Եղբայրն
Իպրահիմ
խանսուլթանութեան
արժան
վարկեալ,
Զի
այլ
ոչ
կայր
շահզատէեւ
տեսլեամբ
էր
վայելչացեալ:
Եւ
Մուստաֆա
փաշա
վէզիրզմահ
Մուրատին
չիմացուցեալ,
Կառավարէր
զիշխանութիւննիրաւադէպ,
լաւ
պատշաճեալ:
ԶՇահին
Կիրայ
խանն
եւ
սպանէ,
որ
տասն
ամիս
Ռօտօս
նըստեալ,
ԸզՄիրֆէթահ
օղլին
եւ
սպան,
որ
ի
Պաղտատայ
էր
բերեալ:
Ի
միւսում
ամի
Շահէնվասն
արքայի,
որ
նոր
նըստեալ,
Իպրահիմ
անուն
դեսպան,
իբր
՚ստ
առաջնոյն,
ընծայ
բերեալ:
Պահատուր
կիրայի
խաննի
Ազագու
իբրեւ
դարձեալ,
Լուր
եհաս
մեռանելոյն,
որ
զՄուհամէտ
Կիրայն
կարգեալ:
Ռէմազանի
յետնում
աւուրնարէֆէի
՚նդ
երեկն
հասեալ,
Որ
էր
հազար
յիսուն
եւ
մէկսէնէն
նոցուն
թուաչափեալ:
Ընդ
պայրամին
առաւօտունեւ
զտօնանման
վասն
այնմ
առեալ,
Նուրտուր
կէլտի
Մուհամէտ
սիւլպԻպրահիմտէն
զթարիխ
ասցեալ:
Ի
հազար
յիսուն
՚ւ
երկումուհարէմին
տասնուհընգեալ,
Արքային
արու
ծընաւ,
որ
Սուլէյման
զանուն
կոչեալ:
Սուլթան
զատէ
Մահմէտ
փաշա`Ճիւան
գափուճի
պաշի
կոչեալ,
Ի
յԱզագ
թային
լինէր,
որ
ցամաքաւ
անդըր
հասեալ:
Եւ
ծովով
գաբիտանն
եւս,
որ
Փիալէ
փաշա
կոչեալ,
Զոր
տեսին
զպատրաստութիւնս,
զԱզագ
Գազագն
լըքեալ
փախեալ:
Որք
գընացին
զապտ
արարին,
նորոգեալ
եւ
զօրս
անդ
թողեալ,
Եւ
տօնանման
առ
Իստամպօլվասն
այնմ
խընդմով
են
արարեալ:
Շապանին
կըրկին
դեսպանՄագսուտ
խան
Շահէն
եկեալ,
Ըստ
առաջնոյն
հաստատելովզուխտ
ընդ
սիրոյ
են
պայմանեալ:
Եւ
վեցըն
զիլհիճէիշահզատէ
Ահմէտըն
ծընեալԵւ
վէզիրն
պատճառաւ
ինչզԻստամպօլ
թահրիր
առեալ:
Ի
Պրուսայու
եկեղեցին
Հօճա
զատէ
ղատին
կոչեալԵտ
քակել
բնակչացն
Տաճկաց,
զոր
վէզիրին
իբրեւ
ազդեալ:
Շատ
նեղութիւն
եւ
վիշտ
հասոյցՏաճկացն,
որոց
յայն
խիզախեալ,
Եւ
ըզղատին
գան
հարեալ
յոյժ
եւ
ի
կարգէ
իսպառ
ընկճեալ:
Հնարս
դիւթութեան
թագաւորիներբ
որ
կանայք
եւ
այլք
առեալ,
Յիշեցին
զոմն
Հիւսէին,
որ
եւ
Ճինճի
լինէր
կոչեալ:
Ասեն.
«Գայցէ
եւ
կարդասցէ`ըզդիւրութիւն
արքային
տալե,
Մուֆթին
վէզրաւ
ոչ
սիրէին,
արքայն
իսկոյն
հօճա
առեալ:
Եւ
զսիլահտարն
եհան
արքայ`վէզարէթով
տիւան
նըստեալ,
Միաբանի
՚նդ
Ճինճի
հօճայնեւ
վէզիրին
զդարան
գործեալ:
Եւ
վէզիրն
սիլահտարիներբ
ըսպասէր,
ժամու
դիպեալ,
Նոքա
յառաջ
զարքայն
պատրեն,
զոր
ի
կալանս
այնմ
կամեցեալ:
Վէզիրն
փախչի
ի
պարտիզէն,
արքայն
խաթիշէրիֆ
տուեալ,
Ի
փողոցն
հասին
ըզկնի,
ձիոյն
ձըգեալ
եւ
գըլխատեալ:
Զկընիքն
ի
Շամ
ողարկեցինՃիւան
Մուհամէտ
փաշայիԵւ
զքէհեապէկն
եւս
ըսպանին,
որ
ընդ
վէզիրն
համախոհ
լեալ:
Եւ
մուֆթին
Եահեա
մեռաւ,
որ
ըզՃինճին
չէր
սիրեցեալ,
Որ
օր
աւուր
յառաջանայր
եւ
ամենից
զարմանք
բերեալ:
Հազար
յիսուն
՚ւ
երեք.
շահզատէ
Մուրատ
ծընեալ,
Ըզգաբիտան
Փիալէ
սպան,
Պէքիր
փաշայն
փոխանորդեալ:
Նասուֆ
փաշա
վէզիր
օղլիՀիւսէյն
փաշա
ապստամբեալԵւ
եկն
մինչ
յՈւսկիւտար`իբր
արքունեաց
պատերազմեալ:
Եւ
իբրեւ
ոչ
կարացեալընդդէմ
կանգնիլ,
էր
երկուցեալ,
ՅՈւռումէլի
էանց
հնարուք`
անդ
կամելով
գումարս
խըմբեալ:
Պօստանճիք
թային
եղեն,
եւ
արայճիք
խուզել
փութալ,
Զոր
կալան
եւ
ըսպանին
եւ
յԱսթանէ
զգլուխըն
բերեալ:
Հասարակաց
երկիւղ
լինէրայրն,
որ
մօհրի
էր
ջանացեալ,
Տառպելութեան
յօժար
եղեւ`յարքունեաց
շէմս
գըլուխն
թապլեալ:
Հազար
յիսուն
եւ
չորսնՍունպուլ
աղայն,
որ
մեծարեալ,
Ղըզլար
աղա`
ներքինապետ,
ընչաւէտեալ
եւ
գիրացեալ,
Յարքայէ
հրաման
առնուեւ
յԵգիպտոս
եղեւ
երթալ,
Մալթէզցիք
ի
ծով
գըտին,
Տաճկաց
նաւին
վերայ
հասեալ:
Եթովպացին
՚ւ
այլք
ընդ
նըմաՄալթէզ
թօփիցըն
մահացեալ,
Ըզնաւն
առին
լի
ստացուածովք,
որպէս
զՏաճիկսըն
գերեցեալ:
Մերձ
ի
Կրիտէս
եղեւ
այս
մարտ,
գուրսանքն
նաւաւ
անդէն
ելեալ,
Յաւարիցն,
յերիվարացնճէնարալին
ընծայ
տուեալ:
Ընդ
որ
ոմանք
ի
փափազիցն՚ստ
Կըղզեացն,
որ
նախ
Տաճիկք
առեալ,
Ցայսմ
կարասիցն
յայսր
մըտելոցմըտից
Տաճկաց
գուշակ
ցուցեալ:
Լուր
եղեւ
Արապներաց,
եւ
արքայի
զայն
ծանուցեալ,
«Զտօնանմայի
պատրաստութիւն,
ասաց
արքայն,
փութով
տեսեալե:
Հազար
յիսուն
եւ
հինգն.
յելանել
գարնան
հարկեալԵւ
իբրեւ
մեծ
խնդութեամբմերձ
ի
Չուխա
կըղզի
հասեալ:
Գաբիտան
Իւսուֆ
փաշայնզխէթիշէրիֆ
անդըր
հանեալ,
Արքայի
խորհուրդքն
բանանամենեցուն,
զոր
ընթերցեալ.
«Փաշայից,
գաբուտանաց,
զօրագըլխոց
եւ
զօրացեալ,
Ի
Կիրիտ
երթալ
պարտիմքեւ
Աստուծով
առնուլ
փութալե:
Զայս
լուան
առ
հասարակտուա
առին
՚ւ
«ամէնե
ասցեալ,
Նաւեցին
եւ
ի
Կրիտէս,
յիսուն
եւ
չորս
օր
պաշարեալ:
Գանեցան
եւ
խոցեցան,
կոչկոճեցան
եւ
դի
անկեալ,
Ձանձրացան
ներքուստ
եւ
Ֆռանկքյօժարութեամբ
զքաղաքըն
տալ:
Իւրուշի
Տաճկաց
տեղինտէր
քաղաքին
զպայրաղ
տընկեալ,
Երեք
նաւ
ըսհացուածովքելին
անտի
եւ
հեռացեալ:
Եւ
այլքն
ռայա
մնալովմըտին
ի
ներքս
տիրապետեալ,
ՅԻստամպօլ
երբ
լուր
լինէր,
մեծ
տօնանմա
լինիլ
տեսեալ:
Հազար
յիսուն
եւ
հինգն.
ի
Ռէթիմօ
կըլայն
հասեալ,
Որպէս
զՀանեա
պաշարեցին,
զթեմ
եւ
զվիճակ
ապռեալ
տիրեալ:
Նըկըրտին
ի
Գանտիա,
ուր
ճէնարալն
անդ
էր
նըստեալ,
՚Նդ
որ
անդադար
պատերազմին,
յերկուց
կողմանց
են
կոտորեալ:
Հըրակիզէր
եւ
ԻստամպօլՂում
ղափուի
զանուն
եդեալ,
Չորս
Յունաց
եւ
մին
Հայոցեկեղեցիքն
են,
որ
այրեալ:
Ճիւան
վէզիրն
կամիւր
շինելեւ
յարքայէ
ըզխաթ
առեալ,
Զորս
շինեցին
վայելչաւոր,
նոյն
աւուրքն
էր
մեզ
երանեալ:
Հազար
յիսուն
եւ
վեցն.
Սալիհ
փաշայն
վէզիր
եղեալ,
Վանայ
պարիսպըն
փըլանէր,
զի
ի
շարժէն
՚ւ
աւէր
շատ
լեալ:
Եւ
Ճինճի
հօճային
այնղազիասքէրութիւն
տուեալ,
Եւ
բազում
տըմարդք
ըստ
այնմմեծի
պատուոյ
էր
հասուցեալ:
Ի
սոյն
ամի
Վէնէտիկցիքընդ
ցամաքաւ
պատերազմեալ,
Ի
Պօսնայու
սանճաղս
ոմանսըզշատ
աւերս
են
արարեալ:
Եւ
զոմանս
կըլայս
առնունեւ
հազարօք
ի
սուր
մաշեալ,
Տաճկաց
կանայք
գերին,
վարին,
ի
մէջ
Ֆռանկաց
մերկ
են
շըրջեալ:
ԸզԹէքէլի
պէկլէրպէկւոյզհետ
եկելոցըն
շատն
առեալ,
Ըզ
Շէպէնիք
ընդ
այլոց
առ,
եէնկիչէրեօք
զըսպայս
գերեալ:
ԶՍալիհ
փաշա
կոչէ
արքայ,
յարկ
իմամի
միոջ
խեղդեալ,
ԶԱհմէտ
փաշա
վէզիր
արար,
որ
քան
զայլ
եւսըն
շըռայլեալ:
Երկ
եւ
եռակ
ամաց
զդըստերսթագաւորիս,
զորս
էր
տեսեալ,
Զամէն
մի
մին
փաշայիի
կընութեան
նիքեահ
առեալ:
Եւ
ըզմին
դուստրըն
վէզիրինյորժամ
ետ,
զօրըն
մեծ
պատուեալ,
Հարսանիք
աշխարհալուրի
քաղաքիս
հանդիսացեալ:
Կաշառակուրծ
լինէր
վէզիրն`զտեարս
մանսուպից
փոյթ
փոփոխեալ,
՚Ւ
ի
համայն
դատաւորացմինչ
ի
մուֆթին
եղեւ
հասեալ:
Սամուր
քիւրքով
գափանիցա,
վասն
արքային
յայնց
պահանջեալ,
Համայն
օճաղ
յաղաներաց
՚ւ
ի
Կիրիտու,
որք
են
եկեալ:
Թուական
հայոց
հազար
ինսունեւ
եօթներորդ,
յոր
ժամանեալ,
Սէնէ
Տաճկաց
հազար
՚ւ
յիսունեւ
ութերորդըն
էր
հասեալ:
Յունիսի
մետասանումն,
յոր
կիրակի
արփին
մուտն
լեալ,
Բարեկենդան
Լուսաւորչի,
ընդ
որ
շարժըն
մեծ
եղեալ:
Ընդ
ժամանակս
մեր
ոչ
տեսաք,
ահաբեկումն
ամենից
լեալ,
Ընդ
գուշակն
յաւարտն
աւուրցքառսուն
եւ
եօթն,
յոր
ժամանեալ:
Զարքային
շարժմունս
տեսին,
որոյ
ոմանք
ո'չ
հաւանեալ,
Եւ
վէզիրին
իսկ
ո'չ
տեւեն`ամենեւիմբ
անիրաւեալ:
Օճաղ
աղայք
եէնիչէրւոցառ
ի
մուֆթին
զշէյխ
մի
յըղեալ.
«Համակամ
լիցիս
ընդ
մեզ,
արքայն
զվէզիրն
լիցի
ընկճեալե:
Եկըն
մուֆթին
ունլէմայիւքառ
թագաւորն`
զբանն
ծանուցեալ,
Որ
եւ
եդ
վէզիր
զՄահմէտ,
այն,
որ
Գօճէ
Սօֆին
կոչեալ:
Եւ
ըսպանին
զվէզիրն
Ահմէտեւ
զարքային
բան
հոգացեալ,
Եւ
ղազասքէր
Ուռումէլւոյ`Օղլան
Փիւզէվէկին
կոչեալ:
Որ
ընդ
Ճինճովն
յառաջանայրեւ
կաշառուք
վերամբարձեալ,
Սըրախողխող
առնեն
զղազինեւ
վէզիրին
մերձ
զգէշն
արկեալ:
Վալիտէին
մարդ
ողարկեն`ամենեքեան
համակամեալ.
«Հանցես,
ասեն,
ըզշահզատէ,
որ
Մուհամէտն
էր
անուանեալ:
Դիցուք
ի
գահ
սուլթանութեանեւ
մի'
լիցիս
ընդվըզեցեալե:
Համագումար
զրահաւորեալքններքս
ի
պալատն
եղեն
լըցեալ:
Վալիտէն
ընդդէմ
կանգնիզպատկանաւորն
պատասխանեալ,
Շատ
մաքառումն
արար
ընդ
զօրս,
յորոց
լինէր
անօգտեցեալ:
Ուլէմայից
զֆէթվան
գըրենեւ
առ
այն
ճեպով
վառեալ`Յորոց
հարկէ
եւ
զշահզատէնվալիտէի
արտաքս
հանեալ:
Րէճէպի
տասն
եւ
ութումն.
յերկուշաբթի
ժամն
իննեակ
լեալ,
Որ
ի
թուականս
հազար
ինսունեւ
եօթն
հայոց
էր
աւելեալ:
Յերեսունըն
յուլիս
ամսոյ,
որ
մեծամեծք
Տաճկաց
կանգնեալ,
Ի
դրան
սատէ
ըզգահն
եդին`ամենեցուն
ողջագուրեալ:
