Առաքել Դաւրիժեցու Պատմութիւնն

գ) Գեղարվեստական արտահայտչամիջոցները

Ավելորդ չէ այս ենթագլխի հենց սկզբում նշել, որ Դավրիժեցին օժտված է եղել նաեւ բանաստեղծական շնորհքով, եւ նրա անունով պահպանվել է երկու տաղ` «Տաղ վասն Մահրամայի» եւ «Տաղ վասն սրբոյ Աստուածածնի, ի Թէրվիզցի Առաքել վարդապետէ ասացեալ», որոնք զետեղված են «Ուշ միջնադարի հայ բանաստեղծությունը» ժողովածուի երկրորդ հատորում [1]: Ճիշտ է, դրանք չունեն գեղարվեստական մեծ արժեք, բայցեւայնպես` ցուցանում են պատկերավոր ու գեղեցիկ խոսք կառուցելու Դավրիժեցու վարպետության ոչ պատահականությունը: Այնպես որ` «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունում գեղարվեստական արտահայտչամիջոցների բավականին հարուստ համակարգն օրինաչափ է:

Դավրիժեցին տիրապետում է պատկերավոր խոսքի հիմնական նրբություններին: Կարելի է բազմաթիվ հատվածներ մեջբերել նրա պատմագրքից, որոնք գեղարվեստական վարպետ խոսքի իսկական օրինակներ են: Ինչպես` «Եւ իբրեւ հողմախառն հուր ընդ եղէգն ընթացեալ, հապճեպ տագնապաւ վաղվաղակի զամենայն բնակիչս գաւառացն կորզեալք յիւրաքանչիւր բնակութեանց եւ արտասահման արարեալ յիւրաքանչիւր տեղեաց, իբրեւ զջոլիրս բազմութեան հօտից եւ անդէոց զառաջեաւ արարեալ, բռնութեամբ վարեալ, ածեալ բերեալ հասուցին ի գաւառն Արարատու, եւ զլայնանիստ դաշտն նորա լցին ծագէ ի ծագ» (էջ 78–79) եւ այլն:

Դավրիժեցին հատկապես շատ է կիրառում համեմատությունները: Ավելին` դրանք նրա պատմագրքում նույնիսկ որոշակի ներքին համակարգ են ապահովում: Խոսքը վերաբերում է համեմատության անդամների բնույթին, դրանց կրկնության նրբություններին ու իմաստին եւ այլն: Հայ պատմագրական երկերի ուսումնասիրությունը բերում է այն եզրահանգմանը, որ համեմատությունների առումով նկատելի են եթե ոչ բուն պատկերային, ապա գոնե թեմատիկ կարծրակաղապարներ: Ինչպես արձանագրված է գրականության տեսության դասագրքում` «Համեմատությունը սովորաբար բաղկացած է լինում երեք անդամից` այն առարկան, որը համեմատվում է, այն որի հետ համեմատվում է եւ այն հատկանիշը, որի հիման վրա կատարվում է համեմատությունը» (ընդգծումները բնագրում–Ա. Ն. ) [2]: Եվ ահա` հայ պատմագրության մեջ համեմատության անդամներից մեկը` այն, որի հետ համեմատում են, պարտադիր կամ կենդանի է (հիմնականում` առյուծ, շուն, գայլ), կամ թռչուն (հիմնականում` արծիվ), կամ բնության որեւէ երեւույթ, կամ` աստվածաշնչյան որեւէ դրվագ, միտք, հատված: 5-րդ դարում համատարած է ավազը իբրեւ համեմատության միավոր, որով ներկայացվում է անհաշվելի ու անթիվ մեծությունը: Հատկապես շատ է ավազի հետ երեւույթները համեմատում Փավստոս Բուզանդը: Ահա օրինակներ «Հայոց պատմության» պատահական էջերից. «Եւ տեսին զօրսն Պարսից... իբրեւ զաւազ առ ափն ծովու», «... ժողովեաց զզօրս իւր անթիւ եւ անհամար. իբրեւ զաւազ առ ափն ծովու», «եւ կուտէր զօրս անչափս եւ անթիւ եւ անհամար իբրեւ զաւազ ծովու» [3]: Ուշարժան է, որ Բուզանդը ավազի հետ համեմատությունները միշտ կրկնաբանում է պարսից Շապուհ արքայի հարձակումների հետ կապված` նկարագրելով նրա զորքի մեծությունը: Երբեմն` Բուզանդը ավազի հետ միասին զուգադրում է նաեւ երկնքի աստղերը:

Համեմատության անդամներից մեկի կրկնելիության հետ մեկտեղ` նկատելի է նաեւ համեմատությունների, այսպես ասած` խմբավորում: Այսինքն` համեմատությունների որոշ ձեւեր նախատեսված են հատուկ դեպքերի համար եւ այլ պարագաներում չեն կիրառվում: Այդպես` Դավրիժեցին կենարար աղբյուրի կամ ընդհանրապես աղբյուրի հետ համեմատությունները կատարում է հոգեւորականների գործունեությունը նկատի առնելով: Ինչպես` «... ի քարոզել Բանին կենաց աղբիւրաբար ոռոգանէր զպասքեալ ոգիս ժողովրդոց» (էջ 59), «նա իբրեւ զջուր աղբեր կենդանւոյ` զպասքումն ամենեցուն զովացուցանէր» (էջ 60) եւ այլն: Գազանների, սողունների ու նրանց ներհատուկ վարքուբարքի, բնավորությունների հետ համեմատություններին արժանանում են թշնամիները: Ինչպես` «իբրեւ զգիշախանձ եւ անյագուրդ գազան` յաւել եւս եւ եմուտ ի պատերազմն» (էջ 66), «Իսկ վիշապն անդընդային Շահաբաս` որ ի սկզբանէ զբարս օձի ունէր բնաւորեալ յինքեան ընդդէմ քրիստոնէից» (էջ 69), «Եւ նա զերծեալ ի նոցունց իբրեւ զգառն ի բերանոյ գայլոց, հազիւ ուրեմն ճողոպրեալ ի ձեռաց նոցա... » (էջ 72), «սկսան անխնայ կոտորել զնոսա` որպէս զգայլս, որ մտեալ ի մակաղատեղս խաշանց կոտորէ թարց անխայելոյ» (էջ 85), «գնացին եւ առին զթագաւորական գանձն, որ էր որպէս զմահարար թոյնս օձի, եւ պատճառ նոցին կորստեան. եւ ոչ եղեն մտախոհ, թէ որպէս զփուշս օձի է գանձն այն մահացուցանող» (էջ 149), «եւ իբր զգազան կապեալ ի գառտեղի, սպասէր եւ ըղձայր դիպող ժամու» (էջ 196) եւ այլն:

Հետաքրքիր են այն համեմատությունները, որոնցում Դավրիժեցին իբրեւ համեմատության միավոր կիրառում է սեփական նախընթաց տեքստը: Դրանք ունեն հաճախադեպ կիրառություն, ինչպես` «Արդ` բազմապատիկ յոլովութեամբ, քան զորս շարագրեցաք աղաւաղեալ եղծեալ էր բարեկարգութիւն ի վերին աշխարհէս Հայոց» (էջ 243):

Դավրիժեցին իր խոսքը գեղեցկացնելու համար հաճախ է դիմում միջնադարյան հայոց բանաստեղծության պոետիկայի բաղադրիչներից մեկին` բաղաձայնույթների կիրառությանը: Ճիշտ է, բաղաձայնույթները Դավրիժեցու տեքստում չեն հատկանշվում բազմազանությամբ, ավելին` երբեմն նույն հնարքը կրկնաբանվում է մի քանի անգամ, բայց, այնուամենայնիվ, դա այն տարրերից է, որ մատնում է տեքստի գեղարվեստական բնույթը: Բերենք մի քանի օրինակ. «Իսկ նա ի քաջալերանաց շահին զօրացեալ զօրութեամբ եմուտ ի հանդէսն ի մէջ պատերազմին եւ հարեալ խորտակեաց զօրեղ զօրութեամբ զզօրսն Օսմանցւոց» (էջ 66, կիրառվել են զ եւ ր բաղաձայնները), «Եւ անդէն ի Թարվէզ չարք ոմանք ի չար գանձուց սրտից իւրեանց խոսեցան զբանս չարս վասն Ջուղայու ընդ չարին Թահմազղուլի բէկին» (էջ 92, չ բաղաձայնը): Մեկ այլ դեպքում` Դավրիժեցին բաղաձայնույթի կիրառությունը զուգադրում է բառակուտակման հնարանքի հետ. «եւ միակամ եւ միաբան եւ միախորհուրդ եղեալ» (էջ 217, մ բաղաձայնը):

Դավրիժեցին իսկական գրողի պես է օգտվում պատկերավոր խոսքի հնարավորություններից, եւ նրա պատմագրքում մեծ տեղ գրավող այլախոսություն -պատկերավորությունները հատկանշվում են ինքնատիպությամբ ու վարպետությամբ, ինչպես` «Իսկ ազգն Հայոց ամենեքեան` արեւելեանք եւ արեւմտեանք, հանապազ հեծէին, եւ երկնէին եւ յոգւոց հանէին վասն հարիւր թուման մուղադային» (էջ 208), «հետեւել լուսաշաւիղ երկնաչու ճանապարհին առաքինական վարուց» (էջ 216) եւ այլն:

Դավրիժեցին երբեմն ներկայացնում է տեսարաններ, որոնք իրենց պատկերավորության շնորհիվ վերածվում են պատկեր -տեսարանների, ինչպես` «Իշխանք եւ ծերք եւ երիտասարդք, ի զարդ եւ ի զէնս ոսկէհուռն սխրատեսիլ հանդերձից պճնազարդեալք, ընդառաջ ընթանային: Եւ նորաբողբոջ դեռահաս մանկունք ոսկի բաժակաւ զանուշահամ եւ զազնիւ գինի մատուցանէին: Լուցեալ մոմեղինօք եւ խնկօք եւ կնդրկօք քահանայք եւ մարմնաւոր երգեցիկք առաջի ընթանալով յարմարական ձայնիւ նուագէին: Եւ զճանապարհս անցից արքայի զարդարեցին... » (էջ 69), «եւ տեսին զամենեսեան իբրեւ զմակաղեալ ոչխարս յիւրաքանչիւր տեղիս մեռեալ` հայր զորդւով` եւ մայր զդստերբ եւ եղբայր զեղբարբ` զմիմեամբք գիրկս ածեալ եւ մեռեալ» (էջ 105) եւ այլն:

Ընդհանրապես, մակդիրը հայ պատմիչների ամենասիրած ու նախընտրած պատկերավորման միջոցներից է: Դիպուկ մակդիրի օգնությամբ հնարավոր է սպառիչ բնութագրել անձանց ու երեւույթները: Պատահական չէ, որ կերպարաստեղծումը հայ պատմագրության մեջ շատ հաճախ ապահովվում է որեւէ դիպուկ մակդիրի հաճախական կիրառության շնորհիվ: Մակդիրներիկիրառությունը, հաճախ` կուտակումը, Դավրիժեցին կատարում է` իր գրվածքի գեղարվեստականությունն ապահովելու, խոսքը գեղեցկացնելու մտահոգությամբ. «... թախծեալ ոգւով եւ տրտմեալ սրտիւ, անմխիթար սգով եւ դառն հեծեծանօք... » (էջ 72), «արք արիւնարբուք, անօրէնք, զեխք, եւ շուայտք» (էջ 97), «ցրտասառոյց դառնաշունչ օդոյն» (էջ 106), «Եւ մահահրաւեր լուրս` եւ դառնահամբավ բօթս» (էջ 155), «վտանգ եւ աղէտ դառնագին» (էջ 197) եւ այլն:

Երբեմն մակդիրային կուտակումների միջոցով Դավրիժեցին կարողանում է ստեղծել հոյակապ պատկերներ. «որք շինեցին յարկս եւ բնակութիւնս ինքնեանց` հրաշալի յօրինուածովք, կամարակապ փողոցօք, թեւաւոր ապարանօք, եւ ամարասուն հովանոցօք, բարձրաբերձ եւ արքայակերպ շինուածօք, զարդարեալ եւ յօրինեալ ի ծաղիկս ոսկւոյ եւ լաջվարդի` եւ պէս պէս երանգաց ակնախտիղ տեսողաց: Սոյնպէս շինեցին եւ զեկեղեցիսն հրաշազան յօրինուածովք ըստ արժանւոյն փառացն Աստուծոյ, երկնանման խորանօք, եւ գերամբարձ կաթուղիկէիւք, բովանդակ ծաղկեալ պէս պէս երանգքովք ոսկւով եւ լաջվարդով, տնօրինականօք Տեառն եւ պատկերովք սրբոց: Եւ ի գլուխ կաթուղիկէից ամենայն եկեղեցեաց կառուցեալ զնշան սրբոյ խաչին նոցին եկեղեցեացն ի պսակ եւ ի պարծանս քրիստոնէից» (էջ 93) եւ այլն:

Ոճական յուրահատուկ հնարանք է բառակուտակումը, ինչը Դավրիժեցու մոտ թեպետ ոչ հաճախ, այնուամենայնիվ, կիրառվում է: Կուտակվում են նույնարժեք բառեր, որոնց միավորում է հնչյունային կազմի յուրահատկությունները, խոսքիմասային պատկանելությունը եւ այլն: Հետեւյալ օրինակում բայերի կուտակում է. «... աւերեցին զերկիրն Բասենու եւ զԽնուսայ եւ դաշտն Արզրումայ եւ զայլս ուր եւ կարացին հասանել, քանդեալ, աւերեալ, այրեալ եւ ապականեալ զերկիրն եւ զշէնսն, եւ զինչս եւ զստացուածս կողոպտեալ, եւ զարս սպանեալ, եւ զկանայս եւ զմանկունս գերեցուցեալ, բերին յԵրեւան ի բանակն իւրեանց» (էջ 72):

Բառակուտակման տարբերակներից մեկն էլ թվարկման հնարքն է, որը ոճական այնպիսի միավոր է, որ յուրահատուկ է եղել նաեւ ճարտասանական բնույթի երկերին, իսկ հայ պատմագրության հատույթում մեծ տեղ է գրավում Ղազար Փարպեցու հանրահայտ «Թղթում»: Թվարկումով եւ հոմանիշ բառերի կուտակումներով պատմիչը առատության տպավորություն է ստեղծում, որը կախված նպատակից ու իրավիճակից, ասելիքի ուղղությունից` ցույց է տալիս ուրախության մեծությունը, վշտի ծանրությունը, ողբերգության խորությունը եւ այլն: Այդ հնարքով է Դավրիժեցին փառաբանում, օրինակ, Փիլիպպոս կաթողիկոսի ազգօգուտ գործունեությունը. «Եւ որքան եկաց Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ի վերայ երկրի, թէ ի ժամանակս վարդապետութեան իւրոյ, եւ թէ ի ժամանակաս կաթուղիկոսութեան, անդադար եւ անխափան արար եւ գործեաց նա արդիւն ի մէջ աշխարհի, եւ մանաւանդ` բարձրագահ աթոռն սուրբ Էջմիածին, սովաւ առաւել հաստատեցաւ եւ փարթամացաւ եկեղեցական անօթով, ոսկւով եւ արծաթով, եւ մեծագին զգեստուքս, եւ պատուական գրենօք վարդապետականօք բազմօք. սոյնպէս եւ մարմնաւորօք սպասիւք, եւ կահիւք պղնձենօք եւ բրդեղինօք, եւ այլովք այսպիսեօք. այլ եւ հոյլք անբան կենդանեաց, ուղտք, եւ ջորիք, եւ ջոլիրք մատակ ձիոց, եւ ջոկք խաշանց եւ անդէոց, այլ եւ արտս եւ այգիս եւ բուրաստանս» (էջ 278): Այս թվարկմամբ` տեղահան արված ժողովրդի կորստի մեծությունը. «... թողին զամենայն ինչս իւրեանց, զկահ եւ զկարասիս, զուղտս եւ զգրաստս, զմթերս կերակրոց, եւ զգանձս սնդկով, եւ սապատով» (էջ 102):

Յուրովի թվարկում է նաեւ հարակրկնության հնարքը, բայց այն տարբերությամբ, որ այս դեպքում պարբերաբար ու կայունորեն կրկնվում է նույն բառը: Այն հանգեցնում է իմաստի սաստկացման ու ուժեղացման: Բերվելիք օրինակը կառուցված է ոմանք բառի հարակրկնությամբ, որին Դավրիժեցին պարբերաբար զուգադրում է եկին ու եղեն շահիսէվան արտահայտությունը. «Իսկ բնակիչք երկրին Կախէթու իբրեւ լուան զբանս քարոզութեան մունետկացն, ոմանք պատրեալք հաւատացին, եկին եւ եղեն շահիսէվան: Ոմանք յերկիւղէ սպանութեան եւ գերութեան եկին եւ եղեն շահիսէվան: Ոմանք վասն բազմօրեայ կելոյն անդէն ի մէջ երկրին Պարսիցն, անճար մնացին, եկին եւ եղեն շահիսէվան: Ոմանք տեսին զի զայս անուն ամրոց առին, եւ զայն անուն ամրոց առին, եւ արարին զսպանութիւն եւ զգերութիւն ընդ բնակողաց ամրոցին, ահաբեկ եւ երկիւղալից եղեն, թէ մի գուցէ եւ ինքեանց եւս այնպէս պատահիցի, վասն որոյ իջեալ յամրոցաց` եկին եւ եղեն շահիսէվան» (էջ 130):

Դավրիժեցու աշխատությունում համատարած կիրառություն են գտել բնութագրումները, որոնք կարող են օգտագործվել նաեւ բոլորովին ոչ գեղարվեստական տեքստերում: Դավրիժեցու պարագային` դրանք ապահովում են պատմագիտական խոսքի ոչ միայն գեղեցկություն, այլեւ միտվում են գեղարվեստականության ապահովման. «Զամենափարթամ գիւղաքաղաքն Ջուղայու» (էջ 89), «զցրտասառոյց եղանակս ձմերան» (էջ 98), «անողորմ եւ մարդադէմ գազանացն այնոցիկ» (էջ 103), «օդապարիկ եւ քաջազօրեղ եւ բարձրապարանոց երիվարին» (էջ 207) եւ այլն:

Բնանկարները Դավրիժեցու պատմագրքի գեղարվեստականությունն ապահվող տարրերից են: Դա նկատվել եւ գնահատվել է ուսումնասիրողների կողմից. «Առաքել պատմիչը, – գրել է Հենրիկ Բախչինյանը, – դրսեւորել է նաեւ գեղեցիկ բնապատկերներ ստեղծելու իր վարպետությունը` հոմանիշների բարդումներով նկարագրելով հայրենի օդն ու ջուրը»: [4] Բացի բնության գեղեցիկ ու պատկերավոր նկարագրություններից, Դավրիժեցին վարպետ գունավորումներով ու տիպական մանրամասնություններով է պատկերել նաեւ բնական աղետները, որոնցում բնանկարը երեւում է շարժման ու փոփոխությունների մեջ: «Դավրիժեցին... նաեւ բնական արհավիրքների բնանկարիչ է. այդ են վկայում նաեւ Սյունյաց Մեծ անապատի փլուզման (1658), Թավրիզի (1641) ու Վանի (1648) երկրաշարժերի նկարագրությունները»: [5]

Դավրիժեցին փոքրիկ, բայց տպավորիչ ձեւերով է պատկերում նաեւ բնության եղանակներն ու դրանց յուրահատկությունները, ինչպես` «սաստկասառոյց եւ դառնաշունչ ցրտոյ ձմերան»   (էջ 82), «ի հասանել քաղցրաշունչ օդոյ գարնայնոյ» (էջ 82) եւ այլն:

Եվ վերջապես, գեղարվեստականությունն անհնար է պատկերացնել առանց փոխաբերության `«զանհուն գետն տեսանէին իբրեւ զծով` որ խեղդէր, եւ յետուստ` զսուրն Պարսից, որ սպանանէր» (էջ 80), այլաբանության եւ չափազանցության ` «լալ եւ կոծ արանց եւ կանանց ընդ իրեարս խառնեալ յերկինս հասանէր»      (էջ 153) եւ այլն: Դավրիժեցին գիտե ըստ պատշաճի օգտվել պատկերավորման այս միջոցներից, թեպետ հաճախակի չի անում դա: