Արմատ հաւատոյ

Զի նեստորականքն ըստ մարդադաւանութեան իւրեանց յայլում աւուր սահմանեցին զԾնունդ եւ այլում` զՄկրտութիւն[ն]: Որպէս զլոկ մարդոյ թողեալ զառաքելական սահմանեալսն եւ գնացին զհետ մոլորութեան սրտից իւրեանց:

Արդ, յունուարի վեցն կարգեցին առաքեալքն զաւր Ծնընդեան Տեառն եւ յունուարի Զ աւրն` զաւր մկրտութեան.

Աստուաածաբանն ասէ.
Կարգեսցէ եպիսկոպոսն իւրոյ երեղեցոյն յունուարի վեցն զաւր Ծննըդեան Տեառն եւ յունուարի Զ զաւր Մկրտութեան եւ Յայտնութեան Տեառն: Եւ չորեքտասանն ի փետրուարի զԳալուստն Տեառն քառասնաւրեա[յ] ի տաճարն:

Նորին.
Երիս ծնունդս գիտէ մեզ զբանս. զմինն փչմամբն Հոգին Սուրբ եկեսցէ ի քեզ եւ ի [ք]թըթելականն Բանն խառնեցաւ ի մարմինն իբրեւ քառասնաւրեայ մանուկ եւ զմիւսն մարմնանալովն եւ մկրտութեամբն:

Տե'ս, ո~վ անմիտ, զի Ծնունդն եւ զՄկրտութիւնն անբաժանելի ասէ եւ զմիւսն Յարութեամբն եւ վերագրէ զճառն ի Յայտնութիւնն Տեառն եւ սկսանի եւ ասէ, թէ. Քրիստոս ծնեալ լինի, եւ թէ. Երեւեցաւ Աստուած մարդ ծննդեամբ , եւ ի նոյն աւր ասէ, ծննդեանն եւ մկրտութեան է աւրս եւ պարտ է վաստակել, որ ցուցանէ, թէ երեկուն էր Ծնունդն եւ առաւաւտուն Մկրտութիւն: Այս հարկ արար առաջին հարցն երեկուն զԾնունդն առնել, զի երեւեսցի պատիւ Մկրտութեանն առաւաւտուն:

Բարսեղ ասէ ի Քրիստոս Ծնունդն իւրական.
Անուն դիցուք տաւնիս Աստուածայայտնութեան:
Նեքտառիոս Հռովմայ հայրապետ[ի].
Սահմանք ուղղափառութեան եկեղեցոյ յառաքելոցն հաստատեալ քառասուն աւր պահք կրաւնաւորաց եւ ապաշխարողաց, եւ ութ աւր համաւրէն ժողովուրդք, ընդ նոսին պահեսցեն միաբան զշաբաթն եւ զկիւրակէն եւ կատարեսցեն զաւր Աստուածայայտնութիւն` զԾնընդեանն եւ զՄկրտութեանն յունուարի Զ, վասն զի աստուածայինք եւ տէրունականք են, եւ յորում աւուր դիպեսցի կատարեսցեն:

Հիպողիտէ եպիսկոպոսի.
Իննամսեա[յ] Տէրն ծնաւ յունուարի Զ եւ երեսնամեա[յ] մկրտեցաւ ի նմին աւուր յունուարի Զ ըստ Ղուկասու, որ ասէ. Յիսուս էր ամաց երեսնից. եւ յետ սակաւուց զմկրտութիւնն ճառէ, զի անպատեհ է յայլում աւուր ծնանել Փրկչին եւ յայլում աւուր մկրտիլ եւ թերահաւատութիւն ի մէջ արկանել, զի յայլ աւուր ծնեալ եւ յայլմ աւուր մկրտեալ ասացին արիոսականքն, զի երկուս բնութիւնս եւ երկուս որդիս խոստովանեցան, եւ զայն ի յերկուս տաւնս բաժանեցին, որք անհնազան[դ]եցան յառաքելական սահմանացն: Իսկ եկեղեցիք հաւատացելոց ի միում աւուր տաւնեն զտաւն Ծնընդեան եւ Մկրտութեանն:

Յոհան[ն]ու Երուսաղէմա[յ] հայրապետին.
Կանոնք եւ սահմանք եկեղեցոյ աւուրս ութ պահեսցեն ծերք եւ տղայք, ընդ նմին եւ զ[շ]աբաթս եւ զկիրակէն, եւ յորում աւուր դիպեսցի, կատարեսցեն զտաւն Ծննդեանն եւ Մկրտութեանն:

Սեբերիանոս Ղուկասու Աւետարանի մեկնութենէն.
Նախնիքն երկու աւր պահեցին ի շաբաթն եւ զյիշատակս սրբոցն յաւուրս յայսոսիկ յառաջիկայսն անցուցին. բայց միայն զԱստուծոյ եւ Աստուածորդոյ տաւնս ուր հանդիպեսցի` կատարել պարտէ, զի Աստուած է եւ զամենայն լուծանէ, զԾնընդեանն ասեմ եւ զՄկրտութեանն:

Ի թղթէն Մելիտոնի եպիսկոպոսի, առ Եւտրեփիսն.
Տաւնեմք, ըստ աւետեացն հիշատակին, իննամսեայ` զԾնունդն, եւ Ը աւրեա[յ]` զԹլփատութիւն, երեսնամեա[յ]` զՄկրտութիւնն, եւ պատուեալ այսպէս զԾնունդն եւ զՄկրտութիւնն ի միում աւուր տաւնել:

Ամոս[այ] Բաւստրայ եպիսկոպոսի ասացեալ.
Քրիստոս, ըստ մարմնոյ երեսնամեա[յ] լցեալ, յայսմ աւուր մկրտի յորում եւ ծնաւ ի Սրբոյ Կուսէն:

Պաւղիկարպոսի, զոր լուաւ ի Յոհանու.
Ծնունդ Փրկչին յունուարի Զ ի հինգշաբաթոջ եղեւ, եւ մկրտութիւնն` յետ Լ ամի ինքն ի նոյն յունուարի Զ քան ի աւրհնութիւն ամացն պատահեցաւ յաւուր չորեքշաբաթոջ:

Պաւղիկարպոսի. զոր լուաւ ի Յոհանու
Զայս ասեմք, ոչ. եթէ այլ եւ այլ են տաւն Ծննդեանն եւ Մկրտութեանն, այլ ի միում աւուր տաւնել պարտ է. բայց վասն զի գործքս այլ եւ այլ, որ այսաւր կատարեցաւ:

Մակարայ Երուսաղէմայ եպիսկոպոսի ասացեալ.
Մկրտութեան խորհրդոյ երիս տաւնս առաւել փափաքեցին հարքն մեր ի Զատիկն, եւ ի Պենդեկոստ[է]ն եւ ի Ծնունդն եւ ի Մկրտութիւնն Տեառն, զոր տաւնեմք ի միում աւուր յունուարի Զ:

Ի Կարնայ կանոնացն, որ եդաւ հրամանաւ Յուստիանոսի արքային.
Վասն մեծի Յայտնութեանն զոր կարգեցին առաքեալքն [ի] յունուարի վեցն ուրախութեամբ տաւնել ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ. եւ որ այլազգ խորհի եւ ի քսան եւ հինգն դեկտեմբերի ծնունդ առնէ հետեւելով Արտեմոնի, յԱստուծոյ եւ ի սուրբ ժողովոյս. նզովեալ [եղիցի]:

Ի թղթէն Գրիգորի Արծրունեաց եպիսկոպոսի, զոր գրեաց յԵրուսաղէմայ ի Հայք.
Յերեսներորդի ամի թագաւորութեան Յուստիանոս կայսէր կրկին մարտ եդ սատանայ ընդ յեկեղեցիս քրիստոնէից, եւ փոխեցին զսուրբ հաւատն եւ այլայլեցին զկարգ եկեղեցոյն, զոր հաստատեալ էր յառաքելոցն: Քանզի եմուտ առ թագաւորն հրէա[յ] ոմն հերձուածող եւ ասէ. Ընդէ՞ր ոչ առնեն երուսաղէմացիք զտաւն Տեառն ընդ առաջին ըստ Ծնընդեանն եւ ըստ Յայտնութեան, որպէս ամենայն երկիրս Յունաց: Եւ լուեալ թագաւորն վաղվաղակի գրեաց առ հայրապետ քաղաքին, որում անուն էր Յոստոս, առնել զտաւն Տեառն ընդ առաջին ըստ Ծնընդեանն եւ ոչ ըստ Յայտնութեանն. եւ սուրբ հայրապետն արտասուեաց հանդերձ ժողովրդովն եւ երեւեալ նշան յԱստուծոյ, եւ ջուր բ[ղ]խեաց ի սիւնէն, որ էր ի Սուրբ Սիոն առաջի բազմութեան եւ զաւրաց թագաւորին, եւ ամենեքեան փառս ետուն Աստուծոյ: Եւ եղեն ամաւթալիցք հերձուածողքն:

Եւ դարձեալ ի հայրապետութիւն Մակարայ եւ ի թագաւորութիւն Մաւրկայ եկեալ սաստիկ հրաման մահու ի քաղաքն եւ ետուն զանձինս իւրեանց ի մահ եւ ոչ առնել զկամս նորա եւ զաւրք թագաւորին կամեցան սուր արկանել ի քաղաքն, եւ Աստուծոյ շնորհաւքն այլ նշան հրաշալի երեւեցաւ: Քանզի սուրբ Կոյսն Մարիամ տպաւորեցաւ ի նմին սիւն ի Սուրբ Սիոնի, ի գիրկս ունելով զՓրկիչն, եւ յաջ Տեառն խաչ մեծ ծիրանի, եւ տեսին արդարք եւ մեղաւորք, եւ բժշկեցան ամենեքեան: Բժշկեցաւ առաջի ամենեցուն կին մի ի Հայոց: Եւ յետ մահուանն Մակարայ ընկալաւ քաղաքն զաղանդն Նեստորի եւ Արիոսի:

Յոհանու Հայոց կաթողիկոսի.
Որ Ծնունդ առնէ նախ քան զՅայտնութիւնն, սուտ է. զի Ծնունդն եւ Յայտնութիւնն միաւոր հանդիպեցան յունուարի Զ եւ Յայտնութեանն ընթերցուածոյն է, որ ասէ. Յիսուս Քրիստոսի ծնունդն էր այսպէս:

Յոհանիսի Հայոց իմաստասիրի Հայոց կաթողիկոսի.
Արժան է յաւր Ծնընդեանն աւրհնել զջուրն:
Պատրիարգն ասէ.
ԶԱւետիքն նախ քան զԾնունդն ընդէ՞ր ոչ առնէս:
Կոմիտաս Հայոց կաթողիկոս.
Վասն զի ոչ ընկալաք յԱրտեմոնէ եւ Յոբնաղէ, այլ ի Յակոբա[յ] եւ ի Կիւ[ր]ղէ Երուսաղեմացոյ: Արդ, ժամ է քեզ մեղադիր լինել Յակովբայ, որ զԱւետիսն ի Ծննդեանն դնէր, քանզի մեք զԵրուսաղէմին ընդունիմք, որպէս դու զԱրտեմոնին եւ զ[Յ]ոբնաղին: Բայց ի հակառակն եկեսցուք: Ո՞ եցոյց տաւնել աշխարհի զԱւետիսն, զի հրեշտակն մի Կուսի աւետեաց. իսկ Մա[տ]թէոս ի բազում տեղիս զԾնունդն յիշէ եւ աւետեաց փոյթ ոչ առնէ. Մարիամ [ընդ] բանսն խռովեցաւ. եւ Ունէ[ր] զբանս ի սրտի իւրում Յովսէփ լռելեանն արձակեաց զնա. յերազի զաւետիսն ընդունի, եւ այս ամենայն ի ծածուկ, իսկ ի Ծնունդն` հրեշտակքն, հովիւքն, մոգքն, եւ աստղն:

Նեստորն ասէ
Ծնունդ ընդէ՞ր ոչ առնես:
Կրոնաւորն ասէ.
Յակոբոս եւ Կիւրեղ, Աստուածաբանն եւ Բարսեղ զերիս ծնունդն մի ասեն եւ հրամա[յ]եցին առնել: Ընթերցիր զիմ գրեանսն եւ տես թէ յուրանալ եմ: Ընթերցիր զԱւետարանն, որ ասէ. Որ ծնանելոցն է ի քէն Սուրբ է եւ Որդի Բարձրելոյն [կոչեսցի]. Եւ ասէ. [Եւ] Յիսուսի Քրիստոսի ծնունդն էր այսպէս. Եւ. ի ծնանելն Յիսուսի Քրիստոսի. եւ այլ ընթերցուածք եւ սաղմոսք:

Անանիայ Հայոց վարդապետի.
Տեսցուք եւ զայն, զոր ասեն Յոյնք, թէ. Յորում աւուր պապանձեցաւ Զաքարիայ ի նմին աւուր յղացաւ կինն նորա. եւ անտի ի վեր թուեն հարիւր եւ ութսուն աւր, որ բերէ ի մարտի ԻԵ զաւետիքն Գաբր[ի]էլի. եւ անտի թուեն ՄՀԶ աւր, որ բեր[է] ի դեկտեմբերի ԻԵ զԾնունդն: Բայց արդ, Զաքարիայի պապանձումն ի թշրինի Ժ էր, զի նայ է եւթներորդ ամիս, եւ նա է աւուր քաւութեան: Քանզի ասէ բնագիրն. Յամսեանն եւթներրորդի որ աւր մի կոչեցեալ սուրբ լինի ձեզ, եւ նա է քաւութիւն, յորում մտանէր քահանայապէտն ի սրբութիւն սրբութեանց մի անգամ ի տարւոջն, եւ կայր առաջի մեծ տաւն տաղաւարահարացն, զի բոլոր Իսրայէլ անդ էր. զիա՞րդ գնայր ի տուն իւր առանց կատարման տաւնին, զի նա էր քահանայապետ տարոյն, նա եւ տունն նորա չէր յԵրուսաղէմ, եւ վկայէ մեզ աւետարանիչն եւ ասէ. Իբրեւ լցան աւուրք պաշտամանն: Աւուրք պաշտաման զտաւն քաւութեանն ասէ եւ զտաղաւարահարացն: Տե'ս, ասէ կատարեցան աւուրքն, եւ գնաց ի տուն իւր եւ յղացաւ կինն նորա. զի թէ հասարակաց ժողովրդեանն երիս աւուրս սրբիլ հրամայեն աւրէնքն նախ քան զտաւնն, նոյնպէս եւ յամսամուտս, ո՞րչափ եւս առաւել նմա, որ գլուխ էր տաւնին եւ այս անհաւատալի է, որ նա ի մէջ երկու գլխաւոր տաւնից երթայր ի տունն իւր եւ մերձենա[յ]ր ի կինն իւր: Արդ, պարտ է հաւատալ աստուածայնոց գրոց ի Ժ ի թշրին ամսոյ պապանձումն Զաքարիայի, որ է սեպտեմբերի Է եւ ի ԻԲ մերձաւորութիւն եւ յղութիւն յԵղիսաբէթի, որ լինի Զ ամսոյն աւուրքն ՃՁ աւր, որ ցուցանէ ԺԶ նիսանոյ որ լինի Զ ապրիլի ամսոյն Կուսին Աւետիքն, ըստ Հռովմայեցոյն եւ թուեալք Ժ ամսոյ աւուրք յղութիւն Կուսին կատարի ՄՀԶ աւր ի տբէթ ամսոյ ԻԱ, որ է յունուարի ԶՆ: Աստ կացաք հաստատուն, զի Ղուկաս ասէ. Յիսուս էր ամաց երեսնից սկսեալ. սկսեալն` սկիզբն առեալն է երեսնամեա[յ] կատարեալն հասակի եւ վարդապետութիւն որ ցուցանէ ի յունուարի ԶՆ լինի Մկրտութիւն, յորում եւ ծնաւ, զի ի նոյն աւր եկն կատարումն երեսնամին:

Արդ, Յակոբոս որ քաջ գիտեր գրէ. յունուարի Զ զՅայտնութիւնն եւ գրէ ընթերցուածս: Միաբան ի նմա եւ Կիւրեղ Երուսաղէմացին, քանզի ասէ Կիւրեղ, թէ յայլ քաղաքս հետեւեցան Արտեմոնի, իսկ յառաջին կարգն Հայք միաբան գտան, եւ դեկտեմբերի ԻԵ Դաւթի եւ Յակովբայ տաւնեն: Եւ թէ Կիւրեղ տրտնջէր զՀայոց, ինքն ի կարգ Ծնընդեանն ընդէ՞ր դնէր, կարգեր մարտիրոսի, եւ յունուարի Զ Յայտնութեան. ի Յակոբայ հաստատեալ գտաւ զԾնունդն եւ զԽաչելութիւնն եւ զՊենտէկոստ[է]ն, եւ ինքն դնէ զկարգ երեխա[յ]իցն եւ զմարտիրոսացն ի միջոցն: Եւ գիտեմք, եթէ Երուսաղէմին[ն] հաստատուն է:

Վասն Արտեմոնի մոլոր[եալ]ի.
Արդ, Արտեմոն զկնի Լ ամի խաչելութեան Տեառն յոլով ամաց անցելոյ եկն եւ աշակերտեցաւ Յոհաննու աւետարանչին ամիսս եւթն եւ ոչ եկաց հաստատուն ի հաւատս ուղիղս այլ գնաց խոտորնակի, զորմէ ասէ Յոհաննէս թէ. Ոմանք առ ի մէնջ ելին եւ ոչ էին ի մէնջ: Եւ յետ մահուանն առաքելոյն Յոհաննու եկն Արտեմոն եւ ասէ, թէ. Առաքեալքն նախանձեցան Տեառն ոչ ասացին զԾնունդն, իսկ այժմ Հոգին Սուրբ յայտնեաց ինձ եւ ես ձեզ ծանուցանեմ: Եւ այսպէս լեալ չար ախտիւ: Եւ ընդ հակառակս ելեալ` գրէ յընթերցուածս եւ բաժանէ զմի Քրիստոսն յերկուս որդիս եւ յերկուս բնութիւնս, եւ կարգէ երկուս տաւնս բաժանեալ ըստ երկուց որդոց. դեկտեմբերի քսան եւ հինգն կարգէ զԾնունդն ի Կուսէն եւ զծնեալն սոսկ մարդ ասէ, եւ յունուարի վեցն զՄկրտութիւնն, եւ զայն Բանին հաւր սահմանէ եւ բաժանէ զԱստուած Բանն յիւր միացեալ աստուածացեալ մարմնոյն:

Ի հաւատոյ թղթէն Ներսէսի Հայոց կաթուղիկոսի, որ առ Մանիլ թագաւորն Յունաց.
Զայս աւանդութիւն Հայոց յառաքելոցն եւ սրբոց հայրապետաց սկսեալ զտաւն Ծնընդեան եւ զՄկրտութեան Տեառն առնել ի միում աւուր. եւ այս` չէ վայրապար, զի ամենայն եկեղեցիք ի սկզբանէ նոյնպէս կատարէին, որ եւ այս գիտելի է ձերում իմաստութեանդ, թէպէտ եւ յետոյ յերկուս բաժանեաց Արտեմոն զմի տաւնն: Իսկ մեք զաւանդեալն ի սրբոց առաքելոցն եւ ի սրբոց հարցն եւ ի սրբոյն Գրիգորէ անփոփոխելի պահեցաք ըստ Ղուկասու, որ ասէ, թէ. Յետ աւուրցն այնոցիկ գնաց ի տուն իւր եւ յղացաւ Եղիսաբեթ, եւ տեսիլն եւ պապանձումն յառաջին տաւնին աւր քաւութեան եղեւ: