Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց

ԳԼՈՒԽ Ը.
ԴԻՒՑԱԶՈՒՆՔ

Աստուծոյ գաղափարն, որ հասարակ է ամեն մարդկան, ըլլայ կիրթ, ըլլայ անկիրթ, չէր կըրնար ի սկզբան՝ մէկէն աւելի ըլլալ, բայց տգէտ, մոլի եւ վատ մարդիկ՝ տեսնելով եւ լսելով իրենց բնութենակից քաջ, մեծագործ (եւ կարծեցեալ) հրաշագործ անձինք, իրենցմէ գերագոյն էակի փոխուած համարեցան, մանաւանդ յետ անոնց մահուան կամ աներեւոյթ ըլլալուն, եւ աստուածային զօրութեանց հաղորդ, յետոյ նա եւ աստուածացեալ, մինչեւ անմտութեամբ համարձակեցան աստուած կամ դիք կոչել եւ պաշտել: Բայց քանի որ այս գերագոյն աստիճանի չէին բարձրացուցեր այնպիսի անձինքը, միայն աստուածազան իմն ճանչնային, կամ պարզապէս Վեհ եւ Դիւցազն կոչէին, որ է ըսել կամ աստուածոց նման կամ (յետ  ընդունելոյ զաստուածս) անոնցմէ յառաջ եկած, գոյացած, ծնած եւ այլն. եւ թէպէտ Դիւցազն անունն ի դից ծագեալ է, բայց անոր գերազանց կամ վեհ ըլլալուն գաղափարն, կածիքն եւ պաշտօնն յառաջ է, քան զԴիս կամ չաստուածս. վասն այսորիկ մենք այլ նախադասեմք ի գրուածիս, ինչպէս քան զասոնք այլ նախադասեցինք աւելի ցած եւ խառն էակներ, վասն զի հակառակ համեմատութեամբ կ’երեւի մեզ աստուածականութեան եւ պաշտելութեան հաւատքն, այս ինքն, յետ միոյն Աստուծոյ վերագոյն գաղափարին, յետոյ աստիճանաբար վարէն դէպ ի վեր, կամ ի ցածագոյն վիճակէ անձինք վեհ համարուած են, ապա լաւագոյնք՝ աւելի վեհագոյն համարեալ, եւ մինչեւ յաստուածութեան աստիճան: Ըստ այսմ սնոտի համարման՝ ոմանք կոչուած են մեծ, ոմանք փոքր աստուած, ոմանք կիսաստուած, ոմանք աստուածոց սերեալ, բայց իբրեւ հասարակ մարդ, ոմանք այլ նախ հասարակ մարդ, ապա աստուածացեալ. եւ այս զանազան դասերով բազմացեալ՝ ըստ այլ եւ այլ կրօնից ազգաց, ինչպէս յայտ է ի դիցաբանութեան նոցա, մանաւանդ  Յունաց, Լատինաց, Եգիպտացւոց եւ Հնդկաց, որոց չաստուածներէն աւելի հետաքննելի կըրնան ըսուիլ Դիւցազունքն, վասն զի մարդկեղէն եւ պատմական սկիզբն ունին, թէ եւ շատ կամ քիչ առասպելեալ:  — Մեր քննելիքն այլ նկատմամբ մեր ազգին՝ այս է, թէ եւ շատ աղքատ է յայսմ մասին մեր դիցաբանութիւնն, եւ երանի՜ թէ իրօք այնպէս եղած ըլլար, եւ ոչ ի մոռացութենէ: Արդ, մեր պատմութեան մէջ յիշուած սակաւ Դիւցազունքն (զոր աւելի վեհազունք կոչել պատշաճ էր) հետեւեալքն են, զանազան աստիճանաւ, որոց մէջ եւ ծանօթ պատմական անձինք, բայց յիշատակաւ առասպելախառն, ինչպէս արդէն յիշուած Երուանդն եւ Արտաւազդ եւ այլն: 

Մեր պատմութեան, ստոյգ կամ աւանդական՝ սկիզբն է ի Հայկայ, եւ ի ժամանակէ աշտարակաշինութեան Բաբելոնի, եւ ինքն է մեր առաջին Վեհ ն, երբ բռնաւորն Բէլ, ուսկից ապստամբեր էր, իր վրայ կու գար, իր թոռն (Կարդոմ կամ Կադմոս) փախչելով կու փութայ գալու առ պապն եւ իրմէ շուտաքայլ լրատու կու խաւրէ՝ կոչելով զնա՝ «Ո՜վ մեծդ Դիւցազանց, դիմեալ գայ ի վերայ քո Բէլ, յաւերժիւք Քաչօք, եւ երկայնադիզօք հասակօք Սկայիւք մրցողօք »: Այս վիպասանական բացատրութիւնք յայտնեն Հայկայ գերագոյն քաջութիւնն ի մէջ Քաջից, եւ ասոնց Հսկայակերպ մեծամեծ անձինք համարուիլն. որպիսիք էին ոչ միայն Բելի հետ եկողքն, այլ ինչպէս կրկնէ պատմիչն՝ կային այնպիսիք «յերկոցունց կողմանց սկայիցն, արք յաղթանդամք», որոց հասակն՝ դարերով աճելով (երեւակայութեան), յետին պատմիչք տասնեակ կանգուններով բարձրացընեն զՀայկն, եւ ա՛յլ աւելի զԲէլ, որ սակայն հանդերձ իրեն ամեն երկաթի եւ պղնձի գլխանոցով եւ զրահներով՝ չի կըրնար ազատիլ Հայկայ լայնալիճ եւ պնդաքարշ աղեղան երեքթեւեան նետէն. սա անոր պղնձապատ կուրծքէն եւ կռնըկէն շեշտակի կ’անցնի, եւ «այսպէս ճոխացեալն Տիտանեան՝ կործանի, յերկիր զարկուցեալ եւ փչէ զոգին»: Այսպիսի քաջութեան եւ ուժոյ գործ ընողն հարկ էր, որ ըլլայ Մեծն Դիւցազանց ի Հայս, եւ արժանի այն ամենայն պատուոյ եւ հաւատոց, զոր քանի մի տեղ յիշեցինք (119–25) եւ երկնից պարզ երեսի ամենէն պայծառ աստեղ մէջ տեսանք ոչ միայն իր նախաքրիստոսեան սերնդոց աչքով, այլ եւ սրբափայլ Թարգմանչաց աչօք եւ գրչօք, որով գերազանցեալ կըրնանք ըսել մեր նախահայրն եւ վեհը, քան զամենայն դիւցազունս օտարաց, որոց անուանքն սփռուած են նոյն երկնից աստղակաճառ մագաղաթին վրայ, բայց ոչ նմանապէս մեծ եւ գովանի յիշատակօք. վասն որոյ շատ լաւ յանդգներ են մերայինք՝ գոցել այն տեղ Որիոնի դէմքը, եւ «բանալ զպատրուակ Հայկին» (եր. 119–25). նոյնպէս եւ անոնք, որ Հրատ մոլորակի եւ իր օրինակած Արէս չաստուածոյ տեղ՝ Հայկն կոչեր են, որոց մին թուի Մխիթար Անեցի՝ ի թարգմանութեան աստղագիտական բանից: Այս յետին դրութեամբ (Հրատ – Արէս – Հայկն) հարկաւ մեծ եւ ահաւոր դիւցազն կարծուէր. անոր համար կ’ըսէ ուրիշ ժամանակակից Մխիթար մ’այլ (Գոշ), «Ոմանք (յաստեղաց) ժանտական են, որպէս Հայկդ, եւ այլք բարիք», ուրիշներ այլ գրեն, թէ ով Հայկայ աստեղատան տակ ծնանի՝ երկաթով մեռանի: Յիշեցինք, որ ոմանք այլ Կշիռ համաստեղութեան ընծայեն զՀայկ, կամ նոյն համարին զՇամփուրս Հայկին (երես 124): Յայսմաւուրք այլ յիշեն հոկտեմբերի 21-ին «Երեւեալ նշան յերկինս, հուր ի վերայ եօթն աստեղաց Հայկինն », որոյ փոխան ուրիշ Յայսմաւուրք Բազմաստեղ կ’ըսեն: Յիշած եմք եւս Հայկայ եւ Որիոնի նմանութիւնքը, ոչ միայն պայծառութեամբ կամ գեղեցկունթեամբ, այլ եւ մէկուն որսորդութեամբ, այլ եւ միւսոյն աղեղնաւորութեամբ: — Ասոնցմէ վեր ձիրք մ’այլ ընծայեն մերայինք իրենց նախահօր, իբր առաջին տօմարական կարգադրի, արեգակնային տարւոյ ամսոց բաժանմամբ, եւ շարժական ու անշարժ տարիներու միաբանութեամբ, որ օտարաց մէջ Շնկան, իսկ մերոց՝ Շրջան Հայկին կոչուի, որոյ վրայօք այլ՝ ուրիշ գրոց մէջ տեղեկութիւն տրուած է: 

Այսպիսի մէկ մ’ըլլալով Հայկը՝ կըրնար յուսացուիլ, որ օտար ազգի մէջ այլ մերձաւոր յիշատակ մ’ունենայ. չեմք յիշեր զՎիրս, որոց պատմութեան սկիզբն այլ նոյն եւ նման է մերոյս, այլ մեր արեւմտեան դրացի եւ ցեղակից համարեալ Փռիւգաց (102) մէկ դիւցազն, գրեթէ համանուն՝ Հայակն, Hyagnis գրեալ ի լատինն, Υαγνις ի Յունաց (հայր Մարսիասայ սրնգահարի, որ Սատիւրաց դասէն համարուի (տ. 185). ինքն այլ հնարող երկթել եւ եռաթել քնարաց: Եթէ նոյն մեր նահապետն համարուի դա, Հայկայ ձիրք մ’այլ կ’աւելնայ, Երաժշտականն, աստեղագիտականին հետ: Բայց իրեն ամենէն մեծ ձիրքն՝ ուժոյ եւ քաջութեան մեծութիւնն էր, որոյ համար գրեթէ մեծ եւ հսկայ ըսել եւ Հայկ` հաւասար համարուէր. Փիլոնի գրոց թարգմանիչն՝ հսկայից վիթխարի մեծութիւնը բացատրէ՝ Հայկաչափ ըսելով, Ագաթանգելոսի թարգմանիչն՝ Տրդատայ ի Մասիս լեռնէ մեծամեծ քարեր շալկել բերելը՝ Հայկաբար կ’ըսէ. Արծրունին (Թովմաս պատմիչ) իր ցեղին գովանի իշխանը՝ Հայկասիրտ կոչէ: Բայց այց այս ամենէն զարմանալին Գր. Նարեկացի (որ ինքնին զարմանալի իսկատիպ անձ մի է եւ պաշտելի Սուրբ), Ամենասուրբ Աստուածածնի գեղեցկութիւնն այլ՝ համարձակի ըսել Հայկանման: — Դիւցազանց կամ վեհազանց պէտք չէ հաւատալ կամ նմանիլ, բայց եթէ ուզէ մէկն, կարծեմ չի կըրնար գտնել լաւագոյն քան զՀայկն: 

Ակնարկ մ’այլ ձգելով զինքը Մեծագոյն դիւցազանց կոչող թոռան, միայն այսոր անունն է ի հին պատմութեան մերում, որ յունակերպ ոս վերջանայ, Կադմոս. եւ համարիմ Կադոմ եւ Կադամ, ինչպէս՝ Թորգոմ, Արգամ, Արշամ եւ այլն: Նշանական է այս անուամբ յիշուած յոյն կամ փիւնիկ մի, վեհ որդի Ագենորի (Αγήνωρ, որ շատ ուժով եւ քաջ նշանակէ), յորում հեռուանց Հայկին անունն լսուի: Խազիրք այլ՝ ըստ իրենց աւանդութեան՝ Թորգոմայ անդրանիկը (ըստ մեզ Հայկն) Ակիյոր անուանէին, Կադմոսի կինն այլ Արմոնիա կոչուէր, մէկ տառիւ Ո-Ե միայն տարբերեալ յ Արմենիայ: — Դարձեալ, ըստ առասպելաց Յունաց, Արամազդայ մատռուակն՝ գեղեցիկ պատանին Գանիւմիդէս՝ կոչուէր եւ Կադամ, զոր յետոյ այն խայտառակ հայրն աստուածոց (Արամազդ)՝ փոխարկեց ի Ջրհոս համաստեղութիւն կամ կենդանակերպ: Ըստ դիպաց իմն, եւ ոչ հաւաստեաց, բեւեռագրոց կարդացողք ոմանք՝ Աոյ անուն մ’այլ գտած կարծեն (մօտ Հայ անուան), եւ համարուած չաստուածոց մատռուակ՝ նման Կադամի, կամ օդոյ գուշակութեանց: Չինք՝  իրենց հնագոյն եւ ջրհեղեղեան Նահապետը Jao կոչեն: — Այսպիսի առասպելախառն ծանօթութեանց մէջ՝ յուսամք, որ ներելի ըլլան մեր զարտուղութիւնք այլ թէ այս, թէ յետագայք:

Տեսանք, եւ արդէն ամենքն գիտէին, որ մեր ազգի նախահայրն եւ անուանատուն՝ Հայկն է, ինչպէս Խորենացիէն սկսեալ հնագույն եւ առաջին Հայ եւ հայագիր պատմիչ մեր Կորիւն՝ ի սկիզբն պատմութեանն, փոխանակ Հայոց՝ Ասքանազեան ազգ կոչէ, (ըստ աւանդութեան) յանուն նոյն Հայկայ պապուն կամ հօրեղբօր եւ Յաբեթի թոռան, որով՝ յառաջ քան զՀայկն` սա երեւի բնակեալ յերկրին, որ յետոյ կոչուի Հայ անուամբ, ուսկից կ’երթայ ի Փռիւգիա. եւ այսպէս երկու ազգացս այլ (Հայոց եւ Փռիւգաց) նախահայր կամ արմատ կ’ըլլայ: Ս. գրոց մեկնիչք այլ ի Փռիւգիա բնակեալ համարին զԱսքանազ, թէպէտ եղած են (ինչպէս Հրեայք) որ ինչուան Գերմանացւոց նախահայր համարին զնա: Մեր Ս. գրոց թարգմանութեան մէջ այլ ծանօթ է Երեմիայ մարգարէին՝ շատ անգամ յիշուած հրաւէրն (ԾԱ., 27), ի վերայ Բաբելոնի  գալու՝ աստուածային վրէժխնդրութեամբ. «Պատուէր տուք յինէն Այրարատեան գնդիք եւ Ասքանազեան թագաւորութեանցն»: Ինչ այլ կարծեն եւ գրեն թարգմանք եւ մեկնիչք, այս երկու անուանք կամ ասոնց փոխանակք՝ իրարմէ չեն զատուիր, ինչպէս դարձեալ Այրարատն այլ Հայկական իմաստէն: Բայց ասկէ մեր հիմայ հետեւցնելին է Ասքանազայ այլ Վեհազանց կարգի մտնելն, թէ եւ այս յայտնապէս յիշուած չէ. միայն ծանօթ է փռիւգական կամ հայկական գլխանոցաւ Լուսնի չաստուած մի Ասքինոս կոչուած. Լուսնի մահկին վրայ մարդոյ կերպարանք մի ինչուան ի կէս մէջք (տե՛ս երես 102): Ոմանք այս անունս մեկնեն յունական Αςχηυος բառով՝ իբր անհաստատ, անդադար շարժող Լուսին, բայց աւելի գիտնականք՝ անձնաւոր վեհազն մի համարին. Հոմերոս եւ Վիրգիլիոս այլ այդ անուամբ փռիւգացի իշխաններ եւ զօրավարներ յիշեն, ինչպէս եւ Փռիւգիոյ մի մասն այլ Ասկանիա կոչեն, որ Ս. Գրոց յիշած Ասքանազեան երկրին լաւ յարմարի: 

Ասքանազէն այլ վեր ելնելով՝ կ’արժէր  անոր պապը՝ մեծ ազգապետն Յաբեթ ՝ Դիւցազանց կարգի մէջ նախադասել, ինչպէս աւանդէին Քաղդէացիք, ըստ Խորենացւոյ, այնոր երկու եղբարց հետ, անւանքը փոխելով ի Զրուան, Տիտան եւ Յապետ, ինչպէս եւ Յոյնք եւ Լատինք կոչեն զսա Japet, եւ ճանչնան որդի Ուրանոսի (Երկնից) եւ ըստ ոմանց թագաւոր Թեսսալացւոց եւ նահապետ հելլենական ազգաց: Ասոնց մատենագիրք աւանդեն, որ ի Թեսսալիոյ եկած ըլլայ Յասոն ոմն՝ նահապետ Հայոց, զոր՝ թերեւս լաւագոյն կ’ըլլար ի Հայոց ի Թեսսալիա ղրկել: Բազմահմուտ գերմանացի հեղինակ մի (Պունսէն), Յոյնք ի Ս. Գրոց եւ ի Հայոց առեր են, կ’ըսէ, զՅապետ, եւ իրեն կին ընծայեր են զԿիւբելէ կամ զԱսիա: Մեր մնացեալ գրոց մէջ չկայ յիշատակ մի Յաբեթի պաշտաման, բայց զի իր եղբարքն՝ մեր դրացեաց մէջ, եւ քոյրն՝ Աստղիկ ՝ պաշտուէր ի Հայս, դժուար է, թէ ինքն այլ պաշտուած չըլլայ: — Աւելի զարմանք է, որ Հայկայ հայր համարեալ Թորգոմայ պաշտօն կամ յիշատակ չկայ կամ չէ հասեր մեզ՝ ի կրօնս Հայոց, ապա թողունը զայն Թուրքմանաց: 

Հայկայ սերնդոց մէջ ամենէն ծանօթ դիւցազն կամ առասպելեալ է Արայ, զոր արդէն յիշեցինք Առլէզի առասպելաւ. եւ յետ Հայկայ եւ Արամայ գործոց՝ այսոր յիշատակն է նշանաւոր ի պատմութեան ազգիս, մանաւանդ հռչակաւոր Շամիրամայ հետ ունեցած յարաբերութեամբն՝ ըստ վիպասանից: Որ ատեն եւ ինչ կերպով այլ եղած կամ կարծուած ըլլայ Արայի գլխաւոր դիպուածն (մահն եւ յետ մահուան), հարկ է, որ այնքան առասպելաց մէջ ստոյգ կէտ մ’ունենայ, կամ շատ մեծ եւ տարածեալ համբաւ, զոր՝ մինչեւ ծանրագուխ Պղատոնն այլ ընդունի, եւ իր Հասարակապետութեան Ժ գրոց մէջ նշանակէ, եւ ուրիշներն այլ իրմէ առնուն, ինչպէս Կղեմէս Աղեքսանդրացին: Բայց յայտ է, որ Յոյնք առանց փոփոխութեան չէին կըրնար ընդունիլ եւ աւանդել օտար բան մի: Եւ ըստ այսմ՝ Արայն կ’ըլլայ ոչ միայն Էր, այլ եւ Ալկիմոս, իբրեւ քաջ եւ կորովի (αλχιμος), ինչպէս հայ բառն այլ այր ՝ զնոյն նշանակէ. տեղեաւ կամ ազգաւ այլ Պամփիլիացի կ’ըսեն՝ շփոթելով ուրիշի հետ, միաբանին պատերազմի մէջ սպաննուած ըսելով եւ տասն օր  մարմինն անապական մնալով, փոխադրուած իր ընտանեաց քով, մինչ երկու օրէն վերջ կու տանին յուղարկաւորելու՝ այրելով, կ’ողջննայ եւ կու պատմէ ինչ որ հանդերձեալ աշխարհի դժոխոց եւ արքայութեան մէջ տեսեր է ինքն, կամ Պղատոն երեւակայեր է: Կղեմ. Աղեքս. թէպէտ ի Պղատոնէ կ’առնու, բայց Արմենիոսի որդի կոչէ զԷր Պամփիլեան, եւ շփոթէ ուրիշ Պամփիւլացի Զրադաշտ Հայու մի հետ, որ Կիւրոսի բարեկամ էր եւ գրեց, կ’ըսէ, իր պատահարը: Առնոբիոս այլ (Ընդդէմ Հերձուածոց, Ա) ի Կտեսեայ հին պատմչէ կ’առնու այս աւանդութիւնը, եւ Զրադաշտի կամ Չոստրիանու թոռն կ’առնուանէ զԱրմենիոս [1]: Զրադաշտ կամ նման անուամբ մոգ մի յիշուի Կիւրոսի ատեն, կամ նոյն, կամ տարբեր ի հռչակաւոր աղանդապետէն, որ թերեւս մեր նահապետաց մէջ Ար–մոգ կոչուած է եւ անուամբն շփոթուած ընդ Արայի, ժամանակաւ ալ քիչ առաջ կամ վերջ, քան զԿիւրոս եւ զՏիգրան: 

Անուշաւան, որդի Արայի՝ հօրը դիւցազնութեան շնորհք մի ունի. ի մանկութեան «ձօնեալ էր ի Սօսիսն Արամենակայ, որ յԱրմաւիր», որոյ համար եւ Սօսանուէր կամ՝ Սօս անուանէր. եւ մեծնալով եղաւ «Շատահանճար յիր եւ ի բան»: Հեռուանց կամ մօտանց՝ Ապոլոնի շոշորդ մի երեւի յԱնուշաւան, նուիրմամբն ի ծառաստանս՝ եւ հանճարեղ բանահիւսութեամբ, հաւանօրէն երգահանութեամբ. Ապոլոն այլ Սօսիան կամ Սօսեան կոչուած է. (ի՞նչ պատճառաւ. — չեն գիտեր դիցաբանք), որոյ եղեւնափայտեայ պատկերը գտնելով երբեմն ի Սելեւկիա՝ տարին ի Հռովմ: — Հնդկային հին ձայն մ’այլ լսեցընէ Անուշաւան անունն:

Յետագայ Հայկազանց մէջ թէ եւ կան դիւցազնական անուանք, ինչպէս Առնակ եւ Փառնակ, բայց չեն յիշուիր առ մեզ դիւցազնացեալք. եւ ոչ ինքն՝ Տիգրան՝ աջակից Կիւրոսի, ի վիպասանից ազգին հռչակեալ եւ սիրելի քան զամենքն, բայց եթէ ի տեսլեան Աժդահակայ (Խորեն. Ա., ԻԶ. ), իսկ իր որդին կամ թոռն՝ Վահագն, գերազանցեալ քան զԴիւցազունս, վասն որոյ եւ յիշուելու է ի կարգի չաստուածոց: Իսկ Արշակունեաց ժամանակ՝ անոնց նահապետ Վաղարշակայ համար կ’ըսուի, որ իր նախնեաց անդրիները Հայոց մեհենաց մէջ մտուց եւ պաշտելի ըրաւ. իր որդիքն եւ թոռունք (Արշակ Ա եւ Արտաշէս Ա) այնքան արիական գործեր ըրին, որ Դիւցազանց կրնային մօտենալ. յետնոյս որդւոյ աշխարհակալ Տիգրանին արեւուն այլ կ’երդնուին ի կենդանութեանն, բայց Հռովմայեցիք խաւարեցուցին զայն: Ասոնցմէ դար մի կամ երկու վերջը՝ Բ Արտաւազդայ եւ Երուանդայ վրայօք կարծուածն եւ ըսուածն՝ արդէն յիշեցինք (եր. 35. 191-4). ասոնց ժամանակակից եւ գործակից մեծ սպարապետն Սմբատ Բագրատունի՝ Այրաքա ջ կոչուելով ի վիպասանից (գուցէ եւ յեղբօրէն Արտաւազդայ՝ բանաստեղծ Վրոյրէ) անտարակոյս է, որ ի դիւցազնութիւն վերառեալ է: Շնորհիւ բանաստեղծութեան եւ երաժշտութեան՝ այսպիսեաց անուանք եւ յիշատակք՝ թափանցելով եւ ընդ քրիստոնէական վարագոյր, նա եւ յետ ամենայն ջանից Լուսաւորչի եւ Տրդատայ, լսուէին եւ ի Դ. դարու ի Փաստոսէ Բուզանդայ, եւ ի Ե. -ին՝ ի Խորենացւոյ: