Պատմութիւն համառօտ ԴՃ տարւոյ Օսմանցոց թագաւորացն

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Սուլթան Սէլիմ ի գահ նըստի, ՚ւ ամենեքեան են հնազանդեալ, Պայազիտ խան եւ յԷտրէնէերթայր, ի Չէկմէճէ հասեալ: Մարդ Սէլիմին անդ ժամանեացեւ զհրովարտակըն ընթերցեալ. «Անյապաղ զբաժակդ արբցես, յաջ եւ յահեակ մի' խոտորեալե: Յորժամ ետես Պայազիտ խանեւ զնենգութիւն որդոյն ծանեալ, Մըտածեալ եւ զպատերազմն, զբազմաց կորուստըն կասկածեալ: Ասէ. «Ձի քո` փութասըլաց, եւ սուր քո սուր լիցի սըրեալ, Փէշդ ի միջացդ մի' թուլասցի, բայց կեանքըն քո լիցի նուաղեալե: Արար եւ ըզնամազ իւրեանց`արտասուաթոր աչօք նըստեալ, Զի էր այր հեզահոգի, որդւոյն գործոցըն հնազանդեալ: Եւ ապա զբաժակն ըմպէ, իսկոյն եղեւ անդըր մեռեալ, Որոյ ըզդին այսըր բերենեւ ի ճամի իւրում թաղեալ: Սա շինեաց զկամուրջըն մեծ, որ յՕսմանճուկն են ասացեալ, Երսուն ՚ւ երկու տարի տիրէր, մայիս ամսոյ ութումն մեռեալ: Իսկ Սէլիմ կոչեալ որդին, այն, որ Եաւուզ մականուանեալ, Թէպէտ միջակ էր հասակաւ, բայց խըստասիրտ էր բնաւորեալ: Զգաստ ՚ւ իմաստուն եւ հանճարեղեւ միշտ ի մարտ եղեւ միտեալ, Սպանօղ, տանջօղ չարագործացեւ անխընայ` զորս իմացեալ: Համայնից յաչս ահարկու, ճարտար ի գործս, յոր էր միտեալ, Վաղվաղակի զաւարտն խուզէ, որ եւ զեղբարսն մահացուցեալ: Ըզշահզահէք` զԱհմէտ, զԳօրղուտ, իւրովք իսկոյն եղեւ սպանեալ, Զոմանս սըրով, զոմանս խեղդէեւ զազգայինս իսպառ ջընջեալ: Սանճաղիցըն պարոնովք, պէկլէրպէկիքըն սասանեալ, Եէնիչէրի եւ սիփահի, սօլաղ, սէկպան, որք թօփչի լեալ: Հեռաւորք եւ մերձաւորքառ հասարակ ի դողման լեալ, Ինքն ոչ սիրէր զպըճնողութիւն, շըռայլութեան ատեցօղ լեալ: Այլ բաղձայր պատերազմի`ըզքաջութեան զանուն առեալ, Զի զօրհնութիւն հօրն ընկալաւ, որ հետագայքդ է ուսուցեալ: Սա յաղթօղ եղեւ ի մարտ եւ պատերազմն աջողեցեալ, ՚Ստ ժամանակին լեալ Աղէքսանդր, եւ Օսմանցոց զեղջիւր հաստեալ: Զերկիր ՚ւ աշխարհ սա նոր բանայ` զազգս եւ զազինըս նուաճեալ, Զի յորժամ նստաւ ի գահ, իսկոյն վերայ ձիոյ ելեալ: Ո'չ հանգիստ օր մի նըստէրեւ ո'չ շաբաթ դատարկ մնացեալ, Ի պատերազմըն փութացաւ, ի ճակատու էր միշտ վառեալ: ՚Նդ իշխանութեամբըն, զոր ունէր, զանբաւազօրըս գումարեալ, Ի Թօխաթու մինչ ի Կարինիբրու զայնս իւրն էր համարեալ: Գըրեաց նամակ ցարքայ Պարսից, թէ` «Առ քեզ գամ, լե'ր դու զինեալե, Որոյ անունն Շահ Իսմայիլ`՚ստ ժամանակին որ անուանեալ: Շահ Իսմայիլն ի Թավրիզուել եւ խաղայր ՚նդ առաջ եկեալ. Սուլթան Սէլիմն գընաց եհաս, ի Չալտըրանըն բանակեալ: Զինեցան, պատրաստեցան երկու արքայքն` ի մերձ եկեալ. Անդ լինէր մեծ պատերազմ, արեանց հեղմունք անհուն եղեալ: Զի մարտեան քաջք ընդ քաջանց`անխայապէս զսուր տարածեալ, Եւ Պարսիկք միջաբեկինեւ յետս դառնան` զփախուստ առեալ: Շահ Իսմայիլն եւ ընդ նոսամինչ ի Թավրէզ հազիւ անկեալԵւ անդր եւս ոչ ժուժկալի, ի Խորասան կամի գընալ: Քանզի Սէլիմն յաղթօղ գըտաւ, զինչս եւ ըզգանձս աւար առեալ, Զկին եւ զորդի շահին պարսիցեւ ի զօրացն գերի առեալ: Զզէնս եւ զասպարս կոտորելոցնՕսմանցոց զօրքն են ժողովեալ, Ի բանակետղ Սուլթան Սէլիմզերիս աւուրս ըզկայ առեալ: Խաղաց եւ գնաց Թավրէզ քաղաք, զորոյ զդրունս բնակիչք բացեալ, Զի տանուտէրն էր իսկ փախեալ, այլ ոմն եկեալ անդըր մըտեալ: Զբարուց, զկարգաց եւ զսահմանացզորպիսութեանց տեղեկացեալ, Յարհեստաւոր հնարագործացէառ եւ յԻստամպօլ յըղեալ: Եւ ի սակաւ աւուրս անտիեւ աշխարհին ոչինչ վնասեալ, Ի Թավրիզու մինչ ի Կարինզաշխարհն ամէն ի բուռն արեալ: Եւ եկեալ յԱմասիա, համայն զօրօքն էր ձըմերեալ, Թէպէտ եւ զօրքըն ձանձրացան`յանձրեւոյ ՚ւ ի սովոյ նեղեալ: Ընդ գարնան ել ի Կամախեւ զանառիկ զբերդն զայն առեալ, Յիննհարիւր վաթսուն եւ չորսթուական Հայոց, որ էր հասեալ: ԸզՔիւրտիստան տիրապետէեւ յամենից զխազնա առեալ, Ի Մարաշ երբ ժամանեաց, Ալատօլա պէկն ընդվըզեալ: ԶԱլատօլա պէկն այն սպանէ, զգաւառս նորա տիրապետեալ, Զզօրըս նորա ի սուր քարշէզկին եւ զորդիս նորա սպանեալ, ԸզԳամիրս եւ զԿիլիկիա, զԱնթաքիա եւ զԱտանա, ԶՄըսիսն, զԹէրսիս եւ ըզՓայասծովեզերօքն յափըշտակեալ: ԶԱնթապ, զՔիլիս եւ ըզՄարաշեւ ըզՀալապ, զԱլպըստան այլ, Զտիրօղս բերդից եւ զգաւառացնանգըթաբար ի սուր քարշեալ: Էտալի պէկ զոր կոչէին, Շահ Սուարի որդի եղեալ, Որ էր նա եղբօր որդիԱլատօլա պէկին յիշեալ, Որ եւ զնոսա ի ձեռն էածեւ անխընայ ազգօքն սպանեալ, Յաջողութեամբս այսու դառնայեւ ի Ստամպօլ ի գահն մըտեալ: Ի միւսում ամին դարձեալզկէս մի զօրուն յԱմիթ յըղեալ, ԸզՄուհամէտ փաշա անուն, զոր սէրասքէր էր նա կարգեալ: Ի ձեռաց Պարսից էառեւ Տեարպէքիր զնա անուանեալ, Գաւառին եւ վիճակինամենեցուն էր նա տիրեալ: Եւ բոլոր Քըրդաստանեացյամենեցունց զգանձ պահանջեալԵւ ի հարաւ զաչս արձակէ՚ւ Մըսըրցոց միշտ մըռմըռեալ: Յիննհարիւր վաթսուն եւ հինգթուական Հայոց յոր նա հասեալ, Դարձեալ ել ի Կեսարեա, կամի կըրկին ի Պարս երթալ: Մըսրայ սուլթանն դեսպան յըղէ, թէ` «Ես քո մեծ ղարիմն եմ լեալ, Ո՞ւր կամիս երթալ ի Պարս, տուր զիմ երկիրն, զոր արդ առեալե: Սուլթան Սէլիմն եւ հաւանիեւ ըզպատճառն վերուստ ծանեալ, Կուռ վառեցեալ, պատրաստ զօրօքնիսկոյն Հալապ եղեւ հասեալ: Եւ սուլթանն Մըսրայ եհաս`Հասան Մանսուրն են ժամանեալ, Որք յարեան ի պատերազմեւ ըզմիմեանս սաստիկ հարեալ: Օսմանցիք յաղթահարենզսուլթանն Մըսրայ ի մարտն սպանեալ, Զօրք նորա եւ ջարդեցանանխայապէս եւ հալածեալ: Որք փախեան դաշտ ՚ւ ի լերինս`անձանց իւրեանց զվայ կարդացեալ, Զկուտեալս զգանձս բանակինզօրք խընդութեամբ են ժողովեալ: Եւ ըզկազմուածս պատրաստութեանպատերազմին զհամայն ապռեալ, Մինչ ի Հալապ հետամուտ լեալ, եւ մինչ ի Շամ նոքա սըփռեալ: Բայց դարձեալ զոգի առնուն, որք մնացորդաց զմիմեանս գըտեալ, Ի Շամ քաղաք սուլթան կարգենեւ զպատերազմ նոր պատրաստեալ: Որք եկեալք կացին հանդէպ, յերկուց կողմանց զօրքըն վառեալ, Եւ դիմեալք քաջք ընդ քաջանց, արեանց հեղմունք անդ գետացեալ: Զի Սէլիմըն դարձեալ յաղթեաց`մինչեւ ի Շամ զնոսա սրածեալ, Ըզսահմանօքն եւ զգաւառօքնմինչ ըզՇամսին էր ձեռն ածեալ: Էջ ի Եավվէ, Յոպպէ կոչեալն, որ եւ Ռէմլէ արդ յորջորջեալ, Ըզքաղաքըն տապալենեւ ըզբազումս ի սուր մաշեալ: Եւ ի Գազա զթեւս արձակէ, զորոց բնակիչսըն նուաճեալ, Զոմանց նենգելն երբ իմացաւ, ընդ մեծամեծսըն կոտորեալ: Ծովեզերօքն էջ յԵգիպտոս, այն, որ մէտրապօլիտ կոչեալ, Բնակիչք կանգնին հակառակին`իբր օտարի ո'չ հնազանդեալ: Եդ ի վերայ զսուրն իւր անյագ`զաշխարհ Մըսրայ արեամբ լուացեալ, Երբ զգանձատունս նոցա եբաց, զմատն ի բերանն եդ եւ ափշեալ: Ուստի եհան զգանձս արծաթոյ, զոսկոյ, զականցն, ուր ամբարեալ, Ըզնաւըս բազումս անդուստ ելիցեւ յԻստամպօլ էր առաքեալ: Ըզմեծամեծ պարոնս եսպան, զպարոնորդիսն ի սպառ ջընջեալ, Ըզսուլթանն կալաւ, կախեց, զոր տեսին այլքն` ահաբեկեալ. Զաշխարհն թեմօք եւ վիճակօքի գիր առնէ եւ զպետ կարգեալ, Անդ կուսակալ, զոր մեծ նոր եդ, Խայր պէկ փաշա անուն կոչեալ: ԸզՄէտինէ քաղաք էառ, յայն, որ Մուհամէտն է թաղեալ, Եւ զՄէքէ եւ զՔեապէ կոչեալն, Աբրահամու տուն քարոզեալ: Զծածկոցըն սեաւ, զոր խոստացան, սոյն թագաւորս լիցի յըղեալ, Եւ զանունն յայսըմ հետէ`Խուտէմըլ հարէմէյն կարդալ: Անապատին ՚ւ Ապառաժինեւ Երջանկին Արաբիայք, Մաղրըպիկք, Պարպարիայք, յաղերս անկեալք, զհարկս ընծայեալք: ԶԵգիպտոսէ առ ԳազայովԵրուսաղէմ քաղաք ելեալ, Կամէր զվիշտ տալ քրիստոնէիցեւ սուրբ տեղեացն, զոր եւ ծանեալ: Ուր ետես տեսիլ հրաշուք, ի ցասմանէն իսկոյն ցածեալ, Համայն ազգաց ընդ վիճակաց զգիր հրամանի անդ նա շնորհեալ: Եւ ի տաճարն Սօղօմոնի, որում սէրհաթուլլահ կոչեալ, Խընդութեամբ անդ մըտանէրեւ աղերսիւ զօրըն ցուցեալ: Եւ զանուն սուրբ քաղաքին, զոր Գուտս ասեն, զնոյն թարգմանեալ, Նաեւ Շէրիֆ մակակըրկնեն`իբր զբարձր անուն այնմ ընծայեալ: Եւ Դամասկոսն, որ Դըմըշխ էր, Շամի շէրիֆ վերաձայնեալ, Որպէս եւ Քեապէ շէրիֆ, եռ երջանկօքս լինին պարծեալ: Նաեւ երկրաւ Եգիպտոսիւարքայ գահիւըն ճոխացեալ՚Ւ Արաբացոց պայազատօքզդաշնադրութեան նամակ գըրեալ: Ընդ նուաճեալս կուպարակիցսզուխտըն սիրոյ գանձիւ կապեալ, Եւ այսպէս մեծ յաղթութեամբմեծահռչակ զանուն առեալ: Եւ դարձեալ եկն յԻստամպօլ, ում ընդ առաջ աշխարհ ելեալ, Իննհարիւր վաթսուն եւ եօթնեւ ի միւսում յամումն հասեալ: Ըզտեօյշիւրմէ մանկանց առնէր`առ արքունիսըն ժողովեալ, Դարձեալ մարտի պատրաստութեամբյՈւռումէլի կամել երթալ: Ի Մաճար կամ ի Նէմցէմեծ զայրացմամբ զպատերազմ տալ, Մինչ չեւ հասեալ նա յԷտրէնէ, անէծք հօրն իւր էր ժամանեալ: Խոց ի մարմինըն բուսանէր, որ անհընար էր ողջանալ, Զճանապարհայն մահն հասանէր, եւ կեանք նորա անդ նուաղեալ: ՚Ստ մարգարէին` հանաւ հոգին, մարմինն ի հող անդրադարձեալ, Եւ յայնմ աւուրք միտք եւ հանճարք ամենեւիմբ ի կորուստ լեալ: Սա ըզգահ իւր իննեակ ամօքքառուք ամսօք տիրապետեալ, Ի մինն ամսում սեպտեմբերումվախճան կենացն եղեւ գրեցեալ: Տե'ս զխոսք հաւուն Պայազիտի, որում զչորս բանսն էր ասացեալ. Երեք օրհնութիւնքըն լըրանայր`վերայ ազգին այն յաւելեալ: Իսկ որ զանէծքն էր ասացեալ, կենաց նորուն միայն վնասեալ, Իննհարիւր եօթանասունթուական Հայոց յայսըմ հասեալ: Սուլթան Սէլիմ խանի որդին`Սուլթան Սուլէյմանըն նըստեալ, Ետես ըզտունն լըցեալ գանձիւ, ինչքն եւ զկալուածսն աւելցուցեալ: Զսեղանն լի բարեօք ետես, յոր յօրացեալ եւ յըղփացեալ, Զի հայրն խոնջեալ, որդին հանգեալ, հայրն էր ստացեալ, որդին տիրեալ: Հայրըն գանձեալ, որդոյն թողեալ, զի իմաստուք նա վայելեալ, Ըզզօրավարս եւ զզօրականսեւ զկողմնակալս բազմացուցեալ: Եւ տեսանէ զհօրն յաջողմանս, ինքն հետեւի, եւ բախտն օգնեալ, Զպատրաստութիւն զօրացն ետես`ի նոյն մըղէր եւ զնոյնս վառեալ: Նախ` ինքն երթայ յՈւռումէլի եւ զՊէլիկրատ քաղաք առեալ, Ընդ պարըսպօք լաղմ փորեցինեւ ի հիմանց զնա տապալեալ: Սորա թարգմանն` Աղվոր կըլա, որ ի Մաճար բարբառն կոչեալ, Եւ պարծի երկու գետովք`հանդէպ նորա յիրար խառնեալ: Զորս Սաւա եւ Թունա կոչեն`Ի Ալաման երկրէ իջեալ. Թէպէտ շատ Թուրք կոտորեցան ի Մաճարաց, որք անդ զինեալ: Բայց Օսմանցիք զայն ո'չ կոծին, այլ զարութեան անուն խընդրեալ, Զոր հընարուք եւ հանճարովեւ սրով մարտի զսահմանսն առեալ: Ի մարտէ ո'չ դադարէր ՚ւ ի շինութեանց ո'չ պարապեալ, Օր ըստ օրէ սա զօրանայրեւ զկալուած հարցն աւելցուցեալ: Ճանվէրտի Ղազէլ անուն, որ ի Դըմըշխ մեծ ոմն գըտեալ, Յորժամ լուաւ զմահ Սէլիմին, զհին զօրս իւրեանց յինք ժողովեալ: Ի ծառայիցն Մըսրայ էր սա, որ զնենգութիւն ի սիրտն ծրարեալ, Ասէր. «Նամո՞ւս է ձեզ, տեարք իմ, որ զթագ նախնեացդ էք մոռացեալե: Հաճոյացոյց եւ թելադրեաց, զուամայից զաւանս տուեալ, Դըմըշկացոց ՚ւ Եգիպտացւոցգըրեաց` արքայ զինքն համբաւեալ: Սուլթան Սուլէյման երբ լուաւ, իբրեւ զառիւծ էր մըռմըռեալ, ԶՖէրհատ փաշա եւ զԱլի պէկ բազմաւ զօրօք կարգաւորեալ: Որք գընացին սաստկաւ սըրտիւքի պատերազմ` դիմի հարեալ, Զզօրըս նորա կոտորեցինեւ զՃանվէրտին սըրով սպանեալ: Ոմն Ալի պէկ օճաղի տէրՏուլղատըրի յազգէ սերեալ, Ֆէրհատ փաշայն թային լինի, զի եւս ըզնա լիցի սպանեալ: Մէջ Սեւաստու ՚ւ Արթուղ դաշտիննըստէր` զպատգամ նըմա յըղեալ«Հրաման ունիմ արդ յարքայէ`ի Պարս ի մարտ ընդ իմ քո գալե: Եւ նա զանձն ո'չ հաւատայր`գիտլով զնոսա դարանակալ, Բայց շատ երդմամբ եւ շատ հնարուքՇատի փաշայն եւ միջնորդեալ: Երբ մեղ զանձնէ ո'չ գիտելովկալուածովք իւր առ նա եկեալ, Ֆէրհատն Շատիւ երդմանն նենգեալ, ի մէջ վրանին զԱլին սպանեալ: Զորդիս նորա եւ զընտանիս`զոմն խեղդամահ եւ զոմն սրածեալ, Որոյ եւ զօրքն անդուստ փախեան, եւ Օսմանցիք հետամուտ լեալ: Զորս անողորմ կոտորեցին, ըզգանձս եւ զինչս աւար առեալ, Զոր լուեալ եւ այլ նուաճեալքն`ըզգօնութիւն եղեն ցուցեալ: Իսկ յամանակս ՚ւ ի ժամանակս, որք ապըստամք են երեւեալ, Զամենեսեան ՚ստ մի յեղանակս կալնոյր ՚ւ իսկոյն չըքացուցեալ: ՅԱրեւելեան յերկիր Պարսիկոմն Աթմաճա ղալֆա ելեալ, Մինչ ի Կարին քաղաք նա գայրեւ այլ առաջ զզօրս իւր սըփռեալ: Զպէկլէրպէկիսըն Օսմանցոցհնարուք ՚ւ առիւ էր ըսպանեալ, Զզօրսն եւ զերկիրըն նուաճէրեւ զանհնազանդսն իսպառ ջընջեալ: ԶԿեսարիով, ՂարամանովզՍեբաստիոյ զերկիրս առեալ, Ինքնակալ զինքն անուանէրեւ յամենից ըզհարկս առեալ: Խօսրէվ փաշայն ԻստամպօլուԱմթայ փաշիւ թային եղեալ, Չորեք դիմաց տարածեցան, ըզԱթմաճու երբ մերձեցեալ: Նա զքաջութեան յուսով մընայր`գոռոզութեամբ վըստահացեալ, Ի խոտաւէտ զձիս արձակէ, սակս կերակրոց զզօրսն արձակեալ: Ուր եւ Խօսրէվ յեղակարծ պահվերայ նորա էր ժամանեալ, Աթմաճան չկարաց ժուժել, փախեալ գընայր, Թավրէզ մըտեալ: Շահ Թահմասն զնա ատեալ էրեւ խաներացն գիր արձակեալ, Զոր կալեալ վաղվաղակիխան Մուհամէտ եւ զնա սպանեալ: Եւ յետ նորա ոմն այլ Պարսիկ, որ Զէյնէլ պէկ անուն կոչեալ, Համարձակեալ Աթմաճին պէսեւ բընակչաց զչարիս ածեալ: Դիմէ գայ ի Սեբաստիա, զգաւառն երկրաւն իսկոյն ապռեալ, Հարկս պահանջեալ վըշտացընէր`զԱստուծոյ ահըն մոռացեալ: Եաղուպ փաշան զօրս ժողովեաց, ընդդէմ նորա ի մարտ կանգնեալ, Զէյնէլ պէկն յաղթեաց նըմաեւ ի փախուստ զօրօքն դարձեալ: Մինչ ի Կարին երթայր Զէյնէլ`իբրու եւ զնա առնել կամեալ, Եաղուպ փաշան անդ ժամանէ`յԿարնոյ փաշան առ ինքն առեալ: Ընդ Զէյնէլին ի մարտ դիմէն, ուր եւ Զէյնէլն ի կոտր անկեալ, Փախչի երթայ յերկիր Պարսից, ուր եւ ըշտապ մահըն հասեալ: Եւ յետ նորա շէյխ ոմն Պէքթաշ, որ աղանդով Պարսիկ էր լեալ, Շատ միւրիտ եւ թէվապիի Ագսարայ երկիր ստացեալ: Գայ հասանէ ի Կոմանաեւ հրաշագործ զինքն համբաւեալ, Արքայն ի լուրն զերիս փաշայսերեսուն հազար արամբք յըղեալ: Շէյխըն հազար արամբք կանգնի, զերեսնաւորսն յաղթեալ, վանեալ, Հրամանահան լինի արքայԱնատօլոյ պարոնացն այլ: Խօսրէվ փաշա, Եաղուպ փաշա վերնոյ կողմամբ զառաջսն առեալ, Սոքօք եւ Իպրահիմ փաշաՍեբաստիոյն ըզհետ վառեալ: Այլ եւ չորս պէկլէրպէկիքզօրօք բիւրօք բիւրաւորեալ, Ի Կեսարեա դիմեալ ի մարտարիաբար խիստ ճակատեալ: Հասին, հարին, զշէյխն ըսպանինեւ զհետեւեալ զօրս կոտորեալ, Ըզքաջութեան առին զանունեւ յարքայէ պատուասիրեալ: Եւ յետ նորա Յոյնք Տօռիլուզապստամբիլն արքայն լուեալ, Իբր ըզհարկսըն խոստացեալփոքր մի ի տուրն ինչ տըրտընջեալ: Հիւսէին զոմըն փաշաիսկոյն սէրասքէր էր կարգեալ, Որ գընաց զօրօք բազմօք, գերեաց զնոսա եւ կոտորեալ: Յիննհարիւր ՚թանասուն եւ վեցն. յՌօտօս կըղզին լինի գնացեալՆաւօք բազմօք պատրաստութեամբեւ ինքն արքայ կառավարեալ: Յայլ կողմամբ ելին ՚նդ ցամաք, մինչ ի հիսար զօրքըն սըփռեալ, Նեղեցին, խըսարեցինեւ զպատերազմն սաստկացուցեալ: Ի բերդէն զմեծամեծ թօփսվերայ Տաճկաց տեղացուցեալ, Օր ըստ օրէ բազումք մեռանեւ զելս իրացն ո'չ գիտացեալ: Բերդացիք զխորհուրդ առնենհող դիզելոյ, երբ երկուցեալ, Տաճիկ ոմըն հուպ սպասաւոր`գերի նոցա, զոր ծանուցեալ: Ի գիշերի նետ մի հասոյց, որոյ եւ ծայրն զթուղթ մի կապեալ, Զոր առեալ բերէին ցարքայ, իբրեւ բացին եւ ընթերցեալ. «Թէ զհող դիզէք` մարթ է առնուլ, թէ ոչ` ընդ վայր էք աշխատեալե, Զոր տեսեալ թագաւորին`իբր յԱստուծոյ զայն գիտացեալ: Ինքնին ձեռամբ պեղէր զգետին, ուսովք իւրովք զհող էր կուտեալ, «Զիս սիրօղք մի արգելցին, օր է այսօր մեզ յաջողեալե: Զօրք եւ զինուորք զբլուրըս կուտենվերայ բերդին բարձըր գըտեալ, Ուստի ձըգեն զթօփ եւ զթուֆէկ`անձրեւաբար ի բերդն թափեալ: Տեսին զՏաճիկս, որ ի խանտէկս՚ւ ի մէթէրիս մերձին սըփռեալ, Որք նեղացան եւ տկարացան`տալով ըզբերդն պայրաղ ցուցեալ: Յիննհարիւր ութսուն թուինՍուլթան Սուլէյմանն եւ դարձեալ, Արար անթիւ զօրաժողով, զի յԱրեւմուտս` յՈւնկրուս երթալ: Այնմ, որ ասեն Հունկարիա, ուր Մաճարաց ազգն են բնակեալ, Այն, որ գահն էր մեծահըռչակ`Պուտին քաղաք վերակոչեալ: Արձակեցան ի պատերազմ, սաստիկ բախումն անտանօր լեալՄաճարք գինեաւ յիմարեալ կան` զթօփ եւ զթուֆէկ ոչ հոգացեալ: Հըպարտութեամբ յառաջ վազեն, ոչ գիտելով զոր ինչ գործեալ, Իսկ Օսմանցիք կուռ վառէին`իբր ըզմեղու խիստ ջան եդեալ: Սըրով, նետիւ, թուֆէկ, թօփիւ, խումբ խումբ ի վայր վայր խաղաղացեալ, Հնարուք բազմօք զշատ գուն գործեն, եւ ըզքաղաքն երբ պաշարեալ: Արքայն նոցա անդ հալածիւր, բիւրք եւ հազարք նոցա անկեալ, Նեղ եւ տապաստ նոցա արկինեւ զբերդացիս տկարացուցեալ: Որոյ գըռալն եւ ել արտաքս, քաջք ընդ քաջի են ճակատեալ, Խիզախումն եւ յոյժ բախումն, որք ըզմիմեանս ոչ ճանաչեալ: Երբ դադարեալք ի պարտելոյ, իւրաքանչիւր զխոցսըն տեսեալ, Դիականց ո՞վ էր տեսօղկամ ճանաչօղ, թէ ո՞վ մեռեալ: Զկնի գռալին հալածելոյերկու կողմունք խորհուրդ մըտեալ, Տեսանէ ոմըն ջըրկիրի մէջ գետոյն զձեռ մի պարզեալ: Ուր ունէր մատանի մի, զմատըն կըտրեալ` զմատանին առեալ, Գայ ի բանակն, տայր ի մեզատն, եւ ոմն առնու, միմեանց ցուցեալ: Եւ սպասաւոր մի արքայի, զոր եւ Տաճիկք էին գերեալ, Ըզմատանին նըմա ցուցին, ասէ. «Գռալիս է ստուգիւ լեալե: Ազդեն Սուլթան Սուլէյմանի, որ եւ ի ջուրն ստիպէ երթալ, Հանեն ի ջրոյն զգըռալն մըխած, զոր տեսինն, եւ ճըշմարտեալ: Սուլթան Սուլէյման հրամայէզլուացումն այնմ մաքրապէս տալ, Տիկնոջն ի բերդն մարդ առաքէ`աւետելով զմարմինն գըտեալ: Եւ ասէ. «Մի' ինչ հոգալ, ՚ստ օրինի ձեր զթաղումն կամեալե: Եւ հրամայէ` որքան բադրայք՚ւ եպիսկոպոսք ի թաղումն գալ: Ընդ հանուր մէջ Ունկրացոցեւ Օսմանցոցն հանդիսացեալ, Ասեն` Կանգնի արքայն ի մէջեւ ըզթապուր գռալին բարձեալ: Այնպէս փառօք պատուեն ըզդինեւ ի բերդ առ կինն տարեալ, Որոյ կինն սըրտաբեկիեւ ըզքաղաքն յօժարի տալ: Դիովն գռալի, գանձիւք իւրեանց, լալոտ աչօք յերկրէն չուեալԵւ թողեալ զՊուտիմ քաղաքօտարացն, որք ժառանգ լեալ: Եւ դընէ անդ պէկլէրպէկիեւ կողմնակալ իսկ մեծարեալ, Զի աթոռ էր Հունկարիոյարքայութեան` կոչեալ գըռալ: Եւ դառնայ երբ Իստամպօլ, վերայ Պարսից էր մըռընչեալ, Զպատերազմի պատրաստութիւնիսկ եւ իսկ փութացուցեալ: Յիննհարիւր ութսուն թուին եւ բազում զօրս ընդ իւր առեալ, ՅԱրեւելս երթայր ի Պարս, ուր Շահ Թահմասն ի գահ նըստեալ: Ասեն` աւուրց ինչ ճանապարհի յերկիւղէն յետ էր դարձեալ, Զի զկազմուածոցն Օսմանցոցեւ զբազմութեանց զօրուն ծանեալ: Կամ ի հարանց զփորձըն լուեալեւ զյաջողմունս նորուն տեսեալ, Սուլթան Սուլէյման անդ է հասեալ`՚ւ ի Սուլթանիա բանակեալ: ՚Նդ որ եղանակն աշնան եհաս, սաստիկ ձիւն եկն` ցըրտացուցեալ, Ուստի ասունք եւ անասունքցըրտոյն մեռեալք եւ ցաւագնեալ: Եւ յանձրեւոյ ձանձրացեալք յոյժ, եւ ի սովոյ զօրք տառապեալ, Հանդիպին գետի միոյ`Տօքուզ Եօլումն էր կոչեցեալ: ՚Նդ որ անցանելն շատ Օսմանցիքընդ անասնօք խեղդեալ, մըղեալ, Զորս արքայն ի տեսանելնի խիղճն հարկիւ ի լաց ելեալ: Անպատմելի նոյն նեղութեամբմնացեալքն հազիւ Պաղտատ իջեալ, Անդ զտեղս գտեալ եւ ձմերեցին, դարձեալ հրամանն եւ սաստկացեալ: Նեղ արկին, պաշարեցինեւ ըզՊաղտատ քաղաք առեալԵւ ընդ գարնան զոգի առնուն, մինչ ի Թավրէզ չուեալք, նըստեալ: Մինչ յաշունք անդ մընացին, Պարսիկք ի յայտ ոչ եւս եկեալ, Անտի դարձան Վան ՚ւ ի Բաղէշ`զգաւառն ամէն հնազանդեցեալ: Շահ Թահմասն ապա զարթնու, ոմանց խըմբից զկընի հասեալ, Ոմանք փաշայք ի մարտ դիմեն, Պարսիկք զոչ ինչ են կարացեալ: Հունքեարն յԱմիթ էր ժամանեաեւ յԻստամպօլ ի գահ դարձեալ, ՚Նդ որում կային բազում փաշայքեւ զօրք բազումք, որ յետս դարձեալ: Յիննհարիւր ութսուն եւ վեցնոյնաքանակ զօրօք ելեալ, Ի Մաճարաց յերկիր դիմէ`զմնացեալ գաւառսն առնուլ կամեալ: Կամելով երթալ ի ներքս`իբրու զՆէմցէ ասպատակեալ, Զոր եւ յոյժ պատրաստութեամբեւ կուռ զինուք կառավարեալ: Իբրեւ Նէմցէքն Ալամանօքեւ Մաճարուք կարգաւորեալ, Բախեցան քաջք ընդ քաջանց, ուր եւ արիւն գետ յորդորեալ: Ի Տաճկաց զօրք շատ սպանաւ՚ւ ի գերութիւն եւ շատք վարեալ, Թագաւորն եւ յետս դառնայր`ճան ղուրթարանն եւ զշունչն առեալ: Ընդ Ղասըմ վօյվօտայինշատ անուանիք եղեն գերեալ, Ի պատերազմըն խոցեցան`ընդ պակասեալսն ափսոսացեալ: Նեղացան եւ ձանձրացան, երբ եղանակն աշնան մերձեալ, Թագաւորն դառնայ յերկրէնեւ յԻստամպօլ զօրօքն դարձեալ: Ի սոյն ամի սոյն թագաւորսըզտեօյշիւրմէն է արարեալ, ՅԱնատօլի մարդ ողարկէ`զՀայոց մանկունսըն ժողովեալ: Որպէս արար հայրն իւր Սէլիմ, զնոր իմն աղէտ աշխարհի տալ, Թէպէտ մեծատունք շատ ոսկւովզորդիսն հազիւ են զերծուցեալ: Վայ աղքատաց դառն արտասուաց, միամօր մարք աղէխարշեալ, Զի ուր հասին, տանջեն զբնակիչս`յողբոց նոցա ոչ ոք խնայեալ: Յիննհարիւր ութսուն եւ ութն. դարձեալ արքայն ի մարտ դիմեալ, Ի Պուղտանաց երկիր երթայ, որք եւ բնաւին այնք հնազանդեալ: Պարոնն նոցա յահէն փախեաւ, զոմն ի նոցուն սա զնոր կարգեալ, Որչափ կամէր զխազնա առնէր`ամի ամի զայն պահանջեալ: Յիննհարիւր ՚նըսուն եւ մէկզօրաժողով Մաճարք առեալ, Մինչ ի Պուտին եկեալ հասին, զնա պաշարեն ՚ւ ի նեղ արկեալ: Մէտէտ եհաս թագաւորին, որ նա ըզզօրըս գումարեալ, Լուան Մաճարք եւ զդարձ առնեն`ոչ կարացեալ արիանալ: Յաջողմունք էր Օսմանցոց, որպէս տեսաք եզրակացեալ, Սպանեալք սակաւք ի Մաճարաց, այլքըն փախեան եւ հալածեալ: Յիննհարիւր ՚նըսուն եւ իննեղբայր շահին` Ալխաս կոչեալ, Գայր յԻստամպօլ, մօտ առ արքայն`եղբօր վերայ ի մարտ դիմեալ: Ելեալ արքայն ըստ օրինի, որ ըզպատճառըն միշտ խընդրեալ, Այնու պատրաստութեամբդիմէ յաշխարհ ի Պարս երթալ: Մինչ ի Թավրէզ հասին սոքա, այլ Շահ Թահմասն յարկէ չշարժեալ, Վասպուրական յերկիր դառնայ, եւ զՎան քաղաք իսկոյն առեալ: ԶԽըլաթ, զԱրճէշ ընդ գաւառօքնեւ ըզԲաղէշ թեմօքն առեալ, Ի Մարտին եւ յՈւրհա եկն, զԱսորեստան զերկիր առեալ: Իսկ ի հազար թուականինՇահ Թահմասին զորքըն զինեալ, Որ զարիսն եւ զանարիսնմորմոքասիրտ էր հաւաքեալ: ԶՍուլէյմանին զառեալն աշխարհառ ինքն ապռել էր ջանացեալԵւ գայ յերկիրըս Օսմանցոց, որոց արեան խիստ ծարաւեալ: Ի Բերկրի եւ ի Արճէշեւ ի Խընուս ՚ւ ի Բասէն այլ, Ի Կարնոյ գաւառ դիմէ, Դերջան, Կէղի ՚ւ ի Բաբերդ այլ: Եւ զըՍպերըն գաւառօքդ, մինչ յԵզընկան եկեալ հասեալ, ՚Նդ որ բընակիչք էին Հայ ազգ, վայ եւ եղուկն առատացեալ: Որք գերեալք եւ տարագրեալքմանկունք ՚ւ աղջկունք ապականեալ, Սուրբք եւ ընտիրք ի սուր ածան, ազնուականք ի մահ մատնեալ: Թողից ասել զողբոց սոցա, որ իմաստնոց է յայտ եկեալ, Վըշտակրին ո՞վ հարցանէ, միայն նարդեանս վիպաբանեալ: Զոր լուեալ Սուլէյմանին`յոյժ զայրացմամբ ի Պարս ելեալ, ԸզԹավրիզաւ, զԱնկիանաւմինչ ի Սուլթանիա այրեալ: Եւ գերեաց եւ կոտորեաց, որպէս եւ նա էր արարեալ, Ապա զդեսպան միմեանց յըղենեւ հաշտութեամբ իբրեւ յետս դարձեալ: Զոմանս գաւառս եւ պարտեցին, ոմանց եւ զօրս նուաճել սըփռեալ, Կամէր երթալ մինչ յԱլաման, որ Նէմցէու ազգ կոչեցեալ: Դարձեալ յՈւնկրուս զձեռս արձակէ, եւ զլուծ նոցա չէին թողեալ, Ամի ամի սէրտար երթայրեւ ի սընօռս յիրարս բախեալ: Բազում անգամ թէ կոտորին, Օսմանցիք զայն ոչինչ հաշուեալԵւ զբոլորից զոմանս հիսարսեւ զբերդս առնուլ են ջանացեալ: Եւ գային ի Սէկիտվար, մինչ զայն քաղաքն են պաշարեալ. Հիւանդացեալ էր թագաւորն, եւ միշտ ըզզօրս կան յորդորեալ: Յաւուր միում ել ի վրանէթագաւորին եւ յորդ լացեալ, Իբրեւ հարցին զնա զօրագլուխք, եթէ` «Ընդէ՞ր այդչափ քո լալե: Ասէր արքայ` լցեալ բարկութեամբ. «՚նդ որ ոչ կարեմ հանդարտ մընալ, Եթէ ոչ առնուք ըզքաղաքսերկու աւուրբք, զձեզ սուր մաշեալե: ՚Նդ որ մեծամեծք զօրագըլխօքհանդիսանան եւ կուռ վառեալ, Առին զքաղաքըն Սէկիտվարեւ զխընդութիւն մեծ արարեալ: Եւ վէզիրն տիւան առնէ, ասէ. «Արքային հոգն բարձեալե, Զօրքն ասեն. «Ո՞ւր է մեզ բաշխե, ասէ վէզիրն. «Տէրն հիւանդացեալե: Զարքային փորըն պարպէեւ ըզհընարս այսպէս ցուցեալ. Իւղովք, խընկօք, մըշկաւ, ամպրաւ, այլ պիտոյիւք ըզնա լըցեալ: Յաչս նորա զիպակ դընէեւ ի բարձում բազմեցուցեալ, Զզօրսըն յատեան կացուցանէեւ ինքն հնարիւ միջի կացեալ: Պատասխանէ ի բերանոյարքային զայս` ՚նդ զօրսըն գոչեալ. «Յետ երկուց ՚ւ երից աւուրցԱստուծով եմ առողջացեալ: Տացից զվարձս ձեր առատապէս, ի խընդութեան երթայք մընալե: Ողջունեցին եւ զօրքն համայն`ի բոյնս իւրեանց տեղաւորեալ: Եւ վէզիրն զՊայրամ պէկ զոմնարագագոյնըս ռահորդեալ, ԶՍէլիմ որդի Սուլէյմանի, որ շահզատէն էր անուանեալ: ՅԻստամպօլու էառ եւ գնաց`ի բանակ անդր ժամանեցեալ, Յանկարծակի ետ մունետկաց`ի բանակին բարձրագոչեալ, Եթէ` «Սուլթան Սուլէյման խաննառ հարըս իւր արդ յաւելեալ, Եւ որդին` Սուլթան Սէլիմ, ի գահն հօրն շնորհաւորեալե: Զիմաստութիւնն հաւանեցանըզվէզիրին եւ սիրեցեալ, Առ ի վրանն ժողովեցան, նոր արքային են ակնարկեալ: Զոր եւ եդին ի գահն յայնժամ, եւ ընդհանուրք ողջագուրեալ, ԶՍուլէյմանին նամազն առնեն, զդին յԻստամպօլ են յուղարկեալ: Զոր ի շինեալ ճամին թաղենՍուլէյմանիէն կոչեցեալ, Քառասուն եւ ութ ամօքզիշխանութեան գահն ընկալեալ: Սա' զօճաղ եէնիչէրուցեւ զկարգ նոցուն նոր հաստատեալ, Զի զաղայն սա եդ նոցա, զի լիցի այլ եւս ճոխացեալ: Սա' պատեաց զԵրուսաղէմ`զշատ ապըստամբըս նուաճեալ, Սա' ըզՎան, զՊուտիմ, զՊաղտատըզգահարանս էր ըստացեալ: Սա' շատ քաղաք առ գաւառօքի պատմութիւնս նորա յայտնեաւ, ՅԱնդրիանու ճանապարհինմինչ ի Պուտիմ զշէնս շինեալ: Իջեւանս ընդ մըզկըթաց, մեծասարաս խաներս շինեալ, Ջուրս, աղբիւրքս ընդ կամըրջովքեւ շատ վախըֆք նոցա կապեալ: Եւ ըզջուրն Իստամպօլուքան զառաջինս առատս բերեալԵւ զպարտիզունըս Վըլանկոյ, որոց պօստանք են անուանեալ: Սա' զՇահզատէ ճամին շինեաց, որդւոյն բաշխեաց, յոր յայն կոչեալ, Եւ զիւր ճամին մեծասարասծովահայեաց վայելչացեալ: Ըզթաւխանէ, որ հիւանդաց, թիմար խանէ` մոլելոց այլ. Սա' զայլ իմըն զչըքնաղս եցոյց, որ յառաջնոցն տարորոշեալ: Զմուճէվէզէ գըլխոյ իւրում, զոր նախորդ սա էր սահմանեալ, Եւ ըզճըղայս ի փակեղս իւր, որում սօրղուճ են անուանեալ: Զի առաջինքն օրֆ դընէին, որպէս ղատւոց նըման ցուցեալ, Եւ ըզսօրղուճն ոչ' գիտէին, որ այժմ եռիւք ի գլուխ ցուցեալ: Եւ ըզգեստս ընդ վերարկուաց`Մարաց, Պարսից իմն բաղդատեալ. Սա' զայլ իմն վայելչացոյց, քան զառաջնոցն եւ յօրինեալ: Եւ զգաւայիտս արքունականեւ ըզկարգացն ուղղաձեւեալ, Տիւանագրոցն զօրացն ռոճիկս, ըզշահսն եւ զծախսն պայաղ ցուցեալ: Հազարք եւ բիւրքըն ռոճկակերս, յորոց մնասցեն բաւականեալ, Այր հանճարեղ, ռայից սիրօղ, որոյ արդիւնքն են վըկայեալ: Սա' յօճաղ ազգի իւրումսպիտակ ալեօք էր երեւեալ, Այսօր ի մահ հրաւիրեցաւ`յերկու կանգնեայ տեղւոջ ծածկեալ: