Մոսկուայի հետ բանակցելու անհրաժեշտութիւն

Եթէ նկատի չառնենք Հայաստանի անկախութիւնից յետոյ միջնորդուած տեսակցութիւնները բոլշեւիկ իշխանութիւնների հետ, Հայաստանի կառավարութեան պաշտօնական բանակցութիւնները Մոսկուայում սկսուեցին 1920-ի Մայիսի վերջերին: Մինչ այդ, միջազգային քաղաքական պայմանները, հակաբոլշեւիկ ուժերի յաջողութիւնները հարաւային Ռուսաստանում, Դաշնակիցների, ներառեալ նաեւ Ամերիկայի, նիւթական օգնութիւնն ու քաղաքական խոստումները պատճառ էին դարձել, որ Հայաստանի կառավարութիւնը անհրաժեշտ չգտնի պաշտօնական բանակցութիւններ նախաձեռնել Մոսկուայի հետ:

Դաշնակիցների վրայ յոյս դրած Հայաստանի ղեկավարութիւնը նոյնիսկ այն մտավախութիւնն ունէր, որ բոլշեւիկեան Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններ մշակելով, կարող է տհաճութիւն պատճառել Դաշնակիցներին եւ խափանել նրանց խոստումների իրագործումը: Բայց կային նաեւ մտածողներ, որ Հայաստանի մերձեցումը բոլշեւիկեան Ռուսաստանին գուցէ անհանգստացնի Դաշնակիցներին, եւ նրանք հայերին սիրաշահելու համար աւելի աճապարանօք լուծեն Հայաստանի հարցը: Չէ՞ որ մինչ այդ Դաշնակիցներն էլ յայտարարում էին, թէ բոլշեւիկեան իշխանութիւնը անօրինական տէրն է Ռուսաստանի եւ շուտով պիտի տապալուի, հոգ չէ թէ գաղտնի համաձայնութիւն էին կնքում նրա հետ (ինչպէս, օրինակ՝ Բուլլիթթի առաքելութիւնը Մոսկուայում, 1919 Մարտին): Դաշնակիցների խոստումները սկսել էին գործնական քայլերի վերածուել: 1920-ի սկզբին նրանք արդէն de facto ճանաչել էին Հայաստանի անկախութիւնը եւ խոստանում էին վերջնական որոշումներ տալ Օգոստոսին: Այս իրողութիւնների լոյսի տակ, աճապարանք չկար բոլշեւիկեան Ռուսաստանին պաշտօնապէս խնդրարկուի ձեռք երկարելու:

Հայաստանի ղեկավարութեան արեւմտեան արեւելումը, Փարիզում գործող Հանրապետութեան պատուիրակութեան լաւատես եւ յուսալից զեկոյցների վրայ յենուած, աւելի էր շեշտաւորւում: Հանրապետութեան պատուիրակները, նախագահութեամբ Աւետիս Ահարոնեանի, իրենց հանդիպումների եւ եւրոպացի դիւանագէտների կատարած հայանպաստ յայտարարութիւնների տպաւորութիւններով, Հայկական հարցի բարենպաստ կարգադրութեան հաւաստիքն էին տալիս Հայաստանի կառավարութեան: Բայց տարօրինակ է, միթէ՞ նկատելի չէին մթնոլորտի փոփոխութիւնը, անտարբերութիւնը Կովկասի հանդէպ եւ շահագրգռութիւնը քեմալական Թուրքիոյ հետ բնականոն յարաբերութիւններ մշակելու եւ այնտեղ տնտեսական մեծ շահեր ապահովող գործառնութիւններ ձեռնարկելու:

Արեւմտեան կողմնորոշում թելադրող միջազգային այս ազդակներին հակակշռելու եկաւ բոլշեւիկեան իշխանութեան վերջնական յաղթանակը ամբողջ Ռուսաստանում եւ Կարմիր Բանակի առաջխաղացքը դէպի Կովկաս: Դենիկինի բանակը ջախջախուած էր, եւ Հիւսիսային Կովկասը 11-րդ Կարմիր Բանակի գրաւման տակ էր գտնւում: Այդ կացութեան մէջ Լենինը այլեւս անհրաժեշտ էր նկատում Բաքուն գրաւել: Մարտ 17-ին Կովկասի Ռազմայեղափոխական Խորհրդի նախագահ Գրիգորի Օրջոնիկիձէին յղած հեռագրում Լենինը պարզում է այս հարցը. «Բաքուն վերցնելը մեզ չափազանց, չափազանց անհրաժեշտ է. բոլոր ջանքերը ուղղեցէ°ք այդ բանին, ընդ որում պարտադիր է յայտարարութիւնների մէջ խիստ դիւանագէտ եւ առաւելագոյն չափով հաւաստիանալ տեղական հաստատուն խորհրդային իշխանութեան նախապատրաստման նկատմամբ»: [1]

Միջանկեալ, Ապրիլի սկզբին կազմուեց Կովկասի Բիւրոն (Կաւբիւրօ)՝ Կովկասի մէջ խորհրդային ազդեցութիւնը տարածելու եւ բոլշեւիկեան գործունէութիւնը դիւրացնելու համար: Կաւբիւրոն պիտի կատարէր այն, ինչ որ Կրայկոմը թերացել կամ անկարող էր եղել իրագործելու:

Այսպիսի մի մթնոլորտում էր, որ Հայաստանի կառավարութիւնը որոշեց ուղղակի կապ հաստատել Մոսկուայի իշխանութեան հետ: Պէտք էր այլեւս ապահովել Մոսկուայի ճանաչումը Հայաստանի անկախութեան, մանաւանդ՝ որ զանազան խորհրդային ղեկավարներ խորհուրդ էին տալիս յարաբերութիւնների մէջ մտնել Ռուսաստանի հետ: Նոյն բովանդակութեամբ Վլադիկավկազից Յակոբ Սառիկեանի միջոցով լուր էր ուղարկել նաեւ Օրջոնիկիձէն:

Մթնոլորտը աւելի յստակուեց, բոլշեւիկեան Ռուսաստանի ներկայութիւնը Կովկասում աւելի արմատական դարձաւ, երբ Ապրիլի վերջին, առանց դիմադրութեան հանդիպելու, Կարմիր Բանակը մտաւ Բաքու:

Տապալուած էր Ազրբէյջանի անկախութիւնը:

Ազրբէյջանը խորհրդայնացած էր:

Այս գործին մեծ մասնակցութիւն էին ունեցել Բաքուի թուրք գործիչները (ինչպէս Խալիլ փաշան), որոնք հաւատում էին, թէ Ազրբէյջանի խորհրդայնացումով Կարմիր Բանակը կարող է անցք բացել մինչեւ Թուրքիա: Հայաստանի Խորհրդարանում ճիշտ էին կողմնորոշուել նրանք, որոնք Կարմիր Ազրբէյջանի նորակազմ Յեղկոմը համարում էին նոյն փանթուրանական նպատակներ հետապնդող մուսաւաթական կառավարութեան շարունակութիւնը:

Նոր խորհրդայնացած Ազրբէյջանի իշխանութիւնը, Մոսկուային իբրեւ թիկունք ունենալով, ճնշում էր Հայաստանի կառավարութեան՝ անյապաղ վերադարձնելու «Ազրբէյջանական հողերը»: Երեւանի կառավարութեան բողոքները Մոսկուային որեւէ արդիւնք չէին տուել, բայց դեռ չէր կորել հաւատը, թէ այժմ Մոսկուայի իշխանութիւնը միայն կարող է լուծել Հայաստանի եւ Կարմիր Ազրբէյջանի միջեւ գնալով աւելի սրուող անհամաձայնութիւնները: