[1] (Լատ. ) Գինեքարի փսխեցուցիչ, ործկադեղ (1945 թ. Երկերի ժողով. խմբ. ):

 

[2] Նկատի է ունեցել Սարգիս Ջալալեանին եւ Գաբրիել Այվազովսկուն:

[3] Այս երգը առաջին անգամ երեւեցաւ Կալկաթայի Ազգասէր անունով օրագրի մէջ, որ հրատարակում էր յաւիտենական յիշատակի արժանաւոր Մէսրոպ Դաւթեան Թաղիադեանց ուսումնական ազգասէրը: Այս երգը թէ իւր բովանդակութեան, թէ իւր բանաստեղծական վառվռուն յօրինուածքի եւ թէ հայոց ներկա վիճակի ճշգրիտ պատկերը հանդիսացնելու եւ դորա բարւոքելու համար հարկաւոր եղած հնարները խնդրելու մասին, արժանի է ազգի մասնաւոր ուշադրութեանը: Եթէ հնար ունենայի ես, ամենասուրբ պարտականութեան կը դնէի ամէն մի հայի վերայ անգիր ուսանել այս երգը: Մինչեւ այսօր իմ կեանքի մէջ չեմ տեսած կամ լսած մի այսպիսի երգ. ահա բուն ազգային երգ: Խե՜ղճ Թաղիադեանց. խաղաղութիւ՜ն քո հոգուն, չարչարուեցար, չարչարուեցար ազգի լուսաւորութեան համար, բայց չհաջողեցաւ քեզ, որպէս է շատերին, տեսանել քո մարգարէական ազդու քարոզութեան պտղաբերութիւնը մեր ազգի մէջ: «Արշալոյս Արարատեան» Ջմիւռնիոյ պատուական եւ անդրանիկ օրագրի 1858 թուականի հոկտեմբ. 31, ուրբաթ, 583 համարի մի յօդուածը արժանայիշատակ Թաղիադեանցի մասին, արժան եմ համարում դուրս գրել այստեղ բառ առ բառ, իմ ծանօթաբանութեամբ հանդերձ:

«Առ յարգոյ հրատարակիչ Արշալուսոյ Արարատեան,
Յարգոյ պարո՛ն

Տխրութեամբ ծանուցանեմ, որ Մեսրոպ Դաւիթ Թաղիադեան, վաղածանօթն յարգութեանդ գրաւեալ է ի թանգագին կենաց իւրոց ի 10 յունիսի այսր ամի ’ի Շիրազ քաղաքի. յորոյ վերայ ի ներքոյ գրեալս սակաւատող բանսն խնդրեմ, շնորհ արարեալ հաճեսջիք հրատարակել միջոցաւ պատուական օրագրի ձերում, որով եւ շնորհապարտ կացացանել զձեր խոնարհ ծառայ Թադէոս Խ. Աւետումեան: Կալկաթա, 21 օգոստոսի, 1858»:

Ահա յօդուածը, որ ուղարկում է այս պարոնը:

«Չէ մեր նպատակ գրել զվարս ազգասէր հեղինակիս, մանաւանդ չի չունիմք զբաւական նիւթս առ նոյն ձեռնարկ, այլ սակաւուք միայն յայտնել կամիմք զմասն գործոց նորա, որք եղեն մեզ ծանօթ:

Մեսրովբ Դաւիթ Թաղիադեան ծնեալ էր ի Կարբի, որ յԵրեւան եւ սնեալ ի սուրբ աթոռն էջմիածնի, առ ժամանակաւ Սրբազնասուրբ Կաթողիկոսին Եփրեմայ, ուր եւ ձեռնադրեցաւ սարկաւագ: Իբրեւ յամի 1823, եկն ’ի Հնդիկս յերիտասարդութեան հասակի եւ միջնորդութեամբ Տեառն Աբրահամու ծայրագոյն նուիրակին Երուսաղեմի, եմուտ ի Համալսարանն եպիսկոպոսական ուսանել զԱնգղիերէն, ուր թարգմանեաց ի մեր լեզու եւ ի լոյս ընծայեաց զՀուգօ Գրովտիոսի ճշմարտութիւն քրիստոսական հաւատոյ զգործ ընտիր: Յետ սակաւուց ելեալ անտի եկաց երրորդ վարժապետ ի մարդասիրական ճեմարանի մերում:

Ապա գնացեալ ’ի Ջուղայ կարգեցաւ գլխաւոր վարժապետ դպրոցի որ անդ ․ զամս յոլովս: Անտի չոգաւ ի կողմունս Տաճկաստանի եւ կացեալ առ ժամանակ մի ի Կոստանդնուպօլիս, շրջի վտարանդի ընդ Հայս եւ Պարս եւ վերադառնայ միւսանգամ ’ի Հնդիկս:

Զարմանալի բան է. այս մարդու (Թաղիադեանցի) եւ Աբովեանի կեանքը շատ նմանութիւն ունին միմեանց: Երկուքը եւս դուրս գալով էջմիածնից գնում են օտար եւ հեռաւոր աշխարհներ եւ ուսանելով իսկոյն վերադառնում են էջմիածին ․ ինչո՞ւ համար, մի դպրոց հիմնարկելու, ստացած լոյսը ազգի մէջ տարածելու համար: Աբովեանը կատարեց երկրորդ անօգուտ փորձը, որի առաջինը կատարել էր Թաղիադեանցը: Սա վերադարձաւ էջմիածին Յովհաննէս կաթողիկոսի ժամանակին (1835–1840) եւ աղաչելով պաղատելով, սորան միջնորդ եւ միասին բարեխօս բռնելով կարողացաւ որպէս գլխաւոր ուսուցիչ մտանել էջմիածնի դպրոցը: Բայց ի՛նչ ուսուցչութիւն, ի՛նչ եղաւ այս եռանդոտ ջանքի հետեւանքը: Կարճ միջոցում ստացաւ նա, ինչպէս սովորական է Հայերի մէջ, մի ահագին բազմութիւն թշնամիների, որոնցից գլխաւորքը էին Սիւնհոդոսի Պրոկուրոր Ղորղանեանցը եւ ատենադպիր Քարտաշեանցր: Ի՛նչ զրպարտութիւնը, ի՛նչ հալածանք բարձրացաւ այնուհետեւ խեղճ Թաղիադեանցի վերայ: Ցուրտ սենեկի մէջ փայտ չէր ստանում վառելու, ահա մինչեւ այս վիճակին հասաւ նորա թշուառութիւնը: Ոչ ով տաք սրտով արժան չէր համարում նայել դպրոցի եւ հետեւաբար նորա գլխաւոր վարժապետի կամ կառավարչի վերայ: Յովհաննէս կաթողիկոսի իշխանութիւնը հասած էր վերջին աստիճանի թուլութեան: Ութեքեանց (այսպէս անուանում էին էջմիածնումը այն ութն աբեղաներին, որ ապստամբուել էին կաթողիկոսից եւ բողոք էին գրել դէպի ռուսաց տէրութիւնը) վճռական գործակատարութիւնը շուարեցուցել էր Յովհաննէս կաթողիկոսը, եւ ամենամերձ եպիսկոպոսքը, որք դեռեւս բարերարուած էին կաթողիկոսից, հարազատ չէին սորան, թէպէտեւ առ երեսս բարեկամ եւ գործակից: Քարտաշեանցը սկսել էր մի երկար ու ձիգ կռիւ Ներսէս առաջնորդի հետ, Լուսաւորչական եւ Գրիգորեան, Սիւնհոդոս եւ Սինօդ բառերի մասին: Ներսէս արքեպիսկոպոսը գրում էր ի Գրիգորեան Հայոց Սինօդն Քարտաշեանցը պահանջում էր, որ գրէ ի Լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսն: Սոցանից ջոկ ուրիշ այլ բաների մասին, մինչեւ որ բողոքել դէպի Մինիստր Բլուդովը: Ներսէս սրբազանի պատասխանը այս բողոքի ընդդէմ հասաւ Բլուդովի յաջորդի կոմս Պերովսկու ձեռքը: Շատ չանցաւ սորա վերայով, Ներսէսը կաթողիկոսացաւ, եւ Քարտաշեանցը իսկոյն դուրս եկաւ սիւնհոդոսի ծառայութենից: Ինչեւիցէ: Ահա այսպիսի մի ժամանակում կացաւ Թաղիադեանցը էջմիածին: Վերջապէս տեսանելով, որ ոչինչ հնար չկայ մնալու, ստիպուեցաւ վերստին դուրս գնալ Աթոռից:

Մի փոքրիկ անցք, որ պատահում է սոյն այս միջոցում, աւելի ճշգրիտ պատկեր է տալիս Թաղիադեանցի վառ աշխոյժի մասին: Վերջին անգամ գնում է Յովհաննէս կաթողիկոսի մօտ Գրաշարական ողջոյն տալու Վեհարանում գտնւում են եղած, հին ժամանակներից կաթողիկոսին ընծայ ուղարկուած ճախարակեայ մարմարիոնեայ թքամաններ: Սոցանից մի փոքրը եւ գեղեցիկը, կաթողիկոսի սարկաւագը շինել է թանաքաման: Թաղիադեանցը տեսանելով այս փոխարկութիւնը թքամանի դէպի թանաքաման, անպատրաստից ասում է հետեւեալ ոտանաւորը ․

Երբ թքաման, թանաքաման

Դարձեալ ետես այս Վեհարան,

Զի՛նչ այլ քեզ յոյս աստէն մնալ

Մեսրոպ Դաւթէան Թաղիադեան:

Յամի 1845, յայսմեանն օգոստոսի օժանդակութեամբ Արարատեան ընկերութեան սկսաւ հրատարակել զԱզգասէր լրագիր ․ սակայն զբաւումն ի կենաց միոյ եւ ձախորդութիւնք միւսոյ ընկերացն քակտեցին զընկերությիւնն վաղվաղակի։ բայց եռանդ հանգուցելոյս ոչ շիջավ, այլ շարունակեաց զտպագրութիւն լրագրին մեջ ցմէջ 1852 ամի: Թէ որքան վառ էր եռանդ նորա յայսպիսի գործ, եւ որքան ժիր յաշխատութեան, գործք իւր ինքնին յայտնեսցեն քաջ; Զի ի միջոցի եօթն ամացսակաւուց բացի տպագրութենէ Ազգասէր լրագրին եւ ի կառավարութենէ առանձին դպրոցի իւրոյ, ի լոյս ընծայեաց եւ զյետագայ գրեանսն յորինեալս յիւրմէ։ Այբբենարան, Դաստիարակութիւն օրիորդաց – ճառ, Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, Պատմութիւն Պարսից, Սօս եւ Սօնդիպի բանաստեղծութիւն չափեալ, վարսենիկ – Առեղծաբանութիւն արձակ, եւ քերականութիւն համառօտ։

Եւ թարգմանեալս;

Առակք Պարսից, Առաջնորդ մարդկանց եւ Վարդգէս։ Թողեալ զտպագրութիւն այլոց վեշտասան  մատենից, որք ընդ վերակացութեամբ իւրով տպագրեցան, ունի զայլ գործս թարգմանեալս եւ ի լոյս ընծայեալս աստ, նախքան զկազմիլ Ընկերութեան Արարատեան ․ որք են վերոյիշեալ Գրովտիոսն, Դիցաբանութիւն, Պաղէստին – Ռ ․ Հիբերայ – չափեալ, եւ Պատմութիւն հին Հնդկաստանի։ Ունէր եւ զայլ գործս բանաստեղծականս եւ զօրագիր մնացեալ ճանապարհորդութեան իւրոյ, զորս ոչ ժամանեալ ի լոյս ընծայել տարաւ ընդ իւր, եւ որք հասցեն արդեօք ’ի Ջուղայ ընդ այլոց մատենիցն, թէ ի Շիրազ անդ անհետ եղիցին, չկարեմք ամենեւին գուշակել։

Մերձ ի վախճան 1857 ամի, հիւանդագին եւ տկար ել աստի վերադառնալ ի Ջուղայ եւ զմնացեալ աւուրս իւր նուիրել դաստիարակութեան մանկանց ազգիս, եւ հասեալ ի Շիրազ գրաւի անդ յազգօգուտ կենաց իւրոց ի 10 յունիսի այսր ամի ի հասակի իբրեւ 56 ամաց ․ կտակելով զհազարաւոր մատեանս, պատկանեալս թէ՛ ինքեան եւ թէ՛ Արարատեան ընկերութեան, Սրբազան առաջնորդին Սրբոյ Ամենափրկչի վանաց, որ ի Ջուղայ, ուր եւ հասեալ իսկ են, եւ զայլ ստացուածս իւր ընտանեաց իւրոց, որք բնակին յԵրեւան քաղաքի։

Եթէ յարգի լինէր գրագիտութիւն եւ ի միջի մերում հարիւր մասամբ չափ Եւրոպացւոց, աշխատութիւնք սորա յոյժ աւելի լինէին քան որք եղենն ․ զի վկայեալ եմք բազմիցս, բնական աշխոյժ եռանդեան նորա, որ նստեալ լնոյր զէջս բազումս խիստ դիւրուեամբ եւ ընտիր հայկաբանութեամբ ի միջոցի սակաւ ժամուց առանց ջնջելոյ գոգցես եւ զբառ մի։

Շարժեալ ի տխրութենէ սրտիս, զյետագայ Ողբերգն նուիրեմ վսեմ հոգւոյն այնմիկ, որ յուսամ երկնային պսակին արժանի եղեալ, սակս յարգելոյն զտաղանդն աւանդեալ ինքեան, յօգուտ եւ ի փառս եղբարց իւրոց։

Եւ դու Մեսրովբ, անգի՛ն Մեսրովբ,

Եւ դու այդպէս վաղ հանգեար ․

Ի վշտալից աշխարհէս մեր,

Յերանաւէան ճեպեցար։

Վաստակեցաւ, այո՛, մարմինդ,

Այլ ոչ հոգիդ միշտ աննկուն,

Միշտ վառվռուն, միշտ վսեմ։

Ափսոս Մեսրովբ ․ - իմպէս բազումք

Ափսոսացին այսուհետ,

Որոց հոգի ազգիս փառաց

Նախանձաւոր իցէ եթ։

Մեռի՛ր յետոյ սիրեմ քեզ

Այլք ասասցեն, եւ ոչ ես ․

Ես սիրեցի զքեզ կանխաւ,

Ազգասիրաւդ վկայես։

Ոչ ափսոսում վասն քո ինչ,

Զի դու զերծար ի ցավոց ․

Զարդիւնաշատ աւուրս քո

Ազգին ի սպաս զոհելով։

Որքան կացցէ լեզու հայոց,

Որքան կացցէ եւ մեր գիր,

Պայծառ անուն իմ Մեսրովբիդ

Անմահասցի անխտիր։

Այլ ափսոսամ վասն ազգիս,

Որ քեզ պէս մարդ արդ կորոյս ․

Որոյ նման հազուագիւտ է,

Հայիմ յոր կողմ եւ ի կոյս։

Զի բանաստեղծ, ի բնութենէ

Կարէ միայն ծնանել ․

Տաշեալ կոկեալ արհեստի։

Ոչ կարէ յայն ժամանել։

Դու բանաստեղծ եւ ճարտասան

Միանգամայն յայտնեցար,

Թէեւ անձուկ էր ասպարէզդ,

Սակայն ոչինչ վերջացար։

Աշխարհանազ Սօս Սօդիպի

Եւ Ազգասէր լրագիր,

Բաւական են ի հաստատել,

Զոր ասացիր լիալիր։

Ոչ է ինձ հարկ թուել զամեն

Զգործ մատանցդ ճարտար,

Ժամանակաւ, զկնի իմ

Վկայեսցէ եւ աշխարհ։

Բայց ե՛կ Մեսրովբ, ե՛կ ասա ինձ

Հի՛մ առ օտարս ետուր վազ ․

Ուր հայաստան քո հայրենիք

Եւ ո՞ւր Պարսիցն Շիրազ։

Յողբալս զքեզ լամ եւ զիմ ազգ,

Վտարանդի ցան ու ցիր ․

Ընդ ամենայն ոլորտս երկրի

Քան զիսրայէլ տարագիր։

Իմ ընտանեացս պատմութիւն

Կարծեմ ուղիղ օրինակ

Է իմ ազգիս, որք յայսքան դարս

Չարչարին տար օրինակ ․․․ եւ այլն եւ այլն։

 

Այս վերջին պարբերութիւնը համարեա թէ նոյն խոսքերն են, որ Եւժեն Սիւ ֆրանսիական հեղինակի «Թափառական հրեայի» մէջ խօսում է ինքը թափառական Հրէայն։

Սորանից յետոյ շարունակուած քանի մի այլ պարբերութիւնք յարակցութիւն չունենալով Թաղիադեանցի հետ, հարկաւոր չհամարեցի դուրս գրել;

Առ հասարակ, թող հաճի Պարոն Ավետումեանը ընդունել իմ առ ի սրտէ անկեղծ շնորհակալութիւնը այս յօդուածի մասին, որով կամեցել է պատուել մեր քանքարաւոր հեղինակի յիշատակը։ Շնորհակալութիւն եւ Արշալոյս պատուական օրագրին, որ իւր թերթերի վերայ հասուց մեզ այս, թէեւ տխուր բայց սրտերիս խիստ մօտ ծանօթութիւնքը։ Աղաչում եմ Արշալոյսը, միջնորդ լինել իմ եւ Պարոն Աւետումեանի մէջ, եւ իմ շնորհակալութիւնը յայտնել նորան նոյնպէս Արշալոյսի միջնորդութեամբ։ Խորհուրդս այն է, որ յարգելի պարոնը մխիթարուի, լսելով, որ իւր ողբացած Թաղիադեանցի յիշատակը յարգելի է մեզ բոլորիս եւ թէ նորա գեղեցիկ յօդուածը զուր չէ գրուած Հայերի համար։

Աղաչում եմ եւ Ջուղայու Սուրբ Ամենափրկիչ անունով վանքի Սրբազան առաջնորդը աշխատութեան յանձն առնուլ Հոգաբարձու լինել, որ Թաղիադեանցի գրչագիր մնացած աշխատութիւնքը պահպանուին կորստի եւ ժամանակի երեսից։

Ցաւելի բան, Հայերի անգրասիրութեան մեղքից յառաջացած մի դառն հետեւանք, որ մեր հեղինակներից (հին եւ նոր) շատերի աշխատութիւնը ծնանելով, այլ դեռեւս Հրապարակի լոյսը չտեսած, դատապարտւում են դէպի մահ – դատապարտւում են, որ վանական խցերի անկիւններում թաղուին փոշիների տակ եւ որդնակեր ու ցեցակեր ոչնչանան։

 

[4] Ֆրանսիական կոմպոզիտոր Դանիէլ Օրերի (1782–1871) օպերան:

[5] Խօսքը վերաբերում է Բաղդասար դպրի «Տաղարան փոքրիկ » խորագրով գրքին, որը լոյս է տեսել Կ. Պոլսում: