Պատմութիւն

Քանզի ՚ի մտանել թուականութեանն Հայոց յեօթն հարիւր չորեքտասան, եհաս մեծին այնորիկ մեծագոյն հրաւիրակ, եւ եհար դաւազանն զօրեղ զքաջն զայն յաղթազգեաց Հուլաւուն, եւ ժամանեաց նմա վճիռ նախահօրն. քանզի որդի էր եւ նա Ադամայ, որ էարբ ՚ի բաժակէն յորմէ ամենեքեան ճաշակեցին եւ ճաշակեն. թէ եւ դառն էր նմա, էարբ զլեղին մահու՝ ոչ ուրախութեամբ որպէս Տէրն եւ յուսացեալք ՚ի նա. զի խաբէին զնա աստեղագէտք եւ քուրմք պատկերաց ոմանց Շակմոնիիայ կոչեցեալ, որ է ասեն՝ Աստուած երեք հազար եւ քառասուն ամաց. կալոց է դեռ այլ եւս երեսուն եւ հինգ դումանս, որ է դումանն տասն հազար։ Եւ ապա հանէ զնա ասեն միւս եւս Մոնդրին անուն. Տոյինք կոչէին զքուրմսն զայնոսիկ, որոց հաւատայր եւ հրամանաւ նոցա ելանէր ՚ի պատերազմ, կամ չելանէր. որք ասէին եթէ յերկար մնալոց ես ՚ի մարմինդ յայդ. եւ յորժամ յերկար ծերանաս այլ նոր մարմին զգենուս. շինել ետուն նմա մեհեան պատկերացն այնոցիկ. եւ երթայր անդ յաղօթս, եւ դիւթէին նմա զոր ինչ կամէին։

Եւ մինչդեռ սպասէաք մեք այլ ժամանակի, եւ երկրորդ տեսութեան եւ ծանօթութեան աւելագունի, ասել ինչ նմա զարժանն, այլ եւ մնայաք ՚ի բարեսէր բարուցն եւ ՚ի քրիստոնէասէր ցուցանել նմա յԱստուծոյ նշան ինչ ձեռնտու քրիստոնէից, ասել ինչ նմա վստահութեամբ. քանզի վարժեալ էր ՚ի նոցա բանսն եւ հիւանդացեալ։ Քանզի թաղեայ պատկերաց խօսել տային եւ ձիոց, եւ յոլով էր ՚ի նոսա արուեստ խաբէութեան եւ հմայութեան. եւ էին պարկեշտ ՚ի կերակուր եւ ՚ի հանդերձ եւ ՚ի կուսութիւն, եւ ՚ի չափաւոր ամուսնութիւն եւ ՚ի խառնակութիւն. քսան ամաց կին առեալ, ասեն, մինչ յերեսուն ամն՝ ՚ի շաբաթն երեք հետ խառնին. եւ անդի մինչ ՚ի քառասուն ամն՝ ամսեանն երեք, եւ անդի մինչ ՚ի յիսունն՝ տարեանն երեք. եւ ընդանցեալ՝ բնաւ ասեն ոչ մերձենալ, ուստի մանաւանդ կարէին խաբել։ Եւ յայսոսիկ գայր հասանէր օրհասն, եւ կոխեր զբարձրն զայն բլուր լայն ոտամբն մահն. եւ փլուցանէր հաւասարէր իւրոցն նախնեաց. քանզի լեառն որ փլանելոցն է՝ փլցի, ասէ գիր։ Եւ լինէր հաւատարիմ բան մարգարէին. Ամենայն փառք մարդոյ իբրեւ զծաղիկ խոտոյ. այլ հաւատարիմ է ՏԷր եւ արդար հատուցանել նմա զմասն բարւոյն, զոր օրինօք բնութեանն ստացեալ ունէր, եւ զիւրեանցն հայրենիս պահելով. զի ասախն, որպէս ասէին ինքեանք կոչելով զեդեալ սահմանն ՚ի Չանկզղանէն, սուտ չասել, չգողանալ, յայլոյ կին չխառնակել, սիրել զիրեարս հաւասար անձին, յիշոցք չունել եւ չգիտել բնաւ, զկամաւ հնազանդեալսն ապրեցուցանել՝ զերկիր եւ զքաղաք. եւ զանուանեալ տունս Աստուծոյ, եւ զկոչեցեալ նորա ծառայսն՝ զիարդ եւ իցենն՝ ազատ թողուլ ՚ի հարկաց, եւ դնել պատիւ։ Զոր եւ նա հրամայէր պահել եւ պահէր։ Այլ եւ յիշենք զոր ասացն, թէ մեք որ պատուիրեմք աղօթել վասն մեր, ոչ թէ ՚ի մահուանէ զերծանել, զայն չգիտենք, այլ խնդրէք յԱստուծոյ որ ՚ի մեր թշնամեացն ձեռացն չմեռանիմք։ Թէ կատարեցաւ՝ այն Աստուած գիտէ. զի համբաւեցին նախ, թէ դեղով եւ հնարիւք սպանին, եւ յետոյ ծածկեցին զզրոյցն։ Սակայն մեծ թագուհին Տողուզ խաթունն կոչեցեալ՝ նախ քան զհամբաւել մահուն առաքեաց առ մեզ գաղտ, թէ Աստուած սիրեաց զԱյլղանն եւ տարաւ աստի, եւ զինչ որ աստ սիրէր եւ զայս աշխարհս նմա էր տուեալ, նոյնպէս եւ արդ զայն աշխարհն երետ նմա. պատարագ լինի՞ թէ ոչ։ Եւ ասացաք, թէ չէ պարտ պատարագ առնել, այլ ողորմութիւն եւ հարկաց թեթեւութիւն առնէք. զի Ասորիքն ասացեալ էին՝ թէ պատեհ է։ Հարցեալ էր եւ վասն Ապաղային, որ աւագ որդին էր Հուլաւին, թէ պա՞րտ է զնա դնել, զի անդարձ նմա արար։ Եւ մեք պատուիրեցաք՝ որ ՚ի գրոց է զաւագն դնել, եւ անդարձն անկրկնելի կոչի ստուգաբանութեամբ։ Որպէս եւ եղեւն իսկ. եւ իւրեանց ազգայինն՝ որ եւ նա կոչէր Այլղան՝ Տակութար՝ երթեալ նստուցանէր զԱպաղէն կոչեցեալ ՚ի տախտն եւ ՚ի գահոյս հօրն, եւ հաւանեցան զօրքն ամենայն եւ հնազանդեցան։ Այլ սակայն զի մեղքն մեր անչափ էին, չեղեւ սուգն չափով. զի յետ երից ամսոց ՚ի նոյն թուին՝ փոխեցաւ ՚ի Քրիստոս քրիստոսասէր թագուհին Տողուզ խաթունն, եւ սրտակտուր միջաբեկ եղեն ազգք քրիստոնէից բազմապատիկ սգով եւ տրտմութեամբ. զի նմա կենօքն վաղվաղակի ողջանալ սկսաւ խոցն Այլղանին, ակն ունելով առաւել պայծառանալ քրիստոնէութեանն. զի որքան եւ էր պատճառն՝ նա իսկ էր ըստ մեր կարծելոյն։ Այլ քանզի Աստուած իսկ է ամենայն բարեաց պատճառ, զյոյսն չէ պարտ հատանել մեզ. քանզի կացոյց նա ՚ի տեղի իւր միւս եւս հաւատացեալ ազգական իւր, կին բարեպաշտօն՝ կոչեցեալ Թուխթանի։ Եւ բերեալ եղեւ ՚ի Յունաց կին Ապաղային Դեսպինայ անուն, դուստր թագաւորին զոր Վատածն ասէին, եւ պատուէր՝ թէ կնքուի Ապաղայն, եւ ապա առնու։ Եւ ել համբաւն նոյնպէս եթէ մկրտեցաւ եւ առ զնա, ՚ի փառս Քրիստոսի։

Յաւուրս յայս ՚ի մեղաց իմոց անկաւ գրքունկս ՚ի ձեռս հարամեաց, տղայօք մեր, եւ յողորմութենէն Յիսուսի ապրեցան տղայքն առ ժամն. եւ յետ ամի եւ կիսոյ գիրքս ՚ի Տփխիս ՚ի վաճառ բերեալ եւ գնեալ ՚ի տանէ եղբօր մերոյ միոյ Մելեր կոչեցելոյ։ Վասն որոյ ողորմութեան Տեառն փառք ՚ի սուրբս ամենայն եւ յարարածս, եւ գնողին զսա՝ գթութիւն ՚ի Քրիստոսէ։