու եալանտուր: Կեօրիճէք պու խուլգիհուսնիլէ կիւզէլ Ֆրէնկլէրի, Քեաֆուր իչուն գալպընէպունեատ տուր, անիմանտուր: Հուքմ իտէրլէր պու ճիհանմիլքինէ շարքի ղարպէտէքԿէր Սուլէյմանի, Սիքէնտէրախըրի փէշիմանտուր: Փատիշահ օլ տուր քի, հէրկիզզաթընէ իրմէզ զէվալ, Հայ ու պագի գատըրու խալլագ ինս ու ճանտուր: Զուլ ճէլիլի, զուլ ճէմամի, զուլ պագա, զուլ հայաթ, Գապզ ու պաստ ու ճան վիրմէքգուտրէթի գապզինտէտուր: Ալէմի պիր էմրիլէեօգ իյլէմէք էմրընտէտուր, Եէնէ պիր էմրիլէ վարԷյլէմէք օնա ասանտուր: Օնսէքիզ պին ալէմընխալլագի հայի լաեամութ, Է~յ շէհնիշահ անտէն օզկէհէր նէ քիմ վար ֆանիտուր: Պու գասիտէ խուսրէվի ճէմտէտուկի, զուլ ՖէրէնկԱնիճէկ օլ մէճլիսի, ագան կեօզիւմտէն գանտուր: Խուսրէվի ալէմ շէհընՇահզատէ հագանէ իրու, Սահիպ վուճուտի քէրէմշահզատէ Ճէմ Սուլթանտուր: Յիննհարիւր ՚նըսուն սէնէնի Պուղտան զօրս էր յուղարկեալ, Հընազանդեալք ամենեքեան`որպէս զԷֆլագն զհարկըս տուեալ: ՅԵգիպտոսէ եւ յՈւնկրացոցեւ ի Հընդկաց դեսպան եկեալ, ՚Ւ ի Պուղտան զօրս արձակէ, զերկիրն թալան առնեն դարձեալ: Թէպէտ պարոնք նենգել խորհին`վասն այն միշտ զօրս անդ յուղարկեալ, Եռ անգամաւս երբ որ մըտին, անթուելի զգանձըս բերեալ: ԶԳաստամօնւոյ պարոնս դարձեալզօրօք ի Պուղտան են յըղեալ, Անպատմելի գանձիւք, գերեօքզաշխարհ Տաճկաց են լըցուցեալ: Գայըս պէկ` սուլթանն Մըսրայ, զՇամայ, զՀալպայ զօրս գումարեալԵւ եկեալ մերձ յԱտանու՚ւ Արապ զօրօք ի մարտ դիմեալ: ԶՄուսա պէկ այն սանճաղի, ՚նդ որ եւ զՖերհատ փաշայն սպանեալ, Որ էր փեսայ թագաւորին, ՚նդ բազում զօրօք եղեն ջարդեալ: Երբ լուաւ զայն Պայազիտն, զպատրաստութիւն մեծ հրամայեալ, Զօրքն համօրէն զետեղեցան`ընդ փաշայիւք անդ խաղացեալ: Որք ի սընօռըն Ատանոյհանդէպ կանգնեալք, յիրարս բախեալ, Յորոց հեղան անչափ արիւն, որոց ստեղծօղն է գիտացեալ: Եւ դարձեալ կըրկին անգամզմեծ պատերազմ անդ արարեալ, Զորըս լուաւ ըզկոտորումն, ըզնոր խորհուրդ վասն այնց տեսեալ: Փաշայիւք ըզվէզիրն յըղեաց`ընդդէմ նոցա ի մարտ կանգնեալ, Զորս տեսին Արապք, փախեան, ոչ կարացին ընդդիմանալ: Ընդ աւուրսն ի Պուղտանայյոտն արքային դեսպան եկեալ, Հաշտելով այնց խարաճով, զընդվզութիւն ոչ կարացեալ, Եւ Ունկրուսին կոչեալ գըռալն, որ յԻստամպօլ զդեսպան յըղեալ, Զոմն, որ Եաղշի օղլի կոչեն, երբ ընծայիւք ցարքայ մըտեալ:

Ում ըզխիլաթ զգեցոյց արքայեւ ՚ստ օրինի զպատիւս առեալԵւ յըղեալ զնա յերկիր իւր, որ ի Սէմէնտէ երբ հասեալ: Անդ Ղազի Տիլավէր ոմն, ՚նդ որ նախնաբար էր զոխ պահեալ, Զանձն իւր ի մահ ոչ էր խնայեալ, յանկարծ վերայ նորա հասեալ: Զձին մըղեալ եւ զսուրն ձըգեալ, զերեսօքն եւ զգըլխօքն առեալ,

Եւ դեսպանին զօրքն եւս հասին,

կալեալ զնա ՚ւ անդէն խողխողեալ:

Պայազիտն գայ յԻստամպօլ,

զճամին յանունն լինի շինեալ,

Զիմարէթի մեծի ընթրեաց,

խավաս ՚ւ ավամ զճաշըն կերեալ:

Զպէկլէրպէկիսն Ուռումէլոյ

՚ւ Անատօլոյ կարգաւորեալ,

Զօրօք բազմօք յԱրապս յըղէ,

որք զԱտանա են նորոգեալ:

ԸզՏարսուս ընդ այնց շինեն,

զոմանս եւ կլայս նոցուն առեալ,

Իսկ Արապ զօրքն ի Պուգրաս

պօղազէն, որ յանց կամեցեալ:

Թուրքաց նաւք հանդէպ ելին,

ոչ թողուն, որ զանցն արարեալ,

Յանկարծ հողմն ել իբր ըզցասումն,

զնաւերս Թուրքաց ի տար վարեալ:

Արապ զօրքն զօրաց Տաճկաց

յետուստ կողմանէ իբր անցեալ,

Կամեցան փախչիլ Տաճիկք`

զկահուց իւրեանց ոչ հոգացեալ:

Փոքր առին ՚ւ այլք ի փախուստ`

ի կողմ ի կողմ ելեալ, ցրուեալ,

Արապք զվէզիր Ալի փաշայն

միջոյ զօրաց ընդ մէջ բերեալ:

Երբ յառաջ մնայր եէինչէրին,

եւ կէս մի յետս, որք ոչ օգնեալ,

՚Ւ Ուռումէլցիք իւրոց յետղոջ

չկարեն շարժիլ, այլ կարկամեալ:

Արապն սոցա եւ ֆէնտեցոյց,

որոց հանդէպ բլուրս ինչ օղիձեալ,

Քանի մի ուղտըս կանգնեցոյց`

յատկագունիւք դասաւորեալ:

Զթասս եւ զթէփսիս ՚նդ պըղընձեղէնս,

զզէնպիլս զնոքօք վերայ շարեալ,

Հեռուստ տեղօք գիտէին, թէ

մարդկանց ալայ են իբր կանգնեալ:

Յարեգականն ճառագայթից

զէնք եւ ասպարք իբր շողշողեալ,

՚Ւ Ուռումէլցիք կարծեալ ՚ւ երկեան,

ի նոցունց մինն ոչ առաջեալ:

Ուր վէզիր Ալի փաշայն

մինչ եօթներորդ ժամ մարտընչեալ,

Ձանձրացան Արապք, դարձեալք

ի ջուր թափին, յայն կողմ անցեալ:

Ցըրուեալք փախեան հանդէպ նաւուց,

Տաճկացըն այնց, զոր ի վեր ասցեալ,

Զի յայլ տեղւոջէ չէր անցք անդ,

այլ ծովեզրաւ զընթացս առեալ:

Երբ ի նաւուցն տեսեալ Տաճիկք,

մանուօք նաւուք յեզր իսկ թափեալ,

Ալլահ ալլահ գոչմամբ զԱրապս

ի մէջ առին ՚ւ ի սուր մաշեալ:

Որոց արիւն հեղան ի ծով`

ներկեալ, եւ գէշքըն տարածեալ,

Փախուցեալքն եւ մերկ ցրուեալք

մինչ ի Մէյմուն յաշխարհ վարեալ:

Որքն ի բանակն ահաբեկեալք,

յուսահատեալք ՚ւ ի փախ դիմեալ,

Եւ լըրտեսօք զճանապարհայն

խուզէին եւ զհետ արագեալ:

Եւ ապա Օսմանցոց զօրք

յերկիր իւրեանց ուղղին երթալ,

Արապ զօրքն երբ զայն տեսին,

շատ ծեծելով զհիսարն առեալ:

Սուլթան Պայազիտն եւ լուաւ,

զօրացն հրաման առնէ դարձեալ,

Պէկլէրպէկիք առաջանան,

իւրքն եւ զօրք այնց են հետեւեալ:

Ալիլտօլէ պէկի որդի՚ւ

Արապկաց մեծ պարոնն կոչեալ,

Յեղակարծ նըստէր յայն կողմ,

զգնալն Օսմանցոց ո'չ էր ծանեալ:

Զկարծիս առին, վերայ հասին,

կալեալ անդ զնա, զակունսն հանեալ,

Յերկ կողմանց լինէր ճէնկ շատ,

արեանց հեղմունք առատացեալ:

Եւ զՕսմանցոց շատս կոտորեն`

ընդ անցելոցն ըզվրէժ առեալ.

Եւ զոմանս ամբողջ առնուն,

որք անուանիք գըլխաւոր լեալ:

ԶՄըխալ օղլի Իսքէնտէր պէկ

գերի կալան ՚ւ ի Մըսր յըղեալ,

Արապ պարոնաց յաջողին,

մինչ յՈւսկիւտար գալ կամեցեալ:

Եւ սուլթանն Մըսրայ դըրդի,

երբ որ ետես իւր յաջողեալ,

Եդ սէրասքէր տարածեալ զզօրս,

մինչ Ղարաման եկին հասեալ:

Պայազիտին դեսպան յըղէ`

ըզխրոխտանաց բանըս գըրեալ.

«Այսուհետեւ լիցիս պատրաստ,

կամ եղեւ ինձ մինչ առ քեզ գալե:

Եւ Արապկաց պարոնքն անդէն

ի Դըմըշկէ զչու արարեալ,

Անցին զսահմանըս Ատանոյ,

մերձ Ղարաման են թալանեալ:

Պայազիտ խան, զայս ամենայն

երբ որ լուաւ, յայն փութացեալ:

Մունետիկաց են քարոզեալ,

զմարտի պատրաստութիւն տեսեալ.

«ՅԱրապըստան սէֆէր ունիմ,

միահաղոյն եղէք վառեալ»,

Գրէ եւ պարոնաց Արապկաց.

«Ժամուց ձերոց լի'ք պատրաստեալ»:

Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ,

մերձ որ ի պահ էր լուսանալ,

ՅԻստամպօլ շատ անձրեւ տեղայր,

եւ հողմն սաստիկ եւ փոթորկեալ:

Կայծակն իջնու ի Թօփխանան,

ուր լիք դեղօք հէմեայքն եդեալ,

Եւ ըզյարկն որ թօփ օթիւք

յերեսս երկնից վեր սլացուցեալ:

Երկօք, երիւք թաղովք կոխուաւ,

որոց բնակիչք ներքոյ մնացեալ,

Որոյ այգըն Պայազիտ խանի

Պէշիքթաշն եղեւ անցեալ:

Ուլէմա եւ վուքէլա

մեծամեծօք զխորհուրդ առեալ,

Վասն արքայի յԱնատօլի

անցանելոյ անդէպ վարկեալ:

Առարկեն արքային զայս,

թէ` «Զօրք մեր կան դեռ եւս խոնջեալ,

Պատրաստութիւն չէ' ի պարտրաստ,

եւ եղանակս մեզ չէ' օգնեալ»:

Այլ է ասեն, թէ`  «Արապ զօրքն

թողին զերկիր մեր եւ փախեալ»,

Արքայն Վէլի էր մականուամբ,

զիջեալ բանիցն եւ անսացեալ:

Զոր ընդ եայլայս տանին շըրջել,

փոքր փոքր յԷտրէնէ զչու առեալ

Եւ պարապէր զտօղան որսոց

եւ յԻփսալա էր եւ զբօսնեալ:

Սէլիմ որդի Պայազիտիի

Տրապիզուն լինէր նըստեալ,

Որ եւ ըզզօրս ժողովելով

ի վերայ հօրն ի մարտ եկեալ:

Որոյ հայրն յաղթեաց նըմա,

փախըստական ՚ւ որդին եղեալ

Եւ դարձեալ զօրս ժողովէ,

կըրկին վերայ հօրըն լըրբեալ:

Երկուց կողմանց կոտորածէ

Պայազիտի էր ձանձրացեալ,

Թղթով բերել ետ զորդին իւր,

յիշխանութեանց եւ հրաժարեալ: