Պատմութիւն համառօտ ԴՃ տարւոյ Օսմանցոց թագաւորացն

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Սուլթան Մուստաֆա կըրկնակիերբ զճուլուսի բաշխ պարգեւեալ, Եէնիչէրիք զոսկի խընդրեն, որոց վէզիրն իսկոյն ցուցեալ: Սիփահիք յարկ վէզիրին, որք ըզռոճիկն առնել խըմբեալ, Ձայն բարձին, թէ` «Մեք զարքայնքեզ ամանաթ յայնժամ տուեալե: Վէզիրն նոցա ետ պատասխան, թէ` «Սուլթան Մուստաֆայն սպանեալե: Նոյն պատճառէ զռոճիկս եւ զձիրսեէնիչէրոց առատ բաշխեալ: Եւ սիփահոց ՚ւ ամենեցունզինչ խընդրէին, անյապաղ տալ, Եւ խըզմէթ եւ զիամէթ, զոր ինչ գրէին, նա հրամայեալ: Տեսին զվընաս բերել գանձուցարքային, զայն ՚ստ կամաց ազդեալ, Եւ ըզՄեռէ Հիւսէյն փաշայնխընդրեն վէզիր, զոր արարեալ: Զայն եւ ընկճեն ի նոյն պատւոյեւ զայլ ոմըն վէզիր առեալ, Եէնիչէրեացըն արարմունքհամայն յերկիր լեզուագարեալ: Ապազա փաշայն լուաւ, զեէնիչէրիս ուր եւ գըտեալ, Կոտորել սկըսի սաստիկ`իբր արքային ըզվրէժն առեալ: Ապազա փաշայն Կարնոյի կլա մտեալ եւ ամրացեալ, Զեէնիչէրիս արտաքս եհան`սէկպան ծառայս պահնորդ գըրեալ: Ծանուցաւ այս Իստամպօլ, սիփահք եէնիչէրոց խռովեալ, «Ով որ զՍուլթան Օսման եսպան, վըրէժն առցիե ասեն` կանգնեալ: Գընդապետ եւ քէհեապէկզամբոխն ցըրուել միշտ փութացեալ, Ըզպատճառացն վերայ հասինեւ ի մուֆթոյն զֆէթվա առեալ: Եւ զգիր հրամանի արքայիառին` զնոսա մի' մի' գըտեալ, ԶՏաւութ փաշա վէզիր սպանինեւ զԿիլինտիր օղրուսին այլ, ԶՄէյտան պէկ ՚նդ Տէրվիշ աղասպանին, եւ այլ մըրրիկ հորդեալ, Խէթիշէրիֆ եհան վէզիր`իւրաքանչիւր յարկս իւր երթալ: Զօրք գոչէին, թէ`«Արքայ մերգրել եւ ընթեռնուլ անգիտացեալ, Այս գիր ֆիլան աղախնոյ էե, ալլահ ալլահ գոչեալ, մրրկեալ: Պայրաղ բառնան, համախըմբին`ըստ առաջնոցն զմարդիկ խընդրեալ, Եէնչէր աղայն քէհեապէկիւ, զօրօք բազմօք սպառազինեալ: Ի կողմ ի կողմ ի գօլ հեծնուն, որք եւ լուան, ի տար ցըրուեալ, Սակըս գանձուց պակասութեան, զօրացն որ միշտ ապըստամբեալ: Մինչ էր արքայ ի Տաւութ փաշա, բերին ի տուն եւ արգիլեալ, Զիլգատէի ամսոյ չորսումյօր կիրակի ՚նդ տիւան խըմբեալ: Շահզատէ Մուրատ խընդրեն`ի հայրենի աթոռ ածեալ, Սա' չորրորդ է ի յանունս, տասն եւ վեցից ամաց գըտեալ: Մունետիկն զայն քարոզէր` «Սուլթան Մուրատն է իշխեցեալե: Ըստ օրինի ռոճիկն շնորհի, զոմանս պատւոցըն փոփոխեալ: Եւ Պէքիր սուպաշի ոմն, որ ի Պաղտատ աղա եղեալՓաշայից հակառակէրեւ ըզծառայսն ձանձրացուցեալ: Ի գալուստ միւսէլլիմիցմըտնուլ անդէն ո'չ էր թողեալ, ԸզՀաֆիզ Ահմէտ փաշայնսէրտար եդին` անդ յուղարկեալ: Լուաւ Պէքիր, ըզքէհեան իւրսէրտար դընէր ՚ւ ընդդէմ կանգնեալ, Տասըն հազար զօրօք քաջովքընդ Հաֆիզին պատերազմեալ: Չորս հազար անձինք մեռան, յերկուց կողմանց մինն ոչ պարտեալ, Եւ Պէքիրն գըրեաց Շահին, թէ` «Օսմանցոց վրիժուն հասեալե: Երսուն հազար գըզըլպաշ զօրսՇահ Ապասն անդ շտապով յըղեալ, Պէքիրն ի ներքըս մունետկացհըրամայէր զայս ձայն բառնալ. «Պաղտատ Շահ Ապասին է արդեւ դահեկանն յանուն տպագրեալ, Որք են ռայա Շահին, մնասցեն, եւ որք չիցեն, ելցեն երթալե: Երթ ՚ւ եկութիւն Պարսից ՚նդ Պէքիրդեսպանացն, որ զմիմեանս խաբեալ, Լուաւ զայս վէզիր Հաֆիզ, Պէքիրին գիր եւ էմր յըղեալ. «Պէկլէրպէկի ես Պաղտատայ, ի պահպանել քեզ եմ յանձնեալե: Յայնժամ Պէքիր կոչեաց զՊարսիկս, զթաճն, որ Շահն իւր էր առաքեալ, Ընկէց յերկիր` գըլորելով. «Գնացէք, Շահին ձեր զայս ասցեալ. Անտեղի մի բերցէ զօրս, զի անհընար զքաղաքս իմ տալե: Եւ ի Պարսից զոմանս կալաւ, զփորսըն ճեղքեաց` ՚նդ պարսիպն կախեալ, Երբ Գարշըղա խանն ժամանէ, ի Պաղտատայ դաշտ բանակեալ: Պէքիրին գըրով ՚ւ մարդ յըղէ, թէ` «՚Ստ ուխտին քում զքաղաքըդ տալե: Պէքիրն ասէ «Բարի եկիք, բայց տէրն իմ ինձ զվնասն իմ բաշխեալե: Խանք ասեն. «Զքաղաքն տայցէեթէ ոչ, ինքըն վընասեալե: Եւ Պէքիրն զթօփսըն վառէեւ ընդ բանակս Պարսից ձըգեալ: Զոր մեռոյց ի նոցանէ՚ւ անտի ի տար փախեալ նըստեալ, Եւ Շահին գըրեն զեղեալն, որ ել եւ նա` ի Պաղտատ գալ: Շուրջանակի լաղմ փորեցին, ներքուստ Պէքիրն գըտեալ փակեալ, Եւ սէրտարին Պէքիր գըրեր, թէ` «Յօգնութիւն լիջիք հասեալե: Որդին Պէքրի ներքի կլայիգաղտ դրանէն մարդ Շահին յըղեալ, Ի գիշերի լըցան Պարսիկք, եւ մունետիկք զիրն ծանուցեալ: Կալան զՊէքիր, տարան առ Շահն, ՚նդ որ տեսանէր զորդին նըստեալ, Հուր վառեալ բորբոքեցինեւ ընդ բոլորըն շուրջ ածեալ: Զգանձս պահանջեն, մինչեւ եցոյց, եւ ընդ հըրով ըզնա այրեալ, Եւ ըզքաղաքն թահրիր առնէրեւ ըզսունիսն ի սուր ածեալ: ԶՆուրի էֆէնտի ըզղատինեւ ըզխաթիպն յատեան բերեալ, Յոչ հաւանելն ի Պարսկութիւն, զորս յերանացն ի ծառս կախեալ: Եւ զԳարշղայի խանն ողարկէ`մինչ ի Մարտին յաւար առեալ, Ի Մարտինայ սէրտարն ելնու, յԱմթայ զեղեալն ի գահն ազդեալ: Իսկ Քէմանքէշ վէզիր Ալիփութայր միայն ի փառս մընալ, Ծածկէր զառնուլըն Պաղտատայ, եւ սըտութիւնն, որ երբ յայտնեալ: Զի արքային եւ ծանուցաւ, խէթիշէրիֆ ետ զոր սպանեալ, Եւ սէրտար կարգէ զվէզիր`Ապազային վերայ գընալ: Հանդիպին ի Կեսարեա, երկուց կողմանց ի մարտ վառեալ, Ապազայինքն անդ յաղթեցան, մինչ ի Կարին են փախուցեալ: Եւ սէրտարն զկընի նոցամինչ ի Դերջան էր բանակեալ, Ուր համոզեն` տալով զԿարինԱպազային, զի մի նենգեալ: Չէրքէս Մուհամէտ փաշա վէզիր, որ ի Թօխաթ ՚նդ ձըմեռն մեռեալ, ԶՀաֆիզ Ահմէտ դընեն վէզիր, նաեւ սերտար, որ յԱմիթ լեալ: Որ ել զօրօք, գայր ի Թօխաթզոմանս փաշայս ի Պաղտատ յըղեալ, Եւ ինքն եւս ըզկնի երթայր, երկու ամիս ի մարտ դիմեալ: Յիսուն ՚ւ երկու տեղաց ըզլաղմփորեն ՚ւ ոչ ինչ են օգտեցեալ, Ըզծառս անթիւս արմաւենեաց, հողովք զխանտակ լընուլ մըղեալ: Պարսիկք ըզհողն ի ներքս քաշեն`ընդ ծակոտեալս զինուք կանգնեալ. Վէզիրն եւ Խօսրէվ աղանսըրովք ըզզօրսն վարել սկըսեալ: Եւ Պարսիկք զթօփ եւ զթուֆէկվերայ նոցա սաստիկ ածեալ, Զոր լուեալ Շահն եւ անդ գայր, սէրտարին գիր զայս առաքեալ. «Ի ճէլալւոց առի զքաղաքս, թող արքայն ինձ լիցի շնորհեալե: Լինէր մարտ երկրորդ ՚ւ երրորդ, ոչ ինչ օգտին, քան թէ զըզուեալ: Ի սովոյ եւ ի սըրոյշատք Օսմանցոցն եղեն մեռեալ, Մինչ կոխեն զվրան վէզիրին, ի մահուանէ հազիւ զերծեալ: Ուստի դառնայր զօրօքն յԱմիթեւ արքունեաց զայն ծանուցեալ, Եւ մեռան ՚նդ ճանապարհայն, զի շատք ըզձիս եղեն կերեալ: Խօսրէվ փաշա եղեւ վէզիր, եղեւ հրաման` ի մարտ երթալ, Որք ի Հալապ ժողովեցան, զձըմեռն յԱմիթ եղեն նըստեալ: Հազար երսուն եւ ինն թուինզձըմեռըն ծանր լինին, պատմեալ, Որք ի Նինուէ խիստ եւ յԱմիթեւ զճանապարհայն յոյժ նեղեալ: Իսկ Մաղրօվըն վըրացի, որ առ Խալիլ փաշայն եկեալ, Եւ դարձեալ էր ի հաւատոցնեւ ըզՊարսիկս շատ աւարեալ: Խօսրէվ փաշայն ետ բերել զնա ի Բերիա, անմեղ սպանեալԵւ ըզյիսուն արս ընդ նըմաանխնայապէս էր կոտորեալ: Ի Թուրքմանաց հարկս պահանջէ, զտասըն հազար զոչխար բերեալ, Եւ ըզհարիւր ղաթար ուղտուց, ՚նդ այլ կերակրոց առիւ առեալ: Եւ աւար առ զգիւղ քրդի միոջ, թէ` ընդ Պարսիկս զուխտ ես եդեալ, Սուղ պատճառէ խըստասըրտեալ, սակս, թէ` ՚նդ Պարսիկս զուխտ ես կալեալ: Հուպ կըլայի Միհրիպանիգայ Շահ Ապաս` զզօրս առաքեալ, Երկու հազար անձինք Պարսիցյայն վայր ի մարտըն կոտորեալ: Երկրորդ անգամ եղեն բախեալք, Պարսիկք դարձեալ անդ կոտորեալ, Եւ զզինեալ խան, զսէրտար ՊարսիցՇահ Ապասի կալեալ, սպանեալ: Որ եւ զռայայս Համատանուվարէր ՚ւ ի ներքս ընդ իւր տարեալ, Եւ Օսմանցիք զՀասանապատ, զտունսըն քանդեն եւ զցանսն կոխեալ: Լինէր հազար քառսուն թուական, դէպ ի Պաղտատ եղեն երթալ, Ընդ ցամաք քսան թօփ հանինեւ ընդ եզերբ գետոյն սըփռեալ: Զամենայն օր ըզհինգհարիւրզթօփ ձըգէին ՚ւ ոչինչ օգտեալ, Եւ մըտին ի մէթէրիսեէնիչէրիք եւ փաշայք այլ: Բայց ի բերդէն զթօփս արձակեն, որ Օսմանցիք, յետս բանակեալ, Տասն եւ եօթ տեղ լաղմ փորեցին, Պարսիկք գըտին, իսկոյն խըցեալ: Երսուն եւ հինգ օր ծեծեցինեւ ըզկընի զրահաւորեալ, Խուռն ընթացմամբ վերայ դիմենկէս մի գետոց ՚ւ ընդ ցամաք այլ: Ըզծակոտեալ տեղիսն Պարսիկքդիզան, կանգնեալք, զէնս արձակեալ, Թօփօք եւ թուֆէկովքզվերայ եկեալսըն խոցոտեալ: Որք ի ջուր, որք ի ցամաք, Պարսիկք առ այն շատք են մեռեալ, Սէրտէնկէչտիք, եէնիչէրիք, Ահմէտ փաշա ՚ւ անուանիք այլ: Խոցեալ մեռեալքըն ուսուցինխոնջեցելոցն յետս դառնալ, Մինչ ի Մուսուլ երթայ վէզիրն`զեէնիչէրիսն յԱմիթ յըղեալ: Եւ Օսմանցիք որք ի տէրթէնկթողին զհիւսարն եւ յետս փախեալ, Թուղթէ խան լուաւ ՚ւ եհաս, կոտորեալ եւ զաւար առեալ: ՅԱրտաւիլ եւ ի Կէրկեօկեւ ի Մուսուլ կէս մի փախեալ, Զորս կալաւ Խօսրէվ վէզիր, զերիս փաշայս եսպան եւ զայլ: Եւ հազար քառսուն եւ մին զայս յարքունիս երբ ծանուցեալ, Արքայ ըզմօհրն եբեր առ ինքն`երկրորդ անգամ Հաֆիզին տալ: Որք ոմանք եղեն պատճառքվասն զօրացն, որ ձանձրացեալ, Յաւուր միում եէնիչէրիքտիւանէն գալն զվէզիրն կալեալ: Յորոց հազիւ պըրծաւ անդէն եւ առ արքայն լալով անկեալ, Եւ զօրպայք այգուցն գրոհիւքդուռն արքայի զամբոխ ցուցեալ: Յարքայէ զՀաֆիզ խընդրեն, արքայն ասէ. «Լերուք բաշխեալե. Իբրեւ չեղեւ հնար հայցուածոց, ի յատենի զՀաֆիզ բերեալ: Զխանչէր եւ զթուր վերայ թափեն, Ռէճէպ փաշա վէզիր եղեալ, Մուրթազա փաշա երթայԹօխաթ` զԽօսրէվ վէզիրն սպանեալ: Լուր եղեւ մահ Խօսրէվին, Ռէճէպն զզօրպայսն լինէր դըրդեալ, Ուստի սիփահք եէնկիչէրօքյԱթ մէյտանի խըմբեալ յուզեալ: Զտէֆթէրտար Մուստաֆա փաշա, զՀասան Ղալֆէ եէնչէր աղաԵւ զմուսահիպ թագաւորին, որ Մուսա չէլէպին կոչեալ. «Խընդրեմք, ասեն, ըսպանանել, անհընարին, մի ապրեցեալե: Ցվէզիր գայր յուսով, Մուսա, սուր ի վերայ ածեն` սպանեալ: Զեէնչէր աղայն եւ զտէֆթէրտարնխուզեալ գըտին եւ ըսպանեալ, ՅԱթ մէյտանի ծառն թըթենւոյզոտից նոցա կախեալ, ձաղեալ: Եւ ում, որ կամէին, ուլուֆէ եւ զխըզմէթ առեալ, Մանսուպ եւ պարոնութիւնանդարձ առնեն, զոր պահանջեալ: Ի պայրամին զօրպայք հնարինըզսալընճաղ կազմեալ պըճնեալԵւ համայն մեծամեծացզմոմերս յըղեն ՚ւ անդ հրաւիրեալ: Զչուխայս, ղումաշս պահանջելովբեռամբ բարձեալ, բաժանորդեալ, Եւ որք յամր ուղարկէին, երթան ի դուռն զյոլովս խընդրեալ: Եւ քառասնեաւ, յիսնեաւ անձամբքզօրպայագլուխք ի գնալ եւ գալ, Ի դըրունս նախարարացեւ ի տիւան այնպէս լըրբեալ: Զայս արքային ոմանք բացին`սակս Ռէճէպի են ծանուցեալ, Արքայ կոչեալ զՌէճէպ ասաց. «Պրէ զօրպապաշի, ապտէստ ալե: Էառ զկընիքն եւ ետ խեղդել, զՄէհէմէտ փաշայն վէզիր եդեալ, Եւ զօրպայք, որք ՚ստ առաջնոցնջանալ, կամել, համարձակեալ, Եւ ըզխըզմէթսն դարձեալ խընդրենեւ յԱթ մէյտան են ժողովեալ: Արքայ այագ տիւան նըստիեւ առ ամբոխս զմարդ առաքեալ. «Ի Սուլթան Սուլէյմանէզոր ինչ ընդ ձեզ զօրէն հաստեալ, Յայլ խըզմէթի եւ ի մանսուպմի' մըխեսջիք, թէ իմ էք լեալե: Քիլիսլի Քեօր Մուսան ասէ. «Համայն խըզմէթ մեզ են տուեալե, Յետոյ զգիտունս զոմանըս ծերս, ընդ առաջ արքայի որ կոչեալ: Ասէ արքայն. «Պրէ ալեւորք, զօրպայից դուք է՞ր էք օգնեալե: Համզէ պէկ տուա արար. «Ծառայք քո եմք եւ հպատակեալ: Եւ բարձըր հրամանըն քոհող տացէ մեզ, մեք ընդունեալե: «Յաւուրց Սուլթան Սուլէյմանի, Արքայն ասէր, զոր ինչ կարգեալ, Այլ չունիմ կամս խըզմէթիե, Ասէր ցնոսա` արտաքս հանեալ, Ըստ սոյն բանի ՚ստ նախարարաց՚ստ խէթիշէրիֆն զհուճէթ գըրեալ: Ընդ զօրագլուխք երդմամբ ուխտենեւ անիծիւք զայն ընկալեալ, Մուֆթին այլովք յանդիմանեն`միշտ զետեղիք զվնաս հասուցեալ: Գընդապետք անդ պատկառին. «Կամք մեր ցդոսա եւ մասն չեղեալ, Նամազն ուրբաթի չվըճարիմինչ արքային թէլխիս առեալե: Որոց ել խէթիշէրիֆ, թէ` գունդք զիւրոց նենգօղսն խուզեալ, Զսիլիհտարի աղա սփահոցկալեալ իսկոյն եւ ըսպանեալ: Սագա Մուհամէտ, Կիւռճի Րիզվանսպանին եւ զայլսն խուզեալ բերեալ, Տէֆթէրտար Մուստաֆա փաշաի պալատն կոչէ եւ ըսպանեալ: Ճին Ալի, Քեօսէ Ալիեւ Սիաւուշ էֆէնտին այլԵւ զՖիրիտուն էֆենտի ոմնտանջանօք զնա սաստիկ սպանեալ: Հազար քառսուն ՚ւ երկու թուական. Սուլթան Մուրատ զաչսըն բացեալ, Զէհլի թիմար, զէրպապ հիզմէթզնորագըրեալս ի գրոց ջընջեալ: Հրաման յըղեալ պէկլէրպէկւոց`սպանել զզօրպայս ուր եւ գըտեալ, Մուրթազա փաշայն գայ ի Վանայ, վասն այն յԱմիթ եղեւ մըտեալ: Հասան աղայն մեծ ալայիւ ել ընդ առաջ` պատուել հարկեալ, Ուր եւ կալաւ, իսկոյն սպանեալ, իբրեւ եմուտ, զդրունս իսկ փակեալ: ԶԿիւռճի Իւսուֆ, զՀաճի Մուսլիեւ զՇահպէնտէր օղլին սպանեալ, Ուր եւ փախեան ի Ստամպօլոյ, ՚նդ հանուր յերկիր գըտին սպանեալ: Եւ եղեւ կըրակըն մեծ`Ճիպալիի դրանէն սկըսեալ, Որ ի Մօլլա Կեօրէն յանգի`զընթերցօղաց զշատ յարկս կիզեալ: Արքայն զգահվէխանայս համայնի քաղաքէս բնաւին բարձեալԵւ յամենայն իշխանութիւնսնխափանելոյ զհրաման սըփռեալ: Վէզիր Մուհամէտ փաշայիհրամայեցաւ զմարտ պատրաստեալ, Որ նա կարգեաց զոմանս փաշայսզօրօք շտապով Պաղտատ երթալ: Զոր լուեալ Պարսիկք անդէնելին ՚ւ յերկիր իւրեանց չուեալ, ԶՊայրամ փաշան եդ գայմագամ, ինքն յՈւսկիւտար եղեւ անցեալ: Երբ ի Հալապ հասեալ եմուտ, զՆօղա փաշան անդ ըսպանեալ, Վասն աղային քէհեապէկինծառայք ցվէզիրն յանդիմանեալ: Վէզիրն զաղայս յըղէ ցնոսա, թէ վասն որոյ իբր իմանալ, Զօրքն ոչ թողուն զեկեալսն խօսիլ, այլ քարկոծեն, յորոց փախեալ: Վեզիրն ել ի տիւանխանէեւ զկակղագոյնս պատասխանեալ. «Թէ ոչ կամիք զպատիւ նոցա, այլում տացից, զոր եւ կամեալե: Յետոյ գոչեն, թէ` «Գիտ զնոսա, եւ յայս ատեան լիցին բերեալե: Վէզիրն ասէ. «Արդ փախեալք են, զկընի գըտցուք, լերուք տուեալե: Ըզվէզիրն անդ քարկոծէին, որոց զհրաման լինէր գրեցեալ, Ընդհանուր քունճ քաղաքին ի գըտանել զօրք տարածեալ: Իսկ նոքա կանխաւ ծանեան, մինչ յԻստամպօլ եղեն անկեալ, Զօրքն առ վէզիրն դարձեալ խըմբին. «Հարկ է զաղան ՚նդ քէհեան գըտեալ, Զի եւ ըզքեզ ո'չ թողումք ողջեւ զքոյսըն քո ի սուր ածեալե: Անդ յատեան գան հարկանեն, չորս ժամ ՚նդ իրարս լինին բախեալ: Ի զօրպայից յիսունք անկան, եւ խոցեալքն ի հրավառս անկեալ, Ուր հասեալ զնոսա սպանին, աղայքն երդմօք մըտերմացեալ: Զոր ազդեցին զայս արքային, որ զփախուցեալս անդէն կալեալ, Քէօսէ Մուհամէտ եէնչէր աղաընդ քէհեապէկն իսկ ըսպանեալ: ՅԻզնիմիտ գընայր արքայն`ի տեսանել ՚ւ ի գահն դառնալ՚Ւ ի գերեզմանս նախնեացն ուխտիւընդ ցամաքաւ Պրուսա գընալ: Ի հանդիպիլն յԻզնիկ քաղաքեւ ըզզօրպայսն անդ ըսպանեալԵւ ըզղատին եբեր հանդէպ, որոյ օրֆով ընդ առաջ եկեալ: Զէշգիայս պահելն ծանեաւ, որ եւ իսկոյն խայտառակեալ, Զի ի դըրան նոյն պարըսպիօրֆովն եւ հանդերձիւն կախեալ: ՅԻստամպօլ ղատիք լուան, թըղթիւք, բանիւք համախըմբեալ, Որք արարին ընթրիս մուֆթուն, շատ մէսէլէք անդ առարկեալ: Նոր արքայի նոր նըստելոյխորհին` զխորհուրդ վառիլ սկսեալ, Ոմն եհաս առ վալիտէնեւ զժողովոյն խորհուրդ ազդեալ: Վալիտէն գրէ զայն արքայի`շտապ ի Պրուսա զմարդ սլացուցեալ, Արքայն ի լուրըն վաղվաղակիի նաւ նըստի ՚ւ ի գահն դարձեալ: Զմուֆթին յաքսորս ի Չէկմէճէխեղդեալ ՚ւ առ ափ ծովու թաղեալ, Աքսորէ զորդին Կիպրոս, զշատսն ի պատւոց արձաձըգեալ: ԶԵահեա էֆէնտին եդ մուֆթիեւ մուսահիպ էր արարեալ, Որ ունէր շնորհս բանաստեղծել, պատասխանւոյ պատրաստ կանգնեալ: Հազար քառսուն եւ չորս. Լէհք ի Խօթին լինին եկեալ, Ընդ Օսմանցիս պատերազմին, զոր արքային ազդարարեալ: Մուրթազա փաշա երթալի կողմանս յայնս հըրամայեալ, Ապազայի թելադրութեամբզպատրաստութիւն մարտի վառեալ: Արքայ կամէր երթալ ի Լէհ, ՚նդ որ յԷտրէնէ լինէր չուեալ, Ուստի ի Լէհ զդեսպան յըղեն, եւ ի Լէհայ դեսպան եկեալ: Խոստացան զհնազանդութիւնեւ զուխտն սիրոյ ի մէջ բերեալ, Եւ զՄուրթազա փաշայն դարձոյցեւ յԻստամպօլ արքայն դարձեալ: Եւ Ապազայն, որ ընդ իւր կայրեւ սիրելի, յայս վայր խեղդեալ, Եւ ի պալատն Ղալաթայուզվերակացու զաղայն կախեալ: Արքայն կամի Րէվան երթալ, զճանապարհին զփոյթըն տեսեալԵւ ըզփաշայս վարիչս սըփռեացընդ տերութիւնս` ՚նդ հանուր գրեցեալ: Շէվալին իններորդումյՈւսկիւտարոյ եղեւ չուեալ, Յամենայն իջեւանս իւր, ուր թագաւորն լինէր նըստեալ, Ի ղատւոց ՚ւ ի փաշայից, որք ի գանգատ առ նա եկեալ, Ո'չ խուզէր, ո'չ հարցանէր, այլ անխընայ զնոսա սպանեալ: Եւ հազար քառասն եւ հինգ սէնէն. արքայ յԱրզրում եղեւ մըտեալ, ըզհամայն զօրս իւր քըննէ, սէրտար վէզիրն առ նա եկեալ: Եւ ի Կարսով Րէվան մըտին, ի մէթէրիս զօրքն եւ մըտեալ, Պատեցին, պաշարեցին`հանուրց կողմանց կուռ վառեցեալ: Որք ձըգէին զթօփ եւ թուֆէկեւ զկըլայի պուրճս ծակոտեալ, Զոր եւ Պարսիկք միշտ շինէինեւ զաւերեալսն ամրացուցեալ: Ձանձրացան Պարսիկք ընդ այնեւ ըզքաղաքն տալ յօժարեալ, Զի քէտխուտա խանին Մուրատել ի կլայէն, ցարքայ եկեալ: Ի խանէն զպատգամ բերէ`«Խոստացայ քեզ զԵրեւան տալե. ՚Նդ որ զահտնամէ գրեաց արքայ, հրաման խանին յըղէ ի գալ: Էմիրկիւնէ խան օղլւոյ խաննառ թագաւորն ելնու ի գալ, ԶԵրեւան յանձնեալ ի նա`զոտս արքային անդ համբուրեալ: Որոյ զգեցոյց արքայ զխիլաթս, խանչէր կամար, սօրղուճ տուեալ, ՚Նդ առաջ արքային հետեւակԷմիրկիւնէ օղլին անկեալ: Ի քաղաքն ըզնա եմոյծեւ ի տուն իւր զընթրիս առեալ. Հինգ վեց հազար Պարսիկ զօրօքՄիրֆէթահ օղլին եկեալ: ՚Նդ կարօղացեալսըն կապուտիցբառնան ՚ւ յԱրտաւիլ գընացեալ, Եւ Մուհաֆէզէ Րէվան նըստեալ. Արքայն ի Թավրէզ դիմեաց, ի Սատապատ դաշտում բնակեալ, Եմուտ ալայով ի քաղաքն, զՍուլթան Հասան ճամին տեսեալ: Զգահոյս նոցա գեղեցաշէնսեւ զզարդարեալ յարկս աւերեալ, Ըզծառաստանս ամենաբերսեւ ըզպարտէզս կըտրեալ լուցեալ: Ընդ ձըմերան յետըս դարձաւ, Վանաւ ի Պիթլիս հանդիպեալ, Ապտալ խանն ել ընդ առաջ`արքային զմեծ պատիւս ցուցեալ: Եւ երբ յԱմիթ քաղաք եմուտ, արքայի ցաւ ոտիցն դիպեալ, Րէճէպի չորրորդումն օրարքայ Իստամպօլ էր մըտեալ: ԶԵրեւանայ առնուլն լուաւՇահ Ապասն եւ զայրացեալ, Թաւրիզաւ յԵրեւան գայեւ ընդ ձմերան իսկոյն առեալ: Վէզիրն յԱմթայ փութով գըրեացեւ արքային զայն ծանուցեալ. Եւ ի Կարին սլացեալ վէզիրն, եւ հետագայքն ի ցուրտս նեղեալ: Ոմանք ի Կարս ժամանեցին, կէսք մի զօրաց ցսէրտար հասեալ, ՅԵրեւանայ գիր եկն առ նա, թէ ի վըշտաց կամաւ տուեալ: Եւ թագաւորն սաստիկ եւ ստէպզզօրսն յՈւսկիւտար էր անցուցեալԵւ զհրաման յաշխարհ սըփռեաց`«Ի լուրն այս գրոյ լերուք կանխեալե: Բայց ի ցըրտոյ չկարեն գալ զօրքն, ցիցս յերկաթեայ զոմանս հարեալ, Ընդ սոյն վայրի եւ զլուր առին, եթէ Րէվան եղեւ առեալ: Ոչ ինչ պակաս ջանս եդ վէզիր, բայց ի ցըրտոյ ռահքն են փակեալ, Եւ Րէվանէ ելեալ փաշայքնեւ առ վէզիրն ՚նդ Կարին հասեալ: Հազար քառասուն եւ եօթն. գալ յԻստամպօլ վէզիրն հարկեալ, ԶՊայրամ փաշա արար վէզիր, որ յՈւսկիւտար իսկոյն անցեալ: Ուր տեսին զպատրաստութիւնպատերազմից` յոյժ փութացեալ, ՅԱմասիա եւ ի Մարզըւանհամայն զօրօք եղեն ձմերեալ: ԶՂազի Կիրայ խան Թաթարաց, զոր Իստամպօլ գալ հրամայեալ, Եւ զՊահատուր կիրայ կոչէ, խան առ ըզնա ՚ւ ի Ղրիմ յըղեալ: Եկն եհաս Մագսուտ էլչի, Շահ Ապասի զնամակ գըրեալ, Ոչ եղեւ ընդունելի, այլ ըզՊաղտատ առաջարկեալ: Զի ի գարնան օթաղ կանգնիթագաւորին եւ բազմացն այլ, Շէվալի հընգետասաննորք յՈւսկիւտար եղեն անցեալ: Հազար քառսուն եւ ութ թուականնՅՈւսկիւտարու եղեւ չուեալ, Զդատաւորաց զիմաստութիւնկոչեալ առ իւր հարցաքննեալ: Շէյխ Սագարեա ոմն, որ զմիւրիտսշատ էր ստացեալ եւ գիրացեալ, Ըստուարացեալ եւ լայնացեալ, ըզտէր Աստուած իւր եւս թողեալ: Ասէր. «Մէհտի եմ ՚ւ առաջնորդ, իմոց բանից մըտերմացեալե: Ի հաւատոց խառն մեկնութեամբընդ ղատւոյ, մուֆթւոյ վիճաբանեալ: Որ զսօֆտայս իւր զրահաւորէ`՚նդ քաղաքացիս դաւաճանեալ, Ի զօրաց ՚ւ ի քաղաքացոցոմանք ի մարտն սըրով անկեալ: Էսկի շէհրի ղատին, մուֆթինզայս առ արքայն երբ ծանուցեալ, Որ չորս պէկլէրպէկի զօրօքի կողմըն յայն սաստիկ յըղեալ: Սագարեա, զայն երբ ծանեաւ, զմիւրիտս ի մի վայր գումարեալ, Որք ճակատին բախեալք ուժգին, յորոց երկու փաշայք անկեալ: Մինչեւ ըզշէյխն հազիւ կալանեւ ի Ղօնեա ցարքայ տարեալ, Կըտտանօք զայն ըսպանեն, զգիւղըն քանդեալ, զսօֆտայս ջարդեալ: Պայրամ փաշա վէզիր մեռաւ, զԹէյար օղլին վէզիր առեալ, իբրեւ յԱմիթ եմուտ արքայ, զփաշայս Պաղտատ էր առաքեալ: Եւ արքայ զկընի նոցաընդ Մարտինով ուղեւորեալԵրբ հասին դաշտըն Պաղտատու, ի մէթէրիս մտեալ, պատեալ: Երբ ի խանտէկս մերձեցանեւ ըզպարիսպըն ծակոտեալ, Զարմաւենեաց ծառս կըտրեցին`զհող ի վերայ բարձրացուցեալ: Թագաւորն բազում անգամի մէթէրիս ինքնին մըտեալ. «Տեսից, ասէ, զքաջութիւն ձերե, զօրագըլուխսըն յորդորեալ: Եւ Պարսիկք յետոյ կանգնեալ, ըզծակոտեալսըն կափուցեալ, Սէրտէնկէչտիք դարձեալ գրեցան, եւ սիփահիք դարձեալ վառեալ: Եւ ի խաներացն Ալի խանըմբըռնեցին, զոր եւ սպանեալ, Կուտէին զհող լերանց նըմանեւ ըզխանտէկն ղուրաթ առեալ: Եւ անկան անդ յՕսմանցոց`սուր ընդ սըրոյ փայլատակեալ, Չորս մի ալայ պէկի, սէրտէնկէչտի աղասին այլ: Որք ընթացեալք համայն կողմանցզպայրաղս ի պուրճսըն տընկեցեալ, Զմեծ պատերազմ անդէն առինեւ ընդ միմեանս ըձեռս արկեալ: Անդ հարուածք բազմաց լինէր, եւ դիականցըն թաւալեալ, Եւ դաս դաս փոփոխէին, ի գիշերում զզօրսըն ճապղեալ: Պըրճէ ի պուրճ ընթանայինեւ զյաղթութեան ջանըս խուզեալ:. . . . . .. . . . . . Ըզկնի Թայար Մուհամէտ փաշաընդ առաջի զօրացն անցեալ, Իւրիշ առնեն յաւերակիցխուռն ընթացմամբ կոխել ՚ւ իջեալ: Սուսերամերկքն եւ թֆէկաւորքմիշտ թապլէին զզէնս հըրացեալ, Եհաս Պարսից հատն թուֆէկիեւ ըզվէզիրն անդ ըսպանեալ: Ուր արքայ ըզԳարաՄուստաֆա փաշա վէզիր առեալ, Եւ ի գընդիցըն սիփահոցեւ վէզիրինքն անդէն մեռեալ: Նոյն եւ վէզիրըս Մուստաֆանոյն վառելովք գընդովք սլացեալ, Ի մէթէրիս մըտանէին`շատ հարուածովք յիրարս բախեալ: Եւ կլայք լըցան կուռ Օսմանցիւք, եւ հետեւակք խըստասըրտեալ, Ամենեցուն զմահ յանձն առեալքմիայն ի ներքս լիցին լըցեալ: Քառսուն եւ չորս աւուրց ըզկնի, որ ըզքաղաքն են պաշարեալ, Ձայն գոչման ել ամանի, ի քաղաքէն արտաքս ելեալ: Պէքթաշ խանըն Պաղտատայյոտն արքայի աղերս անկեալ, Եւ տիւանըն խըմբեցաւ`ըզբանալիսն ցարքայ բերեալ: Եւ ոմանք խանք ի Պարսիցյոտս արքային յաղերս եկեալ, Ոմանք Պարսիկք ի սուր ածան`զանգիտութեանցըն կարծեցեալ: ՚Նդ որ շայիրք ըզտաղ երգեն`զառն քաղաքին զթուական ցուցեալ, Յետ ոմանց երգոց Եահեամուֆթին եւ զայս արտաբերեալ. «Հազրէթ սուլթան ղազի խանՄուրատ քեամիապ. Էյլէտի չուն ֆէթհ Պաղտատաէսատէթիլէ հուճում: Հագթալա հազրէթլէրիանի մուէսէր էյլէտի, Տիտի թարիխըն լիսան`ֆէթհ քիւլլ հագան րումե: Եւ յԻստամպօլ զմուճտէ յըղէ, ուր եւ զտօնանմա արարեալ, Եւ Պաղտատայ պէկլէրպէկիրիքեապտար Մուստաֆա եդեալ: Ութ հազարօք զՊէքթաշ աղայնանդր ի մուհաֆէզէ եդեալ, Եւ թագաւորն Մուսուլ դարձաւ`զՄագսուտ էլչին անտի յըղեալ: Շահ Ապասին նամակ գըրէ, որ օրինակն առ մեզ հասեալ, Եօթանասուն եւ մէկ աւուրբքարքայն յԱմիթ ապա հասեալ: Ուր ըզշէյխն եւ Ռումիէ, որոյ համբաւն յոյժ տարածեալ, Ի Քըրդաստան ՚ւ ի Պարսկաստան, յԱրապիստան էր մեծարեալ: Անթիւ ունէր զհաւատարիմս, զորոց ընծայն միշտ էր կերեալ, Զամուրս շինէր ի շատ տեղիս, որոյ արքայի էր սըրտմըտեալ: Ի փոքու ինչ պատճառացկալեալ ըզշէյխն յանկարծ, խեղդեալ, Եւ վէզիրն ի Պաղտատայիբրեւ դառնայր, դեսպան եկեալ: Եւ գըրեցին զպատասխանիսնեւ զկուպարից բանս հաստատեալ, Զոր առ Շահն առաքեցին, որք եւ կան առ մեզ պահեալ: Հազար քառսուն եւ յինն սէնէնՍուլթան Մուրատ յԱմթայ ելեալԵւ յԻզնիմիտ իբրեւ եհաս, համայն քաղաքն ՚նդ առաջ եկեալ: Ղատըրղայիւք ի գահն երթայ, յետ վեց ամսոց վէզիրն եկեալԵւ շըքեղաւ, մեծ ալայիւքառ թագաւորն զուարթ մըտեալ: Եւ թագաւորն ի Պաղտատայ իբրու նախօշ միզաճ դարձեալ, Յետ աւուրցըն պայրամինօր ըստ օրէ զդեղս ոչ գըտեալ: Շէվալին տասն եւ վեցումն, որ հինգշաբթի երեկոյն լեալ, Ըզհոգին աւանդելով`զարու զաւակ ոչ իսկ տեսեալ: Տասն եւ եօթն ամ ի գահում, երսուն ՚ւ երեք կեանքն ասացեալ, Զի տասն եւ վեց տարոյ նըստաւ, նետաձիգ էր եւ ուժեղ լեալ: Լալով զթապուտըն տանէինեւ առ հօրըն մերձ թաղեալ, Երգէին ողբովք ըզմահն, թէ` քաջն Մուրատ այսպէս անցեալ: