Պատմութիւն համառօտ ԴՃ տարւոյ Օսմանցոց թագաւորացն

Սուլթան Մուհամէտ Երկրորդում,

որ յաթոռ հօրըն մեծարեալ,

Ղարաման օղլին շարժի

եւ շատ երկիր ասպատակեալ:

Գընայ ընդդէմ Սուլթան Մահմէտ,

նա զհաշտութեան դաշն եւս խընդրեալ,

Ի Պօղազ Քէսէն դառնայ,

զհիսարս հանդէպ միմեանց շինեալ:

Եւ ըզխորհուրդ սաստիկ սըրտին

ըզԿոստանդնուպօլիս եդեալ,

Նախարարացն զայն ազդ առնէր,

համայն զօրացն եւ քարոզեալ:

Որ է անցք ովկիանու`

Սպիտակ ծովուն զբերան բացեալ.

Ընդ պարանոց Կոստանդպօլսոյ

մինչ յանց Սեաւ ծով քեօրֆէզ մըտեալ:

Ուր զմեծամեծ թօփերս շինէ,

զորս շատ կառօք են պատրաստեալ,

Զհօրն եւ զստացեալ զզօրս եւ զզինուորս

սիրով զհանուրսըն ժողովեալ:

Տասըն հազար եէնիչէրիս

եւ քսան հազար ազապս գըրեալ,

Գազայի էգպէր ասեն,

տին ուղուրընա են գոչեալ:

Զի եկին լըցան ի դուրըս

քաղաքին եւ պաշարեալ,

Հիւսիս կողմամբ Արեւմըտօք

ըզգուն գործեալ եւ ջանոտեալ:

Եւ ըզկառսն յոլով եզամբք

եւ շատ արամբք չուանօք քարշեալ,

Ի դըրունըս քաղաքին

զնոյն վիշապաց զբերանս բացեալ:

Եւ թափեն զհըրձգութիւնսն,

յորոց եւ պուրճքըն ծակոտեալ,

Սէրտէնկէչտիք խուռն ընթացիւք

յԷկրի ղափւով ի ներս թափեալ:

Հըրամայէ զեաղմա զօրացն,

որք ֆիսէպիլ ուլլահ ձայնեալ,

Տարածին յանկիւնս համայն

սուսերամերկքըն յարձակեալ:

Ի քունճ քունճ զհարուածս առնեն`

զազնիւ կանայս յափըշտակեալ,

Զչըքնաղ աղջկունս եւ զնոր հարսունս

քարշէին` խայտառակեալ:

Թագաւորըն Կոստանդին

թէպտիլ ճամէ ի մարտ դիմեալ,

Որ եւ սպանաւ ի մէջ զօրաց,

եւ դի նորա անյայտացեալ:

Ըզպատրիարք Եսայիաս

գալօեէրօք ի սուր մաշեալ,

՚Ստ իւրաքանչիւր բընակութիւնսն

ըզարհօնդէսն իսպառ ջընջեալ,

Ըզգուրիցայսըն օմօրֆօս

եւ զքէրացայս լամբրօնափայլ,

Միշտ ի սպասու կալնուն զնոսա

ի խնամատար անձանցն կալեալ:

Զտունս եւ զդարպաս մեծ քաղաքիս

ըստ հայրենեացն սեպհականեալ,

Այսօր Տաճիկք ի ներս հանգեան,

վերոգրելովք կան յըղփացեալ:

Նա ՚ւ ընդ բոլոր թեմս ՚ւ ի վիճակս

տարածին եւ աւար առեալ,

Ի զուգութիւն կալնուն զհաճոյս,

՚ւ արծաթամոլք ծախել փութալ:

Ժամ է ինձ ըստ Եսայեայ

զարժանահասն ՚ստ այսմ յիշեցեալ.

Փոխանակ կամար գօտոցն են

չուան գօտովք եւ զքուրձ զգեցեալ:

Ժամ է ինձ ՚ստ Դաւթին բերել

ըզգուշակ սուրբ քաղաքին տալ,

Թէ` հեթանոսք ահա մըտին

ի սուրբ տաճար քո եւ պըղծեալ:

Ժամ է ինձ ՚ստ Երեմիայի

ըզգլուխ իմ ծով առնուլ ՚ւ ողբալ.

Իշխան երկրին գոլ հարկատու,

նեղեալ, սովեալ եւ ծարաւեալ:

Ժամ է մեզ ՚ստ Խորենացւոյ`

յորժամ ըզՀայս լինէր լացեալ.

Արդ, եհաս եւ բաժակն այն

՚ւ ի Յունականս յոյժ դառնացեալ:

Ժամ է մեզ ըստ Ներսիսի,

որ զՈւրհայունն էր ողբագրեալ.

Սա ի վեր քան ըզնոցայն,

որ Կոստանդնուպօլիս յարգեալ:

՚Նդ որ Առաքել վարդապետն մեր

ի նոյն աւուրս այսմ վըշտակցեալ,

Բանըս գըրէր լալոյ արժան`

զլըսօղն իրացն յետ եւ սփոփեալ.

Զ«Արդն ամենայն ազգ եւ ազինք

ողբան ըզքեզ, քաղաք Ստամպօլե,

՚Նդ որ հետակայքն են յարմարիւր,

եւս առաւել պարտիմ ես լալ:

Ոչ թէ ծնընդեան իմոյ տեղիք

եւ սընընդեան, զոր իմ գովեալ,

Ըզկայսերաց սորա զգործիս

զգերագունիցն եղէց պատմեալ:

Սա' չէ քատակ Արշակունեաց

՚ւ ոչ Բագրատեանցըն բաղդատեալ,

Ոչ հանգոյն սա Վերիացոց

երկրին ՚ւ ազգին եւ շնորհացն այլ:

Չէ սարաս սա Ասորւոց,

Մարաց եւ Պարթեւաց նմանեալ,

Ո'չ ասեմ յար Ունկրացւոց

գաւազանի եւ գահին այլ:

Չէ համեմատ մարմնականաց,

որք իշխեցօղք արդ երեւեալ,

Կամ ասել ըզհոգեկանսն

ընդ այնպիսեօք չեմ յանդըգնեալ:

Սա' նախկին տուն հաւատոյ,

ում Անտրիայն է առաքեալ,

Սա' անդրանիկ ի կրօն ՚ւ ի կարգ,

զի փութապէս յուսումն եկեալ:

Զի զուսումն սա զսեպհականս

եւ զհանճարոյ յաւէտ ստացեալ,

Ունելով զԱքայիա,

որ ի յԱթէնս հրահանգ վառեալ:

Զոր սիրեաց Կոստանդին Մեծ`

զարքայութեան գահն աստ եդեալ,

Եռհարիւրիւ ութ եւ տասամբք

ի սրբոց հարց էր սա օրհնեալ:

Զվայելչաւորսն յօրինելով

յիշման արժան գովաբանեալ,

Մօսկօվն ի կողմ ինչ է մնացեալ,

Ֆրանցան, Սպանեօլն ի տար կացեալ:

Յիշեմք զՊարսիկ, զՀընդկաց երկրաւ

եւ Կըղզացիքն ի ծով ելեալ,

Սա' միջոց աշխարհ ասի`

ազգօք ՚ւ ազամբք, լեզուօք գովեալ:

Սա' ըզծովու Սպիտկաւ, Սեաւով

զդրամբք պալատին է յորդորեալ.

Սա' եւ գըլուխ Ուռումէլւոյ

՚ւ Անատօլոյ զոտսըն կալեալ:

Զի Պարսիկք ընծայաբերք

եւ Հընդկաց տուն զաղերս յըղեալ,

Արապիկք, Մարք ընդ Թորգոմս,

Գըբդին, Կըղզօք զսա մեծարեալ:

Պարգեւօք համայն յերկրէ

ի վաճառ գան շահաւէտեալ,

Ընդ անցելոյն, զոր փոքր յիշեմ

նարդեանս կերպիւ ինչ թէ յարգեալ:

Զի թագաւորն սորա էր կայսր,

յաղթօղս եւ պերճ փառաւորեալ,

Եւ այժմ եւս առ քրիստոնեայս

եւ յայլազգիս սա հըռչակեալ:

Դըմըշկի մեծին տիրէ

եւ ըզՔեապէ շէրիֆ կալեալ,

Եւ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ

ըզտիրութեամբ սորա հարկեալ:

Ոմանց թագաւորաց դեսպանք

ի դուրս սորա կան դեգերեալ,

Միշտ յիսպասու համոզութեան`

սօսինձ սիրոյ նըշան եդեալ:

Զի՞նչ շահեցայց դըրուատելոյս,

ի քաղաքէս զի՞նչ եմ օգտեալ,

Զի՞նչ է շահ քրիստոնէից,

եթէ ոչ միշտ յոգոց հանեալ:

Վայ ասեմ ազգիդ Հոռոմ,

որ աչքդ ի բաց զհոգիդ առեալ,

Վայ կարդայիք յոլով ազգաց

եւ միշտ ըզպրախտս զմեծ խօսեցեալ:

Զանգիտութիւնսն պատճառէիք`

զյանյաջողմանցըն կատակեալ,

Զիմաստութիւնդ Ֆըռանկն էառ,

եւ ըզտէվլէթդ Տաճիկ ապռեալ:

Հըպարտութիւնդ սնապարծութեամբ

ընդ մախանաց միայն մնացեալ,

Ըստ մեր նըշան մի չերեւին,

այլ գըռէհիկքըդ մընացեալ:

Զի չըքացոյց ըզմեծամեծս,

զազնըւորդիսն իսպառ ջընջեալ,

Տի եւ նըշան մեծ իմն ցուցաւ`

վայելչաբար զեւսն նուաճեալ:

Ի Լազ երկիր գընաց

եւ զՍիվրիճէ հիսար առեալ

Եւ ըզՄուլ հիսար էառ,

զմարդ եւ զգանձս եաղմա առեալ:

Եւ երթայ ի Պէլիկրատ,

պէկլէրպէկիք ոմանք անկեալ.

Խաւարէր եւ արեգակն,

ութհարիւր վաթսուն ՚ւ եռ ընկալ:

Երթայ ի Կորընթոս,

զաշխարհ Մօռայու էր առեալ,

Ում Յոյնք ասեն Աքայիա

եւ Աթէնա, Յաթէնք կոչեալ:

Յորոց Կեօրտէզ անուանեցաւ,

նաեւ` Մօռա վերոյ յիշեալ,

Որ է չափու Կիպրոյս կըղզոյն,

նաեւ Կրիտեայ, Կաֆայուն այլ:

Նոյնց գոն եւ սա ի ծով ելնու,

ուր ըզմեղր եւ զկաթըն բըղխեալ,

Նարընճօք ՚ւ ի լիմօնօք,

մըրգօք, գինեաւ, իւղիւ յորդեալ:

Ուր մարզարան իմաստութեանց

թագաւորաց ցանկալի լեալ.

Յութհարիւր վաթսուն թուական,

՚նդ որ երկու աստղ տըտամբք ցուցեալ:

Երթայ ի Սէմէնտրէ,

Պօսնայու գռալն կամաւ տուեալ,

Դարձեալ երթայ յերկիր Մօռա,

ըզգռալ նորուն ձերբակալեալ:

Երթայ ի Գաստամօնի

եւ ըզՍինապն ընդ այնմ առեալ,

Զպարոն իւր ըստացուածովք

եւ զսիփահիւսն յՈւռում ածեալ:

Երթայ ի Տրապիզուն

եւ  զպետ նորա ձերբակալեալ,

Երթայ յԷֆլագ երկիրեւ

զզօրս նորա յոյժ կոտորեալ:

Փախչի պարոնն յՈւնկրուս,

ուր եւ մահն անդ ժամանեալ,

Եւ զեղբայր նոյն պարոնին

յԷՖլագ երկիր պետ էր կարգեալ:

Հնազանդին աշխարհայնովք

եւ ամ յամէ զխարաճս տուեալ,

Ի ծովու զնաւերս յըղէ,

ինքն ցամաքաւ զճանպայ գըտեալ:

ԸզՄիտիլլի կղզին էառ

եւ  ըզպարոնն զհետ իւր գերեալ,

Ի Մօռա Ֆը ռանկն եկեալ`

իբրու զառնել նորա հնարեալ:

Սուլթան Մահմէտն ըզվէզիր իւր,

որում Մահմուտն էին կոչեալ,

Ղըրկէ զնոսա փախուցանել,

ուր շատ աւուրք ընդդէմ կացեալ:

Սուլթան Մահմէտն ել եւ գընաց,

լուան Ֆըռանկք` զփախուստ առեալ,

Եւ ի Պօսնա յաշխարհ երթայ

եւ ըզԵայճէ հիսարն առեալ:

Ըզգռալ նորին կալեալ սպանէ,

տես, թէ այլոց զինչ վայ բերեալ,

Ըզկըլայս զոմանս առնէեւ

ըզՀէրցէքն յափըշտակեալ:

Ունկրացոց գըռալն եւ գայ,

զԵայճէ հիսարն դարձեալ առեալ,

Սուլթան Մահմէտըն ժամանէ,

զոր Ֆռանկք թողեալ անտի փախեալ:

Ասեն` զբազումըս գերեցին,

որոց Աստուած էր բարկացեալ,

Եւ զիւրեանցն ո'չ գըրեցին,

եւ թէ գրեցին` շէհիտ թուեալ:

Եւ դառնան ի Առնաւուտք,

զբազում աւարս անտի բարձեալ,

Ի միւսում ամին դարձեալ եւ

զԱռնաւուտս համայն տիրեալ:

Ութհարիւր եօթանսն ՚ւ երեք

իԷկրիպօզ կամէր երթալ,

ԶՄահմուտ փաշայն ծովով ղըրկէ,

եւ ցամաքաւ արքայն գնացեալ:

Նաեւ Ֆռանկն մեծ տօնանմաւ

եկն ի վերայ, ոչ օգտեցեալ,

Ցամաքաւ հասին Տաճիկք

եւ ի հիսարն եղեն թափեալ:

Զորոյ բնակիչս ի սուր քաշեն`

անգըթաբար ՚ւ ոչ անխայեալ,

Եւ զերկիրն ձերբակալեն,

առ եւ աւարն առատացեալ:

Ընդ աւուրսն Ուզուն Հասանն

մինչ ի Թօխաթ էր ժամանեալ,

Եւ ըզքաղաքն հըրձիգ արար

եւ ըզբնակիչսն տիրապետեալ:

ԸզԻւսուֆճէ Թաթարն յղէ`

ըզՂարաման իբրեւ առեալ,

Սուլթան Մուհամէտի որդին,

որ Մուստաֆայն էր անուանեալ,

Զզօրս Ուզունին կոտորեցին

եւ զԻւսուֆճէն գերի առեալ,

Եւ զայն հօրն առաքելով

երախայրի էր ընծայեալ:

Ութհարիւր եօթանասուն եօթն

եւ զզօրս կազմէ` ի մարտ երթալ,

Անցանեն յԱնատօլի,

մինչեւ ի Պարս էին մերձեալ:

Ընդդէմ ել Ուզուն Հասանն`

Թաթար զօրօքն զպատերազմ տալ,

Նենգութեամբ խաբէ ըզԹուրքս,

զՈւռումէլցիս կոտորեալ, ցրուեալ:

Զորոց գլուխ զՄուրատ փաշա,

անդ որ սպանին, զայլս փախուցեալ,

Սուլթան Մահմէտն զորդիսըն իւր

յաջ եւ յահեակ ընդ իւր առեալ:

Ինքն ի միջի զօրօք իւրովք

յետ եւ յառաջ կուռ վառեցեալ.

Ուզուն Հասանն դարձեալ եկեալ,

ի ճակատու իւրովք կանգնեալ:

Օսմանցիք զգազայու հողմ

եւ զէճէլի անձրեւս հեղեալ,

Զթօփ եւ զթուֆէկ եւ զէմպէրէկ

վերայ գըլխոց նոցա թափեալ:

Բարձըր գոչմամբ զձայնս տարածեն`

ալլահ ալլահ զբողոք բարձեալ,

Իբր ըզմեղու վերայ թափին,

մեծ պատերազմն էր բորբոքեալ:

Անդ զեղբայր Ձիգ Հասանին

եւ զԶէյնէր պէկ զորդին սպանեալ,

՚Նդ որ Ձիգ Հասանն ի մէջ մընայր,

ջանայր զփախուստըն հընարեալ:

Զօրք նորա անկարացան,

Օսմանցիք իսկ անդ զօրացեալ,

Զկընի անկան Ձիգ Հասանին,

մինչ ի բանակ նորա են սփռեալ:

Զառ եւ զաւար նորա առին,

զեաղմա, զթալան շատ արարեալ,

Զոմանս պարոնս, որ ի կալանս,

անդէն առնուն եւ յետ դարձեալ:

Սուլթան Մահմէտն ըզՍուլէյման,

զՀատըմ փաշա էր ուղարկեալ

Ի քաղաքն Աղէքսանդրի,

ուր շատ մարտեաւ` ոչ ինչ օգտեալ:

Դարձան անտի Ղարա Պուղտան,

որոց եւ շատքն եղեն ջարդեալ,

Զի ի մարտէ ելեալք էին,

նաեւ ի ձմեռն են պատահեալ:

Ըզվէզիրն Մահմուտ փաշա

ի պատճառէ ինչ եւ սպանեալ,

Եւ ըզԿէտիկ Ահմէտ փաշա

վէզիր առնէ Սեաւ ծով երթալ:

Որք ըզՔէֆէ առնուն թեմօքն

եւ ըզՂրիմն այնց նուաճեալ,

Ի Պուղտան դարձեալ երթան,

եւ ի մարտին պարոնն փախեալ:

Որք զերկիրն թալան առնեն

եւ անդուստ երբ ի յետս դարձեալ,

ԸզՄօռայիւ անցանէին`

դարձեալ յՈւնկրուս ի մարտ դիմեալ:

Զկոտորածէն իւրեանց յաւէտ

ոչ հոգային, այլ զջան ստացեալ,

Ըզնոր շինեալ զհիսարն էառ

եւ յԻստամպօլ եղեն դարձեալ:

Դարձեալ յՈւնկրուս եւ յԱյնէպախտ

զզօրս ՚ւ ախընճիս յըղեալ դարձեալ,

Չեղեւ ինչ անդ յաջողմունք,

որք ի պարապ եղեն դարձեալ:

Ութհարիւր ութսուն ՚ւ երկու

կրկին յԱղէքսանդր հետեւեալ,

Կողմանէ մի երբ քակեցին,

խուռն եւ ի ներքս զընթացս առեալ:

ՅՕսմանցոց շատք կոտորեցան,

առնուլ զկըլայն ո'չ կարացեալ,

՚Ւ որք յայլ կողմամբ պաշարեցին,

արտաքս զնոսա ոչ թողուն գալ:

Յորոց բնակիչք յոյժ տկարացան,

ետուն զքաղաքն եւ հնազանդեալ,

Կարգեցին զպետս եւ զզինուորս

եւ զպահապանս, զոր ժառանգեալ:

Ի ըՍտամպօլ սոյն աւետեօք

երբ դառնային` յորս են բերկրեալ,

Դարձեալ արքայ յՈւնկրուս յըղէ,

Մաճարք ընդդէմ սոցա կանգնեալ:

Զպէկլէրպէկի մի շատ զօրօք

սպանին, մաճարք յաղթօղք գըտեալ,

Դարձեալք ծովով Ռօտօս երթան,

չկարեն առնուլ, ուր շատ խոնջեալ:

Դառնան երթան ի Պուլիէ,

զկըլայն դիւրեաւ անդըր առեալ,

Միշտ արքայն եւ յայլ երկիր

զակն արձակեալ, զսիրտ տարածեալ:

Ութհարիւր ութսուն եւ հինգ. 

Սուլթան Մահմէտ զխորհուրդ առեալ,

Ի Պարսից աշխարհ երթալ`

զԱնատօլի լինէր անցեալ:

Ընդ ժամանելն Կէկիպիզէ,

անդ որոյ մահն էր ժամանեալ,

Եէնիչէրին Ստամպօլ դառնայր,

զոմանց դարպասս եաղմա առեալ:

Եւ ըզփաշա զոմն եւ սպանին,

ամենայն ոք զվրէժ իւր առեալ,

Արքայորդիք արտաքս պահին,

եւ զգահն յայնվայր դատարկ տեսեալ:

Արքունեացըն նախարար

քսակս մըրըրկացն ի ջանս վարեալ,

Յօժարին խաղաղացնել`

զպատրաստութեան խորհուրդ առեալ:

Ծովով եւ ցամաքաւ

զպէկլէրպէկիս ուղեւորեալ,

Եւ պատուաւոր զօրս եւ զինուորս

ի Մանիսա են ժողովեալ:

Երբ մերձեցան գալ յԻստամպօլ,

համայն քաղաքն ՚նդ առաջ ելեալ,

Երես ծովուն զարդարեցաւ

որպէս զանտառս` նաւքըն տեսեալ: