ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

79.
ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՑԻ
† ՌՃԱ=1652 օգոստոս 20

Այս երանելի նահատակս Խաչատուր ` էր ի քաղաքէն Տիգրանակերտու ` որ այժմ ասի Յամիթ, ծնեալ եւ սնեալ ի նմին քաղաքի: Եւ էր ինքն յազգէն Հայոց. եւ կային սմա ծնօղք եւ եղբարք եւ այլ ընտանիք բազումք: Եւ էր ինքն իբրեւ ամաց քսանից ` աւելի կամ պակաս, գեղեցկատես եւ վայելչահասակ: Այլ եւ էր յոյժ աղօթասէր եւ ունկնդիր գրոց ընթերցման, զոր ինչ եւ կարդան քահանայքն յեկեղեցիս, Աւետարան եւ Ճաշու գիրք եւ մանաւանդ թէ Յայսմաւուրք եւ Պատմութիւնք Վկայից: Եւ յամենայն աւուր անպակաս էր նա յեկեղեցւոյն եւ յաղօթից իւրաքանչիւր կարգեալ ժամս: Եւ մերձ ատենին ` ուր ընթեռնուն զամենայն գիրս, կալեալ էր իւր տեղի աղօթից:

Եւ յորժամ ընթեռնուին զպատմութիւն նահատակութեան վկայից, իբրեւ զյորդառատ աղբիւր բղխէին արտասուքն յաչացն, եւ ցանկայր ինքն մեծաւ յօժարութեամբ նահատակակից լինել սրբոց վկայիցն: Եւ հանապազ ի տան իւրեանց իւրոց ընտանեաց, եւ արտաքոյ ընդ իւրում յարակից ընկերացն ասէր թէ « Ես ոչ կամիմ իմով բնական մահուամբ մեռանիլ, այլ կամիմ նահատակիլ, եւ ի վերայ իմոյս ճշմարիտ հաւատոյս մեռանիլ »:

Եւ էր սա աշակերտեալ առն ումեմն քրիստոնէի ` որ ունէր արուեստս չլնկարութեան, որ շինէ կոպղայս եւ այլ այսպիսի մանր իրք. եւ հանապազ ընդ իւրում վարպետին նստեալ ի խանութն ի մէջ շուկային գործէին զարուեստն իւրեանց. եւ էր խանութ սոցա մերձ մեծ մզկթին ` զոր Ջումայ մաչիթ ասեն:

Եւ յաւուր միում ի մէջ խանութին ասաց Խաչատուրն ընդ իւրում վարպետին ` թէ « Աւասիկ իջեալ ի խանութէս գնամ. բայց կարծեմ թէ այլ ոչ եւս գամ ի խանութս »: Եւ ոմանք ասացին թէ ասաց Խաչատուրն. « Յայսմ գիշերի տեսիլ երազոյ երեւացաւ ինձ, եւ հրամայեցաւ ինձ նահատակութիւն. եւ երթամ ես ի նահատակիլ. վասն այն ասեմ, թէ ոչ եւս դառնամ ի խանութս »: Ապա յետ այսց բանից ` իջեալ ի խանութէն ` գնաց ի մեծ մաչիթի բակն, եւ կացեալ առ ընթեր ջրոյն ` լուանայր զձեռն ջրովն ` որ հեղանի ի բարձր տեղւոջէն: Եւ յայնմ ժամու եկեալ այր ոմն մահմետական, որ էր ինքն ամիր եւ կանաչագլուխ հայհոյեաց զԽաչատուրն, եւ ասաց. « Ի բա ' ց գնա ի տեղւոջէդ, զի եւ ես լուացայց »:

Եւ Խաչատուրն հայհոյեաց զնա եւ զկանաչն նորա: Եւ ի խօսիլ սոցա երկոցունց ընդ միմեանս, ժողովեցան բազում մահմետականք ի վերայ նոցա, եւ յափշտակեցին զԽաչատուրն եւ տարան առ դատաւորն: Եւ սկսան ոմանք դատախազ լինել եւ ոմանք վկայք եւ ոմանք վրէժխնդիրք, եւ դատապարտէին ի մահ զԽաչատուր:

Եւ ի մէջ դատարանին խօսեցաւ դատաւորն ընդ Խաչատրոյն եւ ասաց. « Որդեա ' կ, դու մանուկ ես եւ նորոգ երիտասարդ. խնայեա ' ի մանկութիւն քո, եւ փրկեա ' զանձն քո. քանզի այսքան մահմետականք ` որ ժողովեալ են ի վերայ քո, ոչ թողուն զքեզ մնալ կենդանի: Այլ հաւանեա ' բանից իմոց. դարձի ' ր ի ձեր մոլար օրինացն, եւ մուտ ի հաւատս Մահմետի, որ բարի է եւ երանելի, որպէս եւ տեսանես զամենայն մահմետականս, որք բարգաւաճեալք են բարեկեցիկ կենդանութեամբ, եւ հզօրացեալք են թագաւորութեամբ, եւ ժառանգօղք են աստի կենացս եւ հանդերձելոյն »:

Իսկ երանելի Խաչատուր ետ պատասխանի եւ ասաց. « Մոլար օրէն ` ձեր օրէնքն է, որպէս եւ է մարգարէն եւ պատգամաբերն ձեր սուտ մարգարէ: Իսկ մեր օրէնս ճշմարիտ է եւ քրիստոսադիր, որպէս եւ ինքն Քրիստոս ճշմարիտ է, որում դուք եւս վկայէք: Եւ ես զՔրիստոս Աստուածն իմ ոչ ուրանամ, եւ զլոյս հաւատս իմ ոչ թողում, եւ սուտ օրինաց ձերոց ոչ հաւանիմ. եթէ թողուք զիս եւ եթէ սպանանէք, եւ թէ իբրեւ զՆասիմի քերթէք զիս, ես ի հաւատոյս իմոյ ոչ դառնամ »:

Եւ դատաւորն բազում բանս խօսեցաւ ընդ նմա եւ բազում բարութիւնս խոստացաւ տալ նմա, գանձս եւ ստացուածս եւ կին եւ պետական իշխանութիւնս. եւ Խաչատուրն բնաւ ոչ հաւանեցաւ:

Եւ ոմանք ի մահմետականացն գնացեալ առ մուֆթին ` ծանուցին թէ « Այր ` որ զպատգամաբերն զՄահմետ եւ զնորին հաւատն հայհոյէ ` զի՞նչ պարտ է նմա առնել »:

Եւ մուֆթին ետ ֆաթվայ. « Որովհետեւ զպատգամաբերն զՄահմետ եւ զնորին հաւատն հայհոյեաց, եւ ինքն ասաց թէ « Իբրեւ զՆասիմի քերթէք զիս, յիմոյս հաւատոյս ոչ դառնամ », պարտ է զնա քերթել »:

Եւ զայս ֆաթվայս առեալ մահմետականացն, բերին առ ղադին, եւ սիջիլ արարին: Եւ ապա առեալ զԽաչատուրն ` տարան առ փաշայն եւ ծանուցին նմա զամենայն: Իսկ փաշայն իբրեւ ետես զվայելուչ մանկութիւն Խաչատրոյ, բազում խանդաղատական բանիւք խօսեցաւ ընդ նմա եւ ասաց. « Տամ քեզ բազում գանձս եւ զպատուական ստացուածս եւ պետական իշխանութիւնս, եւ կին գեղեցիկ ` դուստր իշխանաց, որում եւ դու հաւանիցիս. եթէ դառնաս ի քոյդ հաւատոյ եւ ընդունիս զհաւատս Մահմետի, լինիս այսքան բարեաց տէր, նաեւ զանձն քո փրկես ի մահուանէ »:

Իսկ երանելին Խաչատուր ետ պատասխանի. « Զայդ ամենայն բարիքդ, զոր խոստացար տալ ինձ ` սուտ է եւ ընդունայն, քանզի անցաւոր է: Նաեւ հաւատն ձեր սուտ է, զի սուտ մարգարէի է կարգեալ: Իսկ իմս հաւատ ճշմարիտ է եւ սուրբ, զի ի Քրիստոսէ է կարգեալ, որոյ ճշմարտութեան դուք իսկ վկայ էք: Ո ' չ թէ հարեւանցի սպանանէք զիս, այլ թէ կենդանւոյն քերթէ զիս, ես զՔրիստոս Աստուածն իմ եւ զնորին ճշմարիտ հաւատն ոչ ուրանամ »:

Ասաց փաշայն. « Գուցէ բանդագուշեալ եւ ի խելաց թափեալ իցէ. տարեալ պահէցէք, զի թերեւս ի խելս եւ ի զգօնութիւնս գայցէ »:

Եւ տարեալ պահեցին ժամս երկու. եւ մահմետականքն ամենեքեան առ նա եկեալ աւաղէին եւ խնայէին եւ ասէին. « Մի ' կորուսաներ զվայելուչ մանկութիւն քո »: Եւ նա ոչ հաւանեցաւ բանից նոցա:

Դարձեալ կոչեաց փաշայն զԽաչատուրն առաջի իւր, եւ քան զառաջին բարութիւնս աւելի խոստացաւ տալ նմա, միայն թէ ուրանայ զքրիստոսական հաւատն, եւ դաւանի զմահմետական հաւատն. եւ Խաչատուր ոչ ուրացաւ. ապա այնուհետեւ փաշայն ետ հրաման եւ զվճիռ սպանանել զնա:

Յայնժամ եկեալ դահճացն ` իբրեւ զգազան արիւնախանձ պատեցան շուրջ զնովաւ, եւ մերկացուցին զնա ի զգեստուցն եւ կապեցին ձեռս ի յետս, եւ առեալ տանէին ի տեղի սպանման. եւ մունետիկն ` որ է ջառչի, հրատարակելով գնայր առաջի նորա:

Եւ ժողովեցան ի վերայ նորա բազմութիւնք մահմետականաց ` իբրեւ զաւազ ծովու անթուելի, որ ոչ բաւէր վայր տանիլ զնոսա. եւ իբրեւ զգազան կատաղի կրճտէին զատամունս իւրեանց ի վերայ նորա. հարկանէին, կռփահարէին եւ ընդ քարշս տանէին: Եւ այնպիսի հանին զնա ի միջին բերդէն. եւ իբրեւ ելին ի դրանէ բերդին, անդէն առաջի դրան միջին բերդին, որում Նոր Դուռն ասեն, ասաց սուրբն Խաչատուր դահճացն թէ « Քերթեցէք զիս վասն հաւատոյ իմոյ եւ սիրոյ ` զոր ունիմ առ Քրիստոս Աստուածն իմ »:

Յայնժամ անօրէն եւ մարդադէմ գազան դահիճքն պատառեցին զմորթ մարմնոյ նորա ` յաջոյ ուսէն մինչեւ զձախոյ ուսն. եւ քերթեցին զկաշին թիկանցն եւ իջուցին մինչեւ ցքամակն, եւ շրջեցին զկաշին ի վերայ միջացն. այլ եւ յառաջուստ կողմանէ քերթեցին զմորթ լանջացն ` մինչ ի ներքոյ ստեանցն, եւ շրջեցին զմորթն ի վերայ փորին:

Եւ ապա տարեալ շրջեցուցանէին ի մէջ քաղաքին ` ի շուկայս եւ ի պողոտայս, ի փողոցս եւ ի հրապարակս. եւ ի տեսիլ զարմանալի գործոյն ամենայն ոք ճեպով ընթանայր, այր եւ կին, ծեր եւ տղայ, միանգամայն եւ անարգել աղջկունք. եւ ամենայն տեսողաց մարմինքն սոսկացեալ սարսռէին: Իսկ տեսիլ կերպարանաց սրբոյն Խաչատրոյ զուարթ էր եւ պայծառ, իբրեւ զհրեշտակի Աստուծոյ, եւ ոչինչ կասիւր յայնքան տանջանացն: Այլ եւ ինքն Խաչատուր յառաջագոյն ուսեալ էր բազում Նասիմի խաղեր, զոր Նասիմին ինքն ասացեալ է ի վերայ իւրում նահատակութեանն եւ ի վերայ տնօրէնութան Քրիստոսի աստուածաբանութիւն, զայն խաղերն արդէն այժմ այս Խաչատուրս ի վերայ իւրում քերթելոյն բարձրաձայն եղանակաւ երգէր եւ շրջէր ի մէջ քաղաքին յամենայն տեղիս, ուր եւ տարան զնա դահիճքն:

Իբրեւ աւարտեցաւ շրջեցուցանելն, ապա ածին զնա դահիճքն ի մէջ մեծ մէյդանին, ի տեղին ` յորում զմահապարտաց զձեռս եւ զոտսն խորտակեն. եւ մահմետականքն պահէ ի պահ առաւել եւս ժողովէին եւ բազմանային. այլ եւ քրիստոնեայք եւս բազումք եկին, եւ ժողովեցան ի տեղին ` եւ տեսանէին զայն:

Խօսեցան դահիճքն ընդ Խաչատրոյն թէ « Մի ' եւս յամառիր եւ դիմանար հրամանաց իշխանաց. դարձիր յօրէնս մեր, եւ փրկեա զանձն քո ի մահուանէ, զի տակաւին գոյ քեզ հնար կելոյ ` եւ դեղօք բժշկելոյ »: Սոյնպէս եւ այլ մահմետականքն եւ իշխանք ասէին ` թէ « Գոնեա բան մի միայն ասա ի դաւանութենէ մերոյս հաւատոյ, եւ այն բաւական է մեզ առնել զպատճառ ` եւ այնու ապրեցուցանել զքեզ »:

Այլ եւ ոմանք ի մօլլաներացն ասէին ցԽաչատուր. « Թէպէտ եւ մեռանիս եւ կորուսանես զմանկութիւն քո եւ զրկիս յայսմ կենացս, այլ զի մի ' եւ զհոգի քո մեռուսցես եւ յայնմ կենաց եւս զրկիցիս, արդ ` ի զրաւ քոյոյ կենացդ տո ' ւր դաւանութիւն հաւատոյն Մահմետի, զի կեցցէ հոգի քո, եւ ժառանգեսցէ զանանց կեանսն »:

Եւ սուրբն Խաչատուր բնաւ ոչ ումեք հաւանեցաւ, այլ իւրաքանչիւրոց ըստ պատշաճին տայր պատասխանի, եւ անշարժ կայր ի վերայ հաւատոյս քրիստոնէութեան, եւ համարձակ եւ անխափան զՔրիստոս Աստուած դաւանէր:

Եւ յառաջ ժամանակաւ հաստատեալ էին ի մէջ մէյդանին վէմ մի ` յորոյ վերայ խորտակէին զձեռս եւ զոտս մահապարտաց: Ասացին դահիճքն ցԽաչատուր. « Որովհետեւ յամառիս եւ ոչ լսես մեզ, արդ ` տարածեա զձեռսդ քո ի վերայ վիմիդ ` զի խորտակեսցուք »:

Եւ նա յօժար կամօք իւրովք տարածեաց զձեռսն ի վերայ վիմին, եւ դահիճքն հարին կացնաւ եւ խորտակեցին զբազուկսն երկոցունց ձեռացն: Ապա խնդրեցին զոտսն, եւ նա տարածեաց զերկոսին ոտսն. եւ դահիճքն խորտակեցին զոլոքս երկոցունց ոտանցն. եւ սուրբ արիւն նորա ` որ յորդառատ հեղանէր յանձնէն, թաթաւեալ էր զամենայն մարմինն, եւ թացեալ էր զվայրն ամենայն: Այնուհետեւ ոչ եւս կարաց նստիլ, այլ անկեալ պարզեցաւ ընդ երեսս գետնոյն:

Իսկ քրիստոնեայք, որք շրջապատեալ հայէին, աղիողորմ ողբօք եւ արեան արտասուօք լային: Սոյնպէս եւ մահմետականք բազում լային արտասուօք ` եւ հայհոյէին զօրէնս եւ զառաջնորդս եւ զիշխանս եւ զդատաւորս իւրեանց, եւ ամենեքեան սոսկացեալք զարմացեալք ապուշ մնային. եւ հարցանէին ցմիմեանս թէ « Արդեօք իցէ՞ ումեք ի ձէնջ տեսեալ այսպիսի գործ ». քանզի յոյժ սարսռելի էր տեսիլ գործոյն:

Եւ այնուհետեւ սուրբն Խաչատուր յոյժ նուաղեցաւ ի սատիկ եւ ի կարծրագոյն տանջանացն. եւ տապէր եւ պապակէր ի ծարաւոյ. վասն որոյ աղաչեաց զարսն, որ շուրջն կային, եւ խնդրեաց ի նոցանէ ջուր. եւ գթացեալ առ նա ոմանց ` գնացեալ բերին նմա ջուր խեցեաւ ամանոյ ինչ ` եւ այնու խեցեաւն էարբ զջուրն: Այլ եւ աղաչեաց սուրբն Խաչատուր զմերձ կացեալ քրիստոնեայսն ` գնալ առ քահանայս եւ բերել ինքեան հաղորդ: Եւ քահանայքն վասն երկիւղի մահմետականաց ` ինքեանք ոչ եկին, այլ զհաղորդն եդին ի մէջ հացի, եւ ետուն ցքրիստոնեայսն. եւ նոքա բերեալ ետուն զԽաչատուր. եւ նա առեալ ճաշակեաց զհացն հաղորդաւն ` եւ գոհացաւ զԱստուծոյ. եւ այնպիսի խողխողեալ անդամօք անկեալ կայր ի մէջ թէատրոնին ` մինչ ի նսեմանալ երեկոյին:

Իսկ Բաղիշեցի Խաչատուր վարդապետն եւ Բալուեցի Սամուէլ աբեղայն ի նսեմանալ երեկոյին եկին առ սուրբն Խաչատուր, եւ ի վերայ սրբոյ մարմնոյն անկեալ ` կսկծագին այրմամբ լային եւ համբուրէին զսուրբ գլուխն նորա. եւ արգահատեալ մխիթարէին զնա յուսադրական բանիւք ` եւ հաստատէին ի հաւատս:

Ասաց սուրբն Խաչատուր ցԽաչատուր վարդապետն. « Գիտես իսկ զի ոչ ունիմ ձեռն ` որով կալեալ զսուրբ աջն քո համբուրեմ. վասն որոյ խնդրեմ ի քէն, մատո ' զսուրբ աջդ քո ի շրթունս իմ, զի համբուրեցից »:

Եւ վարդապետն մատոյց զաջն իւր ի սուրբ շրթունս Խաչատրոյ, որ համբուրեաց փափագանօք: Այլ եւ ասաց սուրբն Խաչատուր առ վարդապետն. « Խնդրեմ ի քէն աղօթել վասն իմ »:

Պատասխանեաց վարդապետն. « Որդեակ, մեք թէպէտ ունիմք զկարգ եւ զաստիճան քահանայութեան, այլ մեղաւոր եմք եւ պարտական առաջի Աստուծոյ. իսկ դու շնորհօքն Քրիստոսի եւ քոյով նահատակութեամբն գտեր ողորմութիւն ի Տեառնէ եւ բացեր քեզ զճանապարհ արքայութեան Աստուծոյ, եւ ունիս համարձակութիւն առաջի Քրիստոսի. վասն որոյ դո ' ւ բարեխօսեա վասն մեր »: Եւ վասն երկիւղի մահմետականացն ոչ կարացին յոլով ժամս կալ առ նա, այլ առին զաղօթս սրբոյն եւ փութանակի դարձան ի տեղիս իւրեանց:

Եւ մնաց սուրբն Խաչատուր այնպէս խողխողեալ մարմնով կենդանի, մինչ որ էանց մէջ գիշերոյն. եւ ապա աւանդեաց զսուրբ հոգին իւր առ Աստուած որպէս խունկ անոյշ:

Եւ յետ աւանդելոյ հոգւոյն սրբոյ, փառաւորեաց զնա Տէրն Քրիստոս. զի լոյս պայծառ էջ յերկնից ի վերայ նորա, եւ եկաց յօգուտ ժամս. զոր եւ տեսին զօրականքն, որք մերձն կային եւ պահէին զնա. այլ եւ խանութպանք յոլովք, որք մերձ էին եւ արթունք, այլ եւ արքն ` որք ի մէջ մէյդանին ի վերայ տախտակացն ննջեալք էին, զի ամառնային էր ժամանակն, ամենեքեան տեսանէին զլոյսն, եւ փառաւորէին զԱստուած, եւ երանի տային սրբոյն Խաչատրոյ, եւ վկայէին վասն հաւատոյս քրիստոնէութեան ճշմարիտ գոլ, որոյ վասն այսպիսի նշան յերկնից երեւեցաւ: Եւ ի ծագել լուսոյ առաւօտուն ընդ ամենայն տեղիս հռչակեցաւ համբաւս այս. եւ որք լսէին, փառաւորէին զԱստուած: Իսկ ի լուանալ աւուրն քրիստոնեայքն մատեան առ ղադին եւ առ փաշայն, եւ խնդրեցին հրաման տալ թաղել զսուրբն. եւ նոքա ետուն հրաման. այլ եւ տասն եւ հինգ ղուռուշ էառ սուպաշին: Եւ ապա քահանայ մի եւ ութն աշխարհական եկին եւ բարձին զմարմին սրբոյ նահատակին ի վերայ դագաղի եւ տարան ի գերեզմանատունս Հայոց. ուր ժողովեցան անբաւ բազմութիւնք քրիստոնէից, ոչ միայն Հայք, այլ եւ Հոռոմք եւ Ասորիք եւ Եաղուբիք, այլ եւ յոլովք մահմետականք, ոմանք ի զբօսնուլ եւ ոմանք ի զննել: Եւ քրիստոնեայք ամենեքեան ջերմեռանդ փափագանօք համբուրէին զսուրբն, որ եւ պահեցին զնա մինչեւ ցվերջին աւուրն վասն համբուրելոյ ժողովրդոցն. զի գրեթէ ոչ էր մնացեալ ժողովուրդ ի քաղաքին, որ ոչ էր եկեալ ի թաղումն սրբոյն. որք ողբային զինքեանս եւ երանէին զսուրբն եւ մխիթարէին զծնողս նորա. եւ մեծաւ փառօք թաղեցին զսուրբն ի կարգս նահատակացն:

Իսկ ի գիշերին յայնմիկ միւսանգամ Տէրն Քրիստոս փառաւորեաց զնահատակն իւր, զի միւսանգամ լոյս պայծառ էջ յերկնից ի վերայ սրբոյ գերեզմանին նորա, զոր տեսին պահնորդ քրիստոնեայքն, որք վասն խորամանկելոյ մահմետականացն զգուշացան գերեզմանին, զի մի նենգեսցեն: Այլ եւ բազում արք քրիստոնէից ` որք վասն սիրոյ սրբոյն մնացին զգիշերն զայն անդէն ի գերեզմանատունսն, տեսին զլոյսն, եւ յառաւօտուն եկեալ պատմէին ամենեցուն: