«Թուրքական օրիենտացիա» թէ՞ ճիգ հաշտութիւն կնքելու

Ամէն կողմից անյաջողութիւնների մատնուած Բիւրօ-կառավարութեան մտահոգութիւններից մէկն էր նաեւ Հայաստանի ժողովրդին բացատրել, թէ ինչու ինքը պարտադրուած է եղել թուրքերի հետ նման պայմաններով համաձայնութեան գալ: Երեւանի դաշնակցական օրգան «Յառաջ»ի մէջ, Նոյեմբեր ամսին լոյս տեսած խմբագրականները, «Դէպի Հաշտութիւն», «Հաշտութեան Խնդիրը Եւ Մեր Օրիանտացիան» եւ այլ յօդուածներ, վերլուծում ու լուսաբանում են կառավարութեան վարելիք քաղաքականութիւնը՝ թուրքերի հետ հաշտութեան եզրեր գտնելու համար: Այս յօդուածները պահւում են Հայաստանի պետական արխիւում, բայց դրանց բովանդակութիւնից աւելի կարեւոր է կցուած «Ծանօթագրութիւն»ը:

1937-ին, հաւանաբար արխիւների պատասխանատուների կողմից աւելացուած այս ծանօթագրութեան մէջ դատապարտւում է Դաշնակցութիւնը թուրքական արեւելում որդեգրած լինելու համար: Ծանօթագրութեան հեղինակը բացատրում է, թէ Դաշնակցութիւնը այդ քաղաքականութեամբ միտում էր միայն ու միայն «փոքր, շատ փոքր Հայաստանի գնով՝ պահպանել անկախութիւնը, որպէսզի իմպերիալիստական պետութիւնները չկորցնեն Խորհրդային Ռուսաստանի դէմ կռուելու բազաներից մէկը»: Ծանօթագրութիւնը բացայայտօրէն հակասում է այն օրերին տարւող բոլշեւիկեան քարոզչութեան, որ ներխուժող թուրքին հայ բանուորների ու գիւղացիների բարեկամ էր կոչում, դաշնակների լծից ազատող: Այս հակասութիւնը շրջանցում է խորհրդային պատմագրութիւնը. այդտեղ ընդհանրապէս քօղարկուած է մնում բոլշեւիկ-քեմալական գաղտնի համաձայնութիւնը Հայաստանի վերաբերեալ:

Այնուամենայնիւ, ընդհանրապէս դիւանագիտական գետնի վրայ ստորագրուած համաձայնագրերը փոխադարձ վստահութեան հաւաստիք չեն տալիս: Աւելի քան երբեք, թուրք-ռուսական համաձայնագիրը երկու կողմերից եւ ո՛չ մէկի համար վստահելի չէր: Այս իրողութիւնն էլ է քօղարկուած մնում խորհրդային պատմագրութեան մէջ: Յիշւում են, սակայն, փոխադարձ կեղծաւոր գովեստների արտայայտութիւնները իրարու հասցէին շռայլուած. ինչպէս Բաքուից Քեմալին ուղղուած Ստալինի գովաբանութիւնը «Անատոլիայի օրինակելի դիմադրութեան» եւ հաւաստիքը խորհրդային բարեկամութեան եւ հովանաւորութեան: Փոխադարձ կասկածի ու անվստահութեան այդ մթնոլորտում երկու կողմերը աչալուրջ հսկում էին մէկը միւսի շարժումներին՝ չլինի թէ մէկն ու մէկը խաղի օրէնքները խախտի:

Կարսի անկումից յետոյ մինչեւ զինադադարի կնքուելը մի քանի անգամ Չիչերինը ազդարարում է Քեմալին ու յիշեցնում, որ Թուրքիան անտեսում է ռուս-թրքական համաձայնութիւնը եւ չնախատեսուած սահմաններ է անցնում: Մոսկուայում տիրում էր այն կասկածը, թէ Դաշնակիցները զիջումներ են կատարել եւ սիրաշահել Քեմալին, որ իր թիկունքը ամրապնդուած զգալով, առանց ռուսների համաձայնութեան Հայաստանը բնաջնջելու քայլեր է առնում: Խաղից դուրս չմնալու մտահոգութեամբ Մոսկուան Բուդու Մդիվանուն միջնորդ էր ուղարկել ռուս-հայկական պատերազմին վերջ տալու համար: Բայց թուրքերը մերժում են որեւէ միջամտութիւն, մերժում են եւ Մդիվանու մասնակցութիւնը հայ-թրքական բանակցութիւններին Ալեքսանդրապոլում: Այս մասին կը խօսենք յետագայում:

Ռուս-թրքական համաձայնութիւնը եւ Անդրկովկասի ազդեցութեան գօտիների պարագայական բաժանումները վստահութիւն չէին ներշնչում ոչ մէկ կողմին: Թուրքերը քաջ տեղեակ էին Թուրքիայում բոլշեւիկեան յեղափոխութիւն առաջ բերելու Մոսկուայի նպատակներին։ Մոսկուան առժամապէս էր խաղում ռուսեւթուրք համագործակցութեան խաղը՝ Թուրքիոյ գերիշխանութեան ճանաչման պարունակի մէջ: Իսկ թուրքերը շատ բան ունէին օգտուելիք Մոսկուայից, դրանց մէջ՝ վերջնական հաշուեյարդար Հայաստանի հետ եւ միացում Ազրբէյջանի թուրքերին: Եւ այդ ճամբին օգտագործում էին, ներքին առումով մրցակից ու հակառակորդ, իրենց բոլոր տեսակի ուժերը՝ ազգայնական, իթթիհատական, նոյնիսկ համայնավար (Թուրքիայում կազմուած եւ իշխանութեան հովանաւորութիւնը վայելող Կոմունիստական Կուսակցութեան գործիչներ):

Այս ամբողջ ընթացքում հետեւողականօրէն տարւում էր Թուրքիան խորհրդայնացնելու աշխատանքը: Կրեմլի ղեկավարները համոզուած էին որ Թուրքիոյ իշխանութիւնը աշխատաւորներին անցնելով՝ կանխորոշուած կլինի Կովկասի ճակատագիրը: Եւ Խորհրդային իշխանութիւնը այդ ճամբին օգտագործում էր մանաւանդ Թուրքիոյ բանտերից իր միջնորդութեամբ ազատուած եւ Ազրբէյջանում ապաստան գտած թուրք բոլշեւիկներին, որոնց գլխաւոր ղեկավարն էր Մուստաֆա Սուբհին:

Թուրքիան խորհրդայնացնելու եւ դրա առաջին փուլում պրոլետարիատին կազմակերպելու եւ երկիրը բոլշեւիկեան յեղափոխութեամբ պայթեցնելու համար 1921-ի Յունուարին Սուբհին մի խումբ բոլշեւիկների հետ Թուրքիա է մեկնում: Մուստաֆա Քեմալը անշուշտ գիտէր այդ եւ յարմար դասաւորումով Տրապիզոնի ափերին չհասած՝ ամբողջ խմբին Սեւ Ծովում խորտակել տուեց: Դրանով վերջացաւ Թուրքիոյ մէջ բոլշեւիկեան յեղաշրջում առաջացնելու նախաձեռնութիւնը: Իսկ կատարուած դէպքը, ինչպէս Վրացեանն է վկայում, որեւէ ազդեցութիւն չունեցաւ Անգարա-Մոսկուա բարեկամութեան վրայ: