ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

Հեղինակ
ԺՈՂՈՎԱԾՈՆԵՐ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Աստուածաբանութիւն  
Դիտել

21.
 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՍԵԲԱՍՏԻՈՅ
† ՊԼԶ=1387


 

Յամի ՊԼԶ թուականին Հայոց` այր ոմն ժանտ եւ չարաբարոյ, գոռոզ եւ արիւնարբու, խիստ եւ գազանամիտ, անուն Բուրհանադին, որ էր ինքն դանիշման եւ ղադի այլազգեացն` եւ եղեւ ի չար բարուցն եւ ի խիստ մտացն արբանեակն սատանայի եւ որդին կորստեան` ղադի Բուրհանադինն այն, որ գլուխ ամբարձ, եսպան զտէրն Սեբաստիոյ եւ յինքն կորզեաց զիշխանութիւն նորա, եւ նստաւ սուլտան Սեբաստիոյ:

Եւ զի էր այրն յանդուգն եւ չարամիտ, որոյ ոչ կարացեալ տանել զօրացն խստասրտութեան եւ ամբարտաւանութեան նորա` վասն որոյ խորհեցան բառնալ զնա ի միջոյ. զոր չարք ոմանք ազդեցին նմա, եւ նա կալեալ զչարախօսսն զայնոսիկ` եսպան անձինս ԺԴ: Եւ ապա ազդեցաւ նմա` թէ եւ եպիսկոպոսն սուրբ Նշանի վանաց` տէր Ստեփանոսն` նոյն խորհրդոցն խորհրդակից եղեալ է: Եւ նա արձակեաց արս խիստս եւ ժանտաբարոյս` տանել զեպիսկոպոսն ամենայն ուխտիւն առաջի նորա:

Եւ ի գալ դժնեայ կոչողացն ի տանել զեպիսկոպոսն ամենայն ուխտիւն, իսկ եպիսկոպոսն զայլ կրօնաւորսն աղաչանօք եւ կաշառօք զոր ետ զօրականացն ` ետ արձակել եւ թողուլ ի վանսն: Եւ ինքն առեալ ընդ իւր Բ ծերագոյն աբեղայ, որոց անուանքն` միոյն Սեղբեստրոս եւ միւսոյն Թորոս, եւ գնացեալ առաջի գոռոզին վստահ եւ համարձակ, ոչինչ գիտելով խիղճ զանձնէ` զի անմեղ էր:

Եւ էր ղադին հեռի ի քաղաքէն, իջեալ զօրօք իւրովք ի լեառն Աղշարու ի հովանոց վասն ամառնային տօթոյն: Եւ անդանօր տարան զեպիսկոպոսն առաջի պղծոյն. զոր հարցաքննեալ` եւ նա ուղիղ տայր զպատասխանին անխիղճ մտօք: Եւ ղադին ոչ հաւատայր նմա, այլ հարկ ի վերայ եդեալ թէ ուրանա'ն զՔրիստոս եւ ազատեսցին ի սպանմանէն: Եւ նոքա հաստատուն յուսով պինդ կացին ի դաւանութիւն հաւատոցն Քրիստոսի եւ խոստովան եղեն զանուն ամենասուրբ Երրորդութեանն` եպիսկոպոսն եւ աբեղայքն, ասելով այսպէս. «Հաւատամք ի Հայր եւ յՈրդի եւ յամենասուրբ Հոգին` մի աստուածութիւն` երեք անձինք եւ մի բնութիւն: Խոստովանիմք եւ զՈրդին Աստուծոյ մարդ եղեալ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ` կամաւ Հօր եւ հաճութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ. աւետեօք հրեշտակապետին Գաբրիէլի յղացաւ Բանն Աստուած յարգանդի կուսին, եւ ծնաւ ի նմանէ Աստուած եւ Որդի Աստուծոյ` մարդ եւ որդի մարդոյ: Հաւատամք եւ զՆոյն խաչեալ եւ մեռեալ, թաղեալ եւ յարուցեալ վասն մերոյ փրկութեան, Նոյն Ինքն յերկինս համբարձեալ եւ ընդ աջմէ Հօր նստեալ: Եւ Նա է դատաւոր կենդանեաց եւ մեռելոց ի միւս անգամ գալստեանն իւրոյ յերկնից փառօք Հօր եւ հրեշտակաց սրբոց: Ի վերայ այսր դաւանութեան ` մեռանելն մեր շահ ` եւ կեանք ` Յիսուս Քրիստոս` հաւատացելոցս ի Նա: Այս ինչ յայտ լիցի քեզ` սուլտա'ն. զի պարգեւաց քոց ոչ հաւանիմք եւ ի սպառնալեաց քոց ոչ երկնչիմք: Եւ այդմ վնասու, զոր դուք զմէնջ կարծէք` չեմք ինչ վնասապարտ: Եւ դու զոր ինչ առնելոց ես ընդ մեզ` արա' վաղվաղակի:

Յայնժամ պիղծն այն ամիրայն հրաման ետ դահճացն գլխատել զնոսա: Եւ մատան դահիճքն նախ առ եպիսկոպոսն, եւ երկու անգամ հարին ուժգին զպարանոց եպիսկոպոսին սուր թրով, եւ ոչ եհատ սուրն զպարանոց նորա: Ընդ որ բարկացեալ արիւնախանձն այն ամիրայն, կախարդինս իմն կարծեցեալ` եւ ետ ունել չորից արանց. երկուց` զոտսն եպիսկոպոսին եւ երկուց` զձեռսն: Եւ ապա դահիճն եհար զմէջսն եպիսկոպոսին եւ յերկուս հերձեաց: Եւ ապա մատեան առ աբեղայսն եւ զերկուսն գլխատեցին: Եւ այնպէս կատարեցան ի Քրիստոս բարի խոստովանութեամբ տէր Ստեփանոս եպիսկոպոսն եւ երկու աբեղայքն իւր ընդ նմա` Սեղբեստրոս եւ Թէոդորոս:

Եւ արար Աստուած մեծ սքանչելիս, զոր ինքեանք իսկ տեսին աչօք իւրեանց այլազգիքն, եւ վկայեցին լուսոյն որ էջ ի վերայ մարմնոց սրբոցն: Զի յայնմ տեղւոջ, ուր զԺԴ Տաճիկսն սպանին` անդ եւ զեպիսկոպոսն եւ զաբեղայսն սպանին յետ երկու աւուրց, եւ ընկեցին խառն ի վերայ մարմնոց զայլազգեացն: Եւ ի ճառագայթել լուսոյն ի վերայ սրբոցն` ասաց անօրէն ղադին, թէ այն վասն հաճի մըսըլմաներոյն եղեւ սքանչելիքն: Եւ ետ ջոկել զեպիսկոպոսի մա րմինն եւ զաբեղայիցն յայլազգեացն: Եւ շնորհօքն Քրիստոսի լոյսն զհետ գնաց մարմնոց սրբոցն ` յամօթ այլազգեացն եւ ի պարծանս քրիստոնէից ` վկայ անմեղութեան եպիսկոպոսին:

Եւ թողին զմարմինս սպանելոցն անդէ ն կերակուր լինել գազանաց եւ հաւուց: Բայց զեպիսկոպոսն գողացան քրիստոնեա յքն եւ տարեալ ե դին յեկեղեցի մի, եւ զաբեղայիցն` ի փուլ մի, եւ հողով ծածկեցին: Իսկ անօրինացն անդէն ի տեղին մաշեցան եւ կերակուր գազանաց եղեն եւ թռչնոց օդոց:

Եւ անօրէն սուլտանն այն ղադին սաստակոյց զհալածանս ի վերայ քրիստոնէից, առնլով յամենայն քահանայից զգինս արեան իւրեանց` յամէն գլխոյ Ռ դեկան: Եւ զվանք սուրբ Նշանին կողոպտեաց. զխաչ եւ զաւետարան եւ զայլ սպասք սրբութեան ընդ ձեռամբ անօրինացն գրաւեաց եւ պիղծ շեխեր ի վանքն բնակեցոյց եւ արար ղեւիա: Եւ փոխանակ արեան կարգաւորացն, որոց յամէն գլխոյ Ռ դեկան գին առին` զուռի եւ զբարտի ծառերսն քան զհազարսն աւելի հատին ի տակաց փոխանակ երիցանցն. թո'ղ զայլ տուգանսն որ առին:

Քակեաց եւ զսուրբ Քառասունսն եւ այլ շատ եկեղեցիս: Եւ յառաջ քան զսպանումն եպիսկոպոսին` ժողովեաց յամենայն երկրէն զժամահարսն. եւ կոտորեաց զամենեսեան: Եւ այլ բազում չարիս արար, զոր ոչ է ասելի` անիծեալ ղադին այն:

Բայց եւ ինքն յետոյ ըստ արժանեաց իւրոց չարութեանն կալեալ եղեւ ի Թուրքմանէն, որում անուն էր Օթման` եւ սպանաւ ի ձեռաց նորա: Եւ այնպէս բարձաւ չարն ի միջոյ: 1

ՏԱՂ

Ի Տեր Ստեփանոս նահատակ Սեբաստիոյ

Ահա զգովքն ասեմ Տէր Ստեփանոսին:

Թագաւոր նստէր նա ի մէջ Սեբաստ քաղաքին.

Եկին սուսերօք զվանքըն պատեցին,

Որպէս ի հընումըն Հրեայք զՏէրըն խաչեցին.

Զհանդերձըն հանին զնա մերկացուցին,

Մերկ ու բոկիկ ու գլխիբաց զնա չարչարեցին:

Զայն դեղձան մազերն փունճ փունճ փետեցին,

Զայն իւր ջախուջախ բազկըտիքն յերկաթ պնդեցին.

Զայն կամար ուներն Տէր Ստեփանոսին,

Հանց զինչ որ քաշած էր կամար աւագ խորանին,

Զայն ծով ծով աչերն Տէր Ստեփանոսին

Հանց զինչ որ ջըրով աւազանն ի յեկեղեցին.

Զայն վարդ վառեցեալ կարմիր երեսուին

Հանց զինչ նշխարքն ու բաժակն ի սուրբ սեղանին.

Զայն մաքուր բերանն Տէր Ստեփանոսին,

Ատամունքն ի միջին շարած էր զետ մարգարտին:

Իւր բոլոր լեզուէն կանգնէր ի բեմին.

Կարդալով պատմէր ըզբան Աւետարանին:

Դաշըն եդեալ ըզսուրըն քաշեցին.

Ասէ. «Դուք տըւէք զպատասխան այն ծածկագիտին»:

Հեղեցին զարիւն Տէր Ստեփանոսին:

Յայնժամ սար ու ձոր վա ՜ յ կանչեց իւր ըսպանողին:

Իւր հօրն ասացին. «Կուգայ քո որդին,

Արեկ ու սրբէ զքրտինքըն ճակտին ՚ւ երեսին»:

Իւր հարն էր նստեր դէմ ճանապարհին,

Գիտէր թէ կուգայ կարդալով իւր պարոն որդին:

Յայն առաւօտին սեւ չորեքշաբաթին

Բերին արիւնով ըզգըլուխն ի գոգն ընկեցին:

Լըցաւ արիւնով իւր սիրտն ի փորին,

Լայր ողորմագին ու դընէր զերեսն երեսին:

Մայրն եկեալ տեսաւ զորդին յայն հալին,

Սաւտայի ու խէվ դարձաւ ի յանվայր վայրին:

Ծաղիկ էր քաղքին մանուշակ երկրին,

Հանց եղ զինչ կու փայլէր այն կարմիր մորուսն յերեսին.

Թոռմեցաւ ծաղիկ վարդն ի յիւր թըփին,

Կարմիր ու ճերմակ երեսուին դարձաւ ի դեղին:

Կայր տարակուսած Սաղմոսն յատենին,

Զիւր գրեանքն ամէն կուտեցին յեկեղեցին:

Լոյսն երկնային քառաթեւ խաչին

Յերկնից ի վայր ճառագայթեաց սուրբ գերեզմանին: 2

1 Այս վկայաբանութիւնն ունի B էջ. 433բ'-434ա'', C 1121''-1123'', D 524ա''- 525բ', E 1032''-1034'', F 442ա''- 443ա', G 547ա'- 548ա', H 511բ'-512բ', I 555ա'-556ա', J 975'-977', K 518բ''-519բ'', L 450բ''-451բ'', M 537բ'-538բ', N 514բ''-515բ', Օ 504ա'-505ա', P 438ա''-439ա'', Q 521բ''-523ա', R 519բ''-520բ'', S 546ա'-547ա', T 528ա''-529ա'', U 503բ''-504բ', V 372բ''-373բ', W 469բ'-470բ'', Y 248ա'-249ա', Z 395ա''-396ա', b 573ա'-574ա', եւ c. - Հմմտ. նաեւ Յայսմ. Բ. տպ. 625''- 626''. Ա. տպ. 915''-917': Վկայաբանութիւնը կգտնուի կամ` մարգաց ԺԷ=յունիս 23, Ղեւոնդից եւ նորա ընկերներից յետոյ, կամ` մարգաց Ի=յունիս 26, Շիւղայից եւ Սիւղիանոսից յետոյ: M ձեռագիրը գրած է մարգաց ԺԵ=յունիս 23. բայց նախորդ թիւն է ԺԶ եւ յաջորդը` ԺԸ, ուստի ԺԵ-ը ԺԷ պիտի կարդալ:

Վերնագիրը հետեւեալն է. «Յայսմաւուր յիշատակ նահատակութեան տեառն Ստեփանոսի արքեպիսկոպոսին Սեբաստիոյ». (Ձեռագր. տարբերութիւններ. B ի սմին աւուր. b այսմաւուր. CQZ յիշատակ է. W նահատակութեան. փխ. յիշատակ նահատակութեան E նահատակութիւն, GHKLMR տէր. CGMRTUV ստեփանոսի, K ստեփաննոս, E ստեփանոսին, L ստեփանոս. DW արհեպսին, b արքեպիս. F սեբաստացոյ. P սէբաստիոյ. E սեբաստիոյ արքեպկին. JOSTU սեբաստիոյ եպսին:

Այն նահատակութեան պատմութիւնը ունի նաեւ Չամչեան, Գ. 431-3. սակայն որովհետեւ Չամչեանում կան այս մասին ինչ ինչ մանրամասնութիւններ` որոնք մեր ձեռագրներում պակասում են, ուստի յարմար համարեցինք ամբողջ հատուածը մէջ բերել այստեղ:

«Ի ժամանակի անդ` յորժամ էառ Լանկթամուր զԲաղտատ եւ եկն ի Հայաստան, Պուրհանատին անուն ոմն` որ եւ ասի Բուրհան Ղազի` համարձակութիւն առեալ` ապստամբեցաւ յամիրայէն Սեբաստիոյ, եւ սպան զնա. եւ ինքն նստաւ ի տեղի նորա. եւ ժողովեալ զօրս` ասպատակէր ի բազում տեղիս: Այլ քանզի առ ամենեսին գտաւ անողորմ, զօրք նորա` որք էին ի քաղաքի անդ Սեբաստիոյ` խորհեցան վտարանջել ի նմանէ, եւ կամ ի ծածուկ դաւել զնա եւ բառնալ ի կենաց: Եւ` էր յայնժամ եպիսկոպոս քաղաքին Ստեփաննոս անուն` առաջնորդ սուրբ Նշանի վանացն` այր սրբակրօն, եւ առաջի մեծամեծաց յարգոյ. որոյ եւ մարմնոյն կազմուած արտաքոյ հասարակ կարգի ահեղատեսիլ էր եւ զօրաւոր:

Իբրեւ ազդ եղեւ Պուրհանատին ամիրային խորհուրդն ապստամբութեան զօրաց իւրոց, ոմանք ի թշնամեաց մատուցեալ առ նա` սսեն, թէ գրգռիչ ապստամբութեանն է Ստեփաննոս եպիսկոպոս քաղաքին: Զայս լուեալ ամիրային` դիմեաց ի վերայ Սեբաստիոյ, եւ նուաճեաց զապստամբսն. կալաւ եւ զեպիսկոպոսն, եւ զերկուս յաբեղայից նորա, որոց անուանք էին Սեղբեստրոս եւ Թորոս. զորս եւ կամեցաւ բազում տանջանօք սպանանել: Եւ թէպէտ եպիսկոպոսն յայտնի եցոյց առաջի նորա զանմեղութիւն իւր եւ զհաւատարմութիւն, բայց նա գրգռեալ ի թշնամեաց` ասէ ցնա, այդու գիտացից` թէ անմեղ ես եւ հաւատարիմ առ իս` եթէ դարձցիս յօրէնս իմ: Ասէ ցնա եպիսկոպոսն, դու զիս կալար իբրեւ ապստամբ. արդ` եթէ ապստամբ եմ, սպան զիս. իսկ եթէ անմեղ, արձակեա': Այլ ամիրային բարկացեալ ընդ այս պատասխանի նորա` առաւել եւս ստիպէր զնա յուրացութիւն, եւ սպառնայր ածել ի վերայ նորա եւ աբեղայից նորին բազում չարիս:

Յայնժամ երեքին նոքա սկսան միաբերան խոստովանիլ զամենասուրբ զերրորդութիւն եւ զքս ած, եւ ապա ասեն. մեք զայլ հաւատ ոչ գիտեմք եւ ոչ ընդունիմք, այլ զայս միայն, եւ ի վերայ այսր հաւատոյ մեռանիլ պարծանս համարիմք. եւ փառաւորեմք զարարիչ մեր, զի զայսպիսի աւանդեաց մեզ ուղիղ հաւատս: Ընդ այս ցասուցեալ ամիրային` հրամայեաց հատանել զգլուխս նոցա առաջի իւր: Եւ դահիճն բազում անգամ ամենայն զօրութեամբ հարեալ զպարանոց եպիսկոպոսին` ոչ կարաց հատանել. եւ նա օրհնէր անդադար զփրկիչ իւր. եւ ամիրային զայրացեալ ի վերայ դահճին, եւ լուեալ զքաղցրաբարբառ օրհնութիւնս եպիսկոպոսին, աղաղակեաց մեծաձայն, պատառեցէ'ք ասէ զբերան դորա, զի մի լուայց զօրհնութիւն բանիցդ: Յայնժամ տարածեալ զնա դահճաց յերկիր` ոմանք պատառեցին զբերանն, եւ ոմանք հատին զնա ընդ մէջ, եւ անդամ անդամ յօշեցին. եւ նա գոհանալով զտեառնէ աւանդեաց զհոգին: Անդ գլխատեցին եւ զերկու աբեղայսն. եւ արկին զմարմինս նոցա ընդ գէշս դիականց այլոց չարագործաց նորոգ սպանելոց. բայց հաւատացեալքն գողացեալ թաղեցին զնոսին, եւ այս եղեւ յամի տեառն 1387 եւ ի թուին Հայոց ՊԼԶ, ի ԺԷ աւուր մարգաց ամսոյ. այն է ի յունիսի 23: իսկ ի միում անծանոթ պատմութեան դնի, թէ այս եղեւ ի թուին ՊԼԳ. եւ թէ այս Պուրհանատին կործանեաց զՔառասնից վանքն, այլ յայտ է թէ զայն կործանեաց Լանկթամուր:

Յետ այսորիկ դեռ բարկութեամբ բորբոքեալ ամիրայն` հրամայեաց կողոպտել զեկեղեցիս Հայոց եւ զվանորայս գաւառին Սեբաստիոյ. եւ սպասաւորք նորա բազում աղետալի գործս գործեցին. առին զամենայն` զոր գտին ի սուրբ Նշանի վանսն, եւ բնակեցուցին անդ զօտարազգիս. սոյնպէս արարին եւ յայլ քանի մի վանս մինչեւ հազիւ ուրեմն կարացին մեծամեծք Հայոց միջնորդութեամբ ոմանց դադարեցուցանել զգործ դառնութեանն. բայց ամիրայն եդ հարկս բազում դրամոց ի վերայ եկեղեցականաց, թող զայլ տուգանսն:

Յայս. Գ. տպ. Ա. էջ 267'-268' եւս ունեցել է Չամչեանի օրինակը:

Վկայաբանութեան բովանդակութիւնից երեւում է, որ Ստեփանոսի, Սեղբեստրոսի եւ Թորոսի նահատակութիւնը ամառ ժամանակ է տեղի ունեցել, երբ Բուրհանադինը իւր զօրքերով ամառնային շոքերի պատճառով հեռացել էր Սեբաստիայից «ի լեառն Աղշարու ի հովանոց» (տես էջ 139, տող 5-7): Յայսմաւուրքների մի մասը ունի մարգաց ԺԷ=յունիս 23, իսկ միւսները` մարգաց ի=յունիս 26: Ստեփանոսի վրայ գրուած տաղից երեւում է, որ այս նահատակի գլուխը բերել են հօր մօտ չորեքշաբթի օրը (տես էջ 150): Արդ` ՊԼԶ թուի յունիս 26-ը ընկնում է իսկապէս չորեքշաբթի, ուստի Յայսմաւուրքների այս ամսաթիւը կարելի է ուղղագոյնը համարել: Անշուշտ մեր ենթադրութիւնը սխալ կըլինի, եթէ Ստեփանոս վկայի գլուխը յանձնել են հօրը նահատակութիւնից մի կամ մի քանի օր յետոյ:

2 Յիշեալ վկայաբանական տաղը հրատարակեց նախ ողբացեալն Նահապետ (Հ. Ղ. Ալիշան), Բազմավէպ, 1848, էջ 341, հետեւեալ վերնագրով. «Ի տէր Ստեփանոս նահատակ Սեբաստիոյ»: Որից յետոյ Ալիշան` էջ 342-3, խօսում է տաղի գեղարուեստական գեղեցկութիւնը երեւան հանելու համար. Հ. Ալիշան կարծում է թէ նոյն տաղի հեղինակը նահատակի աշակերտներից մէկն է: