Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան (disabled)

ԺԳ.
ԱՐԱՅՆ ԳԵՂԵՑԻԿ – ՇԱՄԻՐԱՄ

ԱՐԱՅԵԱՆ ԱՐԱՅ (ԿԱՐԴՈՍ) – ԱՆՈՒՇԱՒԱՆ

      Արամայ եւ Նինոսի յաջորդներուն ատեն բոլորովին կերպարանափոխ կըլլայ պատմութիւնն Ասորեստանեայց եւ մանաւանդ Հայոցս․ եւ անանկ փափուկ եւ զգայուն դիպուած մը կը հանդիպի հոս՝ որ շատերուն զուտ վիպասանական եւ ողբերգական դէպք մը կ’երեւի, սակայն ամենեւին անհաւատալի չէ անոնց՝ որ Շամիրամայ բարուցը հաւատան, որոյ միաբան վկայեն ամենայն հին պատմիչք։ Այս կինս որ եւ առաջին տիկին այսինքն տիրապետող կին եղաւ ի վերայ ժողովրդոց՝ հին պատմութեան ամենէն նշանաւոր եւ տարօրինակ անձանց մէկն է․ անոր համար ոմանք բոլորովին առասպելեալ եւ մտահնար մէկ մը համարին զնա․ սակայն անաչառ քննիչք խոստովանին՝ որ թէ եւ շատ առասպել կայ իր պատմութեան մէջ, մանաւանդ իր ծագմանը վրայօք, եւ թէ շատ ետքի եւ օտարաց դիպուածք՝ իր վրայ զրուցուած են, ի վերայ այսր ամենայնի ինքն ստոյգ պատմական անձ է, եւ վրան ըսուածներն մասամբ ճշմարիտ․ զորոնք քննել եւ դատել՝ մեր պատմութեան մասն չէ, բայց այսչափս ըսելս հարկաւոր էր՝ Շամիրամայ մեր պատմութեան մէջ այլ մեծ եւ նշանաւոր տեղ մը բռնելուն համար, որ եւ կերպով մը իր պատմութեանն ալ նշանաւորագոյն մասն է, եւ աւելի մանր պարագաներով պատմուածն, ի Մարիբասայ եւ մեր նախնի Հայկազանց երգերէն, որոց համաձայնին Կտեսիասայ եւ Դիոդորի Սիկիլիացւոյ մնացորդ յիշատակարանքն։

      Արամայ մահուանէն 2 տարի վերջը թագաւորեց Ասորեստանեայց այս հրէշաւոր կինն, որ բնիկ Ասորի, Սեմայ ցեղէն էր կ’ըսեն, իսկ անունը շատ կերպ կը մեկնեն [1] ․ էրկանը (Նինոսի) մահուանէն կամ փախչելէն ետեւ, որուն արդէն անօրինաբար կին եղեր էր, չուզեց, կ’ըսեն, ուրիշ օրինաւոր ամուսին ունենալ․ այլ իր անթիւ հպատակաց եւ զօրապետաց միջէն հաւնածը կընտրէր ընկեր անառակութեան, եւ յետոյ կը թողուր, մանաւանդ թէ սպաննել կու տար, եւ անոնց մարմնոյն վրայ մեծ հողաբլուր մը կը կանգնէր, որ Թիլք ըսուեցան․ ոմանք կ’ըսեն թէ այս հողաբլուրներն կամ Թիլք իրեն գիտարաններն էին զօրաց բանակը եւ երկրին դիրքը քննելու համար․ ոմանք այլ ուրիշ պատճառ կու տան, բայց կը միաբանին թէ Շամիրամ բարձրացընել տուաւ այն ձեռագործ բլրոց շատերն՝ որդեռ կ’երեւին Միջագետաց եւ ասորւոց կողմերը։ Իր անկարգ բաղձանաց մեծ կրակ եղաւ մեր ազգին Նահապետն այլ, եւ այնչափ աւելի քան զուրիշներն՝ որչափ որ սա թէ յիրաւի բնական շնորհքով կերպարանաց վայելչութեան զարդարուած էր, մինչեւ Գեղեցիկ մականուանիլ [2], եւ թէ հոգւոյն ազնուութեամբն, որով կ’ատէր զմոլի տիկինը։ Արայ պայազատն Արամայ՝ վերը յիշածիս համեմատ անոր կրտսեր որդին էր, եւ գուցէ առջի Հայկազանց սովորութեան համեմատ՝ նոյն վերջինեկութեանը համար Արամ իրեն թողուց իրոստանը, Արմաւիրը․ անդրանիկ զաւկըները ղրկելով դէպ յարեւմուտք՝ ուր նոր գաւառաց եւ աշխարհաց տիրեր էր․ գուցէ հոն խաւրեր էր եւ զԲարզան՝ որ նիզակակից էր Նինոսի։ Ասիկայ իր ինքնակալութեան ետքի տարիները պատուեց զերիտասարդ ազգապետն հայոց զԱրայ՝ թոյլ տալով անոր որ իր հօրպէս մարգարտակապ վարսակալ կապէ նշան իշխանութեան, միանգամայն եւ նախապատուութեան յիշխանս՝ որք Ասորեստանեայց իշխանութեան մեծութիւնը կը ճանչնային։ Արայ իր անձին եւ սրտին համեմատ վայելուր կենակից ունէր զՆուարդ, որ յայտնապէս ստուգաբանի Նոր վարդ, եւ որ մերպատմութեան մէջ առաջին յանուանէ յիշեալ Հայուհին է, առաջին իգական հայ անուն․ իրենց ամուսնութեան պտղոց մէջ կը յիշուի մէկ մը միայն, իրեն յաջորդն եւ յետոյ անուանակիրն, զոր ծնողքն անուաներ էին Կարդոս, որոյ յունական վերջաւորութիւնը թողլով՝ կրնանք կարծել թէ այդ անունն արեւ կամ պայծառութիւն նշանակէ՝ ըստ պարսիկ լեզուի [3] ։ Յայտնի է թէ այսպիսի սիրելի, պարկեշտ զաւկի տէր եւ ամուսնոյ մը յարգը որչափ աւելի զզուելի եւ զայրանալի կ’ընէր՝ այնպիսի անառակ անամօթ տիկնոջ մը հրապոյրքը եւ հրաւերքը, ինչպիսի էր Շամիրամն շուայտ եւ թանձրամարմին [4] ։ Եթէ մեր պատմչին ըսածը դիտենք՝ Շամիրամ Նինոսի ողջութեան ատենէն լսեր էր Արայի գեղեցկութիւնը, եւ շատոնց փափագէր անոր․ սակայն առջի տարիները ծածուկ հրեշտակութեամբ սկսաւ հրապուրել զնա, յետոյ երբ ամենուն այլ յայտնի եղաւ իր լրբութիւնն ուրիշ տեղ ըրածներովն, աւելի յայտնի պատգամներով եւ ընծաներով եւ ինչուան Նինոսի ինքնակալութեան թագը խոստանալով կը յորդորէր շատ տարիներ, մինչ զբաղած էր Բաբելոնի շինութեանը եւ ուրիշ գործերու․ բայց արայ ոչ հրապոյրը յանձն առաւ եւ ոչ ընծաները, մինչեւ որ Շամիրամ պարապ եւ յարմար ատեն գտաւ, եւ Նինոսի աշխարհակալութիւնը ի գլուխ տանել ուզելով, իբր թէ բոլորովին զՀայս նուաճելու համար՝ «տոնու զբազմութիւն զօրաց իւրոց եւ փութայ երթալ հասանել յերկիրն հայոց ի վերայ Արայի։ Բայց որչափ դիմաց էր նշանակել՝ ոչ այնչափ ինչ ի սպանանել զնա եւ ի հալածել փութայր, քան թէ ի նուաճել կամ զբռամբ ածել, զի լցցէ զկամս ցանկութեան իւրոյ․ զի առ յոյժ ցանկականի մոլեգնութեանն, ի բանսն որ զնմանէ՝ որպէս ի տեսութիւն շամշութեամբ վառեալ էր»։

      Շամիրամայ այլանդակ փափագն առաջնորդ եղաւ առաջին անգամ մեր աշխարհը ոտնակոխ ընելու օտար զօրաց՝ որք անկէ ետքը այլ եւ այլ պատճառաւ բիւր անգամ հոն թափեցան։ Հայաստանի հարաւային կողմնակալքն չկրցան դէմ դնել անոր բիւրաւոր բանակին, որ հեղեղօրէն վազելով հասաւ ինչուան միջին աշխարհը եւ Հայկազանց ոստանը, յաշխարհն ի գաւառն եւ ի դաշտն Այրարատ, որ ըստ ոմանց այս ատեն եւ Արայի պատճառաւ այդ անունն առած [5] է, բայց ըստ այլոց անկէ առաջ՝ նոյն դաշտին մէջ շինութիւններուն պատճառաւ [6] ։ Հաւանելի չէ որ արայ ինչուան իր ոստանին սահմանները կոխել թողու Շամիրամայ՝ առանց անոր զօրաց առջեւն ելնելու։ Մեր գրաւոր եւ անգիր աւանդութեանց մէջ երկու տեղ յիշուի Արայի եւ Շամիրամայ պատերազմը․ մէկ մը այս յիշեալ Այրարատ գաւառն, մէկ մ’այլ շատ յարեւելեան հարաւ՝ Տոսպայ (Վան) գաւառին մէջ, ոչ շատ հեռու Հայկայ եւ Բելայ ճակատամարտին տեղէն․ Վան քաղքէն քանի մը ժամ հեռու Աւանս աւանին մօտ կայ Լէզք գեղը, ուր մինչեւ   հիմայ կ’աւանդեն տեղացիք թէ եղած ըլլայ Արայի պատերազմն եւ մահն եւ լզուլն յետ մահուան․ զոր եւ քիչ մը մութ խօսքերով յիշէ Թովմ․ Արծրունի պատմիչն, թէ այն գեղին դիմաց Երիվարաց արձակման դաշտ ըսուած տեղին մօտ կայ գոգաձեւ տեղ մը՝ ձեւացած երկու կարգ «արձանաշար քարակարկառ» մեծամեծ քարերով․ բայց հոս աւելի Շամիրամայ (յետագայ) կոտորածն կարծել տայ այս պատմիչս՝ քան Արայի զօրացն։ Որչափ այլ անծանօթ է հիմայ մեզի մեր այս քաջ, առաքինի եւ գեղեցիկ նահապետին գործերն ընդդէմ Շամիրամայ, յայտնի կ’երեւի որ ատենօք հռչակուած էր մասնաւոր դիպուածներով ալ, եւ միայն մէկ իրարու հետ զարնուելով մը լմնցած չէ պատերազմն եւ Արայի մահն։ Այս՝ կամ վերջին պատերազմն եղած է բուն Այրարատեան գաւառին եւ դաշտին մէջ, ուր»գայ հասանէ տագնապաւ», Շամիրամ, գուցէ Արայի աւելի պատրաստութեան եւ զօրաց շատնալուն ժամանակ չթողլու համար․ եւ ինչպէս կ’աւանդեն մինչեւ հիմայ՝ Շամիրամ բանակեցաւ Կոտայից գաւառին եզերքը լերան մը վրայ՝ զոր Հայք դեռ կոչեն Շամիրամայ լեռ, որոյ դիմացն՝ յարեւմուտս, է Արայի լեռն, ուր մեր նահապետն բանակած էր, եւ մէջ տեղն է դաշտ, մասն Այրարատայ, ուր կայ գեղն Արամօնս, նոյն Արայի յիշատակաւ մը այսպէս անուանած ըստ ոմանց [7] ։ Այս լեռնամէջ դաշտիս վրայ եղաւ Հայոց եւ Ասորեստանեայց պատերազմն․ որու յաղթելէն ալ յաղթուելէն ալ կը կասկածէր Շամիրամ․ եւ նոյն իսկ իր զօրաց բազմութեան վրայ վստահութիւնն կը վախցընէր որ Արայ քաջութեամբ մինչեւ ի մահ կռուելով իր բուն փափագը պարապ հանէ․ անոր համար «եւ ի լինել ճակատուն՝ պատուէր տայր զօրապետաց իւրոց՝ թէ դէպ լինիցի հնարել ապրեցուցանել զԱրայն», եւ կ’երեւի այլ թէ զօրապետքն ջանացին այս բանիս, եւ Արայի հետ նորէն բանագնացութիւնք եղան, ինչպէս կրնանք գուշակել մեր մէկ կորուսեալ պատմչի մը այս կարճ մնացեալ խօսքէն․ «Ապա գեղեցիկն Արա պատգամաւորէ զզօրավարն իւր առ Շամիրամ»․ յիշատակ զօրավարաց եւ ճակատու նշանակեն երկու կողմէն այլ կարգաւորեալ բանակներ եւ երկար կռիւ, զոր նախ զօրավարքն ըրին իրարու դէմ․ Շամիրամ հաւանօրէն իր անձնապահ գնդովն հեռու կեցած բարձրէն կը դիտէր․ նոյնպէս եւ Արա ի սկզբան․ բայց յետոյ անշուշտ թշնամեաց բազմութենէն իրեններուն տկարանալը տեսնելով՝ ինքն այլ նետուեցաւ անոնց մէջ․ եւ ինչպէս նոյն կորուսեալ պատմութեան մէկ մնացորդ կոտորակն այլ կ’ըսէ․ «Եւ ի խմբման պատերազմին քաջն Արա շահատակէր արիաբար»․ եւ նովին արիութեամբ եւ առաքինութեամբ զարնուելով ընկաւ հոն՝ ուր իր անունը անմահ եւ անմոռաց թողուց, եւ անկից ամենայն ազգաց մէջ այլ, թէ ոչ դեռ իր պատմութեան ծանօթութեամբը՝ գոնէ Ս․ Գրոց մէջ մտած Այրարատ կոչմամբ։

      Պատերազմն դադրելէն ետեւ իմացուեցաւ Արայի սպանուիլն, որ հաւասար թէ եւ այլօրինակ ցաւ պատճառեց երկու բանակաց այլ, եւ թէ Նուարդայ թէ Շամիրամայ․ որ շատ ջանալ, փնտռել եւ գտնել տուաւ առաքինի քաջազին եւ իրեն փափագածին դիակը, զոր եւ տեսնելով լաւ իմացաւ թէ ըրած կորուստը եւ թէ իր անարժանութիւնը այնպիսի կտրիճի մը․ բայց դեռ կէս մը զայրագին ցանկութեամբը յիմարած կէս մ’այլ սնոտի հաւատքով, կարծեց կամ կարծել տուաւ թէ կախարդութեան հնարքով պիտի կարենայ ողջընցընել զԱրայ, եւ սէրը կամ վրէժն առնուլ անկէ․ պատուիրեց «դնել զնա ի վերնատան ապարանից»․ որ կամ իր սովորական Թիլերուն պէս բարձր տեղ մ’էր, կամ թէ իր եւ կամ Արայի բնակարանին վերնայարկը կամ տանիքը։ Հայք՝ որ ունէին դեռ բաւական զօրք եւ ուժ՝ Արայի մահուան ցաւովն սաստկացեալ՝ ուզեցին նորէն յարձակիլ Ասորեստանեայց վրայ․ բայց Շամիրամ անօգուտ կռիւ մը դադրեցընել փութալով՝ համբաւել տուաւ թէ իր չաստուածներն Արայի վէրքերը լզելով քիչ ատենէն պիտի ողջընցընեն զնա․ բայց երբոր դին սկսաւ ապականիլ, հրամեց որ ծածուկ տանին խոր փոսի մը մէջ ձգեն․ եւ նորէն ձայն հանել տուաւ որ չաստուածքն լզեր եւ ողջացուցեր են զԱրա, եւ նա ալ հաւաներ է իրեն հետ ըլլալու։ Ուստի նախ աստուածոց շնորհակալ ըլլալու համար՝ «կանգնէ նոր իմն պատկեր յանուն դիւաց (այսինքն դիւակերպ կուռք) եւ մեծապէս զոհիւք պատուէ․ ցուցանելով ամենեցուն՝ իբր թէ այս զօրութիւն աստուածոց կենդանացուցին զԱրայ․ եւ այսպէս համբաւեալ զնմանէ ի վերայ երկրիս Հայոց, եւ հաւանեցուցեալ զամենեսեան, դադարեցուցանէ զխազմն»։ Իսկ Արային ողջութեանը հաւտացընելու համար՝ իր մարդկանց մէջ անոր նմանագոյն մէկ մը գտնելով եւ անոր նման հագուեցընելով՝ հետը կը պտտցընէր եւ հեռուէն Արայի կը նմանեցընէր, զգուշանալով մօտէն ցուցընելու [8] ․ ինչուան որ իջեցուց Հայոց գրգռութիւնը․ յորոց ոմանք հաւատալով, ոմանք ատեն անցնելով պաղելվ ի վրէժխնդրութենէ, շատն ալ տեսնելով որ պատերազմաւ պիտի չկարենան ի գլուխ ելնել, կամայ ակամայ դադրեցան․ մանաւանդ երբ տեսան որ իրենց յափշտակուած դիւցազին որդին՝ Կարդոսն որ դեռ 12 տարուան էր, Շամիրամայ ձեռքն ընկնելով՝ անոր սիրելի եւ գգուելի եղաւ․ որ եւ յիրաւի անոր հօրը վրայ ունեցած սիրով, միանգամայն եւ Հայոց հակառակութեան վախով՝ զԿարդոս հօրն անուամբ կը կանչէր, մինչեւ Հայք այլ այնպէս ըսին Արայ Արայեան․ եւ խոստացաւ, ու յետ ժամանակի դրաւ այլ զնա հօրը տեղ Հայոց ազգապետ, որ եւ հաւատարիմ մնաց դշխոյին, ու յետոյ անոր հետ պատերազմի մէջ մեռաւ։ Պատմութիւնն ոչ յիշէ թէ ի՞նչ եղաւ անոր մայրն Նուարդ․ բայց կասկածել տայ, թէ եղերական վերջ մ’ունեցաւ կամ թողուց հեռացաւ յԱյրարատայ, ու անկէ ետեւ իրեն սրտին անմարելի սիրոյ եւ վրիժուց հնոցներ կը վառէին․ պատմութեան թողածն հոս քերդողաց յարմար երգոց եւ ողբոց դրուագ մը կրնայ ըլլալ։

      Շամիրամայ պէսպէս գործքերն մեր աշխարհին մէջ, զոր վարը պիտի յիշենք, հոս ալ զինքն անմոռաց ըրին՝ ինչպէս ուրիշ շատ աշխարհաց մէջ, եւ թերեւս ի Հայս աւելի քան թէ ուրիշ տեղ․ միայն թէ դժբաղդաբար իր յիշատակաց ամենէնվտանգաւորն՝ երկար ատեն ամենէն ալ զգալի եւ ընդունելի մնաց․ այն է Արայի կենդանութեան կերպն․ որ թէ եւ մեր հին կչօնական պատմութեան կրնայ վերաբերիլ՝ այլ հոս այսքան հին ժամանակի հազուագիւտ յիշատակ մ’ըլլալով, հարկաւոր է քիչ քննութեամբ երկրորդել։ Այս ատեններս, որ Աբրահամ նահապետին կենաց ժամանակն է, շատ տեղ կռապաշտութեան ծաւալիլն անտարակոյս է, բայց շատ տեղ այլ աստուածապաշտութեան դեռ մնալն՝ նոյնպէս անտարակոյս է․ ասանկ այլ կ’երեւի մեր աշխարհն․ ու այս Արայի ողջընցընելու հնարքն եւ հաւատքն առաջուց լսուած ըլլալու չէ․ վասն զի անոր ստութեան ալ փորձ ըլլալով Հայ զօրքն՝ աւելի պիտի զայրանային ընդդէմ Շամիրամայ, ապա նոր բան մ’ըլլալով, եւ ուրիշ կողմանէ Շամիրամայ վրայ մեծամեծ եւ հրաշալի բաներ լսելով, գուցէ եւ տեսնելով, անոր ստութեամբք եւ կախարդականհնարքներովն, յետոյ Արայի նման մէկն այլ տեսնելով իր քով, ոչ միայն մտաւ Հայոց մէջ այս սուտ հաւատքը, այլ գուցէ եւ ուրիշ ազգացմէ աւելի սեփական եղաւ անոնց, եւ մինչեւ իրենց քրիստոնէութեան առաջին դարերուն (Դ, Ե) մէջն անգամ կային հաւատացողք․ յամի (Տեառն) 379 երբ Պապ թագաւոր դաւաճանութեամբ քաջակորով Մուշեղ Մամիկոնը սպաննել տուաւ՝ եւ մարմինը տարին ընտանեացը՝ այն թերահաւատք քրիստոնեայքն առին կտրած գլուխը վզին կարեցին ու աշտարակի մը տանեաց վրայ դրին՝ յուսալով որ «վասն զի այր քաջ էր Առլէզք իջանեն եւ յարուցանե զնա»․ ինչուան որ այն այլ Արայի պէս հոտելով եւ նեխելով՝ թաղուեցաւ։ Դեռ դար մ’ետք այլ մեր թարգմանիչքն (Եզնիկ, Մովս․ Խորենացի) յիշեն զայն․ եւ առաջինն կ’իմացնէ որ այդ առասպելեալ լզող ճիւաղն՝ զոր ինքն եւ Բուզանդ Առլ’զ կամ Առլէզ կոչեն, այլք Արալեզ կամ Արալեզք ․ կամ Յարալէզ, կամ Արայի անունէն առնուած էր (իբրեւ զԱրայ լզող), կամ միշտ լզող իմացընելով ( Յարալէզ ) եւ կամ ուրիշ սկզբամբ մը․ եւ թէ շան կերպարանքով կամ շնախառն կենդանի կամ հրէշ մը կարծուէր, ինչպէս յայտնապէս կ’ըսէ Եզնիկ․ «զԾովացուլն՝ ի կովէ ելեալ ասեն․ եւ զԱռլեզն ի շանէ ․․․ զոր Արալէզն կոչեն»։ Բ դարուն սկիզբները մեր Արտաւազդ Բ ին մահուանը վրայ եղած առասպելն այլ թէ երկու շունք սեւ եւ ճերմակ՝ իր շղթաները կը լզէին որ մաշեցընեն փրցընեն եւ ազատեն զնա ի մշտնջենաւոր կապանացն՝ նոյն արայի կենդանիներէն կարծէ մեր միջին հեղինակաց մէկն, (Վանակ․ Տարեմտ․) «Այս է Յարալէզ առասպելն որ ասեն»։ Ուրիշ մ’այլ՝ գուցէ աւելի հին քան զսա, կը յիշէ թէ «ասեն ոմանք թէ գոյ կենդանի որ յար եւ հանապազ զերկիր լեզու․ եւ ոչ գոյ․ եւ կամ զոր Շամիրամ ստաբանեաց, այսպէս ասելով թէ աստուածքն շնորհեցին մեզ ասեն գոլ կենդանի Յարալէզ․ բայց սուտ եւ ոչ իրաւ»։

      Այս առասպելս Հայոց մէջ ամենէն հին սնահաւատութիւնն է, որ եւ Շամիրամայ հետ մտած կ’երեւի մեր աշխարհը, ինչպէս ուրիշ դիպուածէ մ’ալ կը յայտնի՝ որ նոյնպէս իր եւ իր սանական եղած Արայեանն Արայի ատեն կը յիշուի Անուշաւանի վրայօք․ ինչպէս պիտի տեսնենք ասոր վրայ խօսած ատեննիս։ Իսկ թէ այս Արալեզաց զրոյցն Արայի համար կամ ատեն [9] հնարուած է՝ ուրիշ հեռաւոր վկայութեամբ մ’ալ հաստատուի, որ եւ նշանաւոր բան մ’այլ է, թէ՛ յիշատակին եւ թէ յիշողին համար․ միանգամայն եւ սնահաւատութեան հետ կը ցուցընէ Հայոց ստոյգ հաւատքն այլ հոգւոց անմահութեան վրայօք։ Արամայ անունն բաւական ծանուցած էր իր ազգն եւ աշխարհն արեւմտեան ազգաց․ շատ բնական էև որ իր  որդւոյն դէպքն այլ հռչակուի անոնց, մանաւանդ որ Շամիրամայ հետ խառնուած էր անոր յիշատակն․ իր մահուան վրայ առասպելն այլ բերնէ բերան եւ կարծիքէ կարծիք անցնելով՝ Յունաց մէջ, եւ (Պղատոնի) անոնց գեղեցկագոյն գրչին տակ՝ խորանիշ կերպարանք մ’ալ առաւ։ Արդ Պղատոն իր մէկ իմաստասիրական գրոց մէջ (Ժ Գիրք Հասարակապետութեան) կը յիշէ իբրեւ ոմանց ծանօթ զրոյց մը, թէ Էր (Արայ) անուամբ քաջ հայկազուն մը, բայց ծննդեամբ Պամփիւլիացի՝ պատերազմի մէջ մեռեր է, եւ տասն օրէն իր դիակը գտեր են անարատ եւ տարեր են տունը, երկու օրէն վերջը խարուկի վրայ դրեր են այրելու․մէկ մ’ալ յանկարծ ողջընցեր ելեր է, եւ սկսեր է պատմել ինչ որ անդիի աշխարհին մէջ տեսեր էր արդար եւ մեղաւոր հոգւոց վարձուց եւ պատժոց վրայօք․ բայց ինքն ամենեւին չէր յիշեր թէ ինչ կերպով հոգին նորէն դարձեր էր ի մարմինը։ Պատմածներն յունական առասպելեաց եւ կարծեաց համեմատ են․ բայց բուն իրեն պատմութիւնն անտարակոյս կ’ընէ մեր Արայի յիշատակը կամ աւանդութիւնը, որ ի Յոյնս եւ ինչուան ի Պղատոն հասած էր, որ եւ յայսմ մասին երկու կամ երեք դար յառաջ քան զՄարիբաս մեր հին պատմութեան շատ հետաքննական դիպուածոց մէկն աւանդած կ’ըլլայ։ Էրայ կամ Արայի ծննդեամբ Պամփիւլիացի ըսուիլն այլ՝ եթէ մտադրութեան կամ հաւատալու արժանի է սեպուէր՝ կրնայինք ըսել թէ ծնած ըլլայ Արամայ յարեւմտեան Հայս եղած ատեն, եւ թէ անոր իշխանութիւնն՝ յետ հալածելոյ զՊայապիս՝ հասած ըլլայ մինչեւ ի Տօրոս եւ յափունս Միջերկրականին> — Դառնանք հիմայ մեր պատմութեան յետ մահուանն Արայի, եւ Շամիրամայ շինութեանց։

      Իր ստոյգ կամ անստոյգ գործոց մէջ ամենէն նշանաւորքն աս շէնքերն կրնան ըսուիլ, անոնց մէջ ալ ստուգագոյնքն են ի Հայաստան, որ իր բնիկ Հայկազուն տէրը կորուսանելով՝ առաջին անգամ օտարի եւ տիկնոջ մը հպատակ եւ հարկատու եղաւ, եւ այնպէս մնաց բոլոր Ասորեստանեայց ինքնակալութեան ատեն, ինչպէս յետոյ եւ Պարսից․ քանի որ Շամիրամ անձամբ ի Հայս էր՝ ինքնին կիշխէր հոն․ եւ առջի գործն եղաւ քննել ճանչնալ այն աշխարհը՝ զոր 4-500 տարի Թորգոմայ որդւոց քաջութիւնն ազատ պահեր էր ի Սեմայ եւ Քամայ զաւակաց բռնաբարութենէն։ Քիչ մ’ատեն Այրարատայ կողմերը կենալով, եւ անշուշտ յԱրմաւիր իշխանաբար տիրելով՝ երբ գարնան օրերն անցան եւ սկսաւ տաքը զօրանալ Այրարատեան ընդարձակ դաշտին մէջ՝ ելաւ զուարճաասէր դշխոյն մեր աշխարհին ամառուան եղանակի յարմար կողմերը երթալու, եւ դէպ յարեւելեան հարաւ ոլորելով Արածանոյ եւ Աղթամարայ բարձրավանդակաց վրայ ելաւ, տափէ տափ լեռնէ լեռ անցնելով, «զբօսնուլ կամելով ի հովիտս եւ ի դաշտս ծաղկաւէտս։ Եւ տեսել զգեղեցկութիւն երկրին եւ զօդոցն մաքրութիւն, եւ զաղբերացն յստակագոյն բղխմունս եւ զկարկաջահոսութիւն գետոց բարեգնացից, Պարտ է մեզ, ասէ, յայսպիսում բարեխառնութեան օդոց եւ մաքրութեան ջուրց եւ երկրի՝ քաղաք եւ արքունիս շինել բնակութեան, որպէս զի զչորրորդ մասն ի բոլորմանէ տարւոյն՝ որ է ամառնայինն եղանակ՝ ըստ ամենայն բարեվայելչութեան անցուցանիցեմք ի հայս․ եւ զայլն եւս երիս որոշմունս օդոցն զովութեան՝ տածիցեմք ի Նինուէ»։ Եթէ այս ետքի խօսքս պատմողին խորհրդածութիւնն չէ՝ ըսել է որ Շամիրամ ալ կը ճանաչէր տարւոյ չորս եղանակ կամ կլիմայ, եւ կրնար ալ ճանչնալ իր տիրած տեղեաց ընդարձակութեանը նայելով․ ինչպէս որ իր տէրութեան յաջորդող Բաբելացիք եւ Պարսք այլ նոյն վիճակաւ իւրաքանչիւր եղանակի համեմատ իրենց բնակարան հաստատեցին զանազան աշխարհաց մէջ․ իսկ Շամիրամ, ըստ մեր պատմչին, ամառը ի Հայս կ’անցընէր, մէկայլ եղանակներն յԱսորեստան։ Դեռ ի Հայս չեկած՝ մեծ Մարաց մէջ Եկբատան մայրաքաղաքին մօտ Բաղաստան (Պաճիստան, Պիսուգուն) լերան վրայ զարմանալի շէնքեր, քանդակներ եւ պարտէզներ շինել տուեր էր․ (քանդակներն եւ բեւեռաձեւ արձաններն ինչուան հիմայ կան եւ զարմացընեն զհետաքնինս, թէ եւ գրուածքն եւ գործքն, ըստ քննութեան գիտնոց՝ Աքեմեննեայց պարսից գործք են․) անոնց նմաններ շինեց նաեւ մեր աշխարհին մէջ․ շատ կողմեր ալ լերանց քարէ կողերը տաշելով բեւեռաքանդակ արձաններ դրել տուաւ․ նոյնպէս ալ գաւառաց եւ աշխարհաց բաժանմունքը որոշելու համար սահմանաքարեր կանգնել կամ տաշել տալով՝ արձանագրեց․ ինչպէս որ յիշէ մերպատմիչն, առանց ըսելու թէ ո՛ր լեզուաւ․ թէ եւ պէտք չէ տարակուսիլ՝ թէ իր խօսած աթուրացի լեզուան էր, մասամբ ալ Հայերէն։ Հիմայ Սեպագիր կամ բեւեռաքանդակ արձանագրութիւնք տարուէ տարի նոր նոր կը յայտնուին ի Հայս․ հնագէտք ընթերցողք եւ (որոց ընթերցուածին եւ հասկացուածին չիք երաշխաւոր) դեռ չեն կրնար ըսել թէ ի՞նչ լեզու է՝ զոր կը թարգմնեն․ գտածնին վերջին Ասորեստանեայց եւ Պարսից յիշատակարաններ են, բայց ոմանք չեն տարակուսիր թէ կարելի է Շամիրամայ գրուած ալ գտնել, եւ թէ այն ատենի Հայերէն լեզուաւ գրուածք այլ պիտի գտուին, մանաւանդ Վանայ կողմերը, որ Շամիրամայ գլխաւոր շինութեանց կենդրոնն էր։

      Այն ընդարձակ եւ գեղեցիկ աղի ծովուն եզերքը՝ ուսկից ոչ հեռի հայկ իր մեծ քաջագործութիւնն կատարեց, եւ իր որդւոց եւ թոռանց յանձնեց, որոյ մէկուն անուամբ Բզնունեաց Ծով ըսուեցաւ, նշանաւոր շէնք եւ քաղաք հիմայ Վան է, հին ատենն այլ նոյնպէս էր ի մէջ շատ քաղաքաց եւ աւանաց որ ծովեզերքը շինուեցան․ Շամիրամէն առաջ շէ՞ն էր թէ չէ յայտնի չէ․ բայց սա եղաւ իր գլխաւոր շինող եւ զարդարողն, որոյ եւ անունն առաւ Շամիրամակերտ կոչուելով եւ պահեց երկար ժամանակ։ Շամիրամ անոր հիւսիսային կողմէն եկաւ հոն, եւ վերոյիշեալ Լէզք գեղին հարաւակողմը բնական քարաբլուր մը գտաւ իր ախորժակին համեմատ, որ միշտ կամ կը փնտռէր կամ կը շինէր ասանկ բարձր դիրքեր իր բնակարանաց քովերը․ այս բլուրս որ հիմայ աշխարհածոնօթ է վանայ բերդը (Վան-Դալէսի) կրելով, ժամաչափ մը երկայնութիւն ունի արեւելքէն դէպ ի մուտք ի ծովակողմն ձգուած․ հիւսիսային կողմը քիչ մը դուր եւ դար տեղուանք ունի, իսկ հարաւակողմը պարսպի պէս շիտակ եւ իբրեւ կտրուած կը բարձրանայ, եւ հիմայ կը նայի քաղաքին վրայ, որոյ պարիսպքն այլ անոր կպած են։ Արդ Շամիրամ այս քարաբլրոյն ոտքը շինեց իրեն ամառուան զբօսանաց քաղաքը՝ որ եւ անոր համար Ամարաստան ըսուեցաւ, եւ նախ անոր մօտէն անցնող գետակը որ մինչեւ հիմայ Շամիրամայ ջուր կամ Առու կ’ըսուի, քարաշէն ամբարտակներու մէջ առաւ, շատ ծանր աշխատութեամբ, որոյ համար իր մարդիկներէն 42, 000 [10] հոգի եւ 600 վարպետ ծառայեցոց․ խիստ ամուր եւ մեծագործ շէնք մ’եղաւ, քարերն այլ աւազով եւ կրով անանկ միացուց իրարու՝ որ դրսուանց հալած եւ կպուցած կարծուէր, եւ անանկ պնդացուցեր էր՝ որ գրեթէ փրցնել եւ կոտրելն անկարելի էր․ բայց ժամանակն, թերեւս ժաժելով՝ խանգարեցին զայն եւ մեծամեծ պատառուածք բացին, որոց մէջ երբեմն բնակիչքն վախի եւ պատերազմի ատեն կ’ապահովէին, երբեմն, ալ աւազակներ կը դարանէին, եւ այս ինչուան ետքի ատեններս․ այս գետեզերեայ քարատափք որ ամբարտակք կ’ըսուին՝ մղոններով երկայնեց հասուց մինչեւ այն տեղը ուր շինեց զքաղաք եւ անոր միջէն այլ անցուց մինչեւ ի ծովեզրն․ ինչպէս նաեւ երկու ճիւղ այլ հանելով՝ ի գետոյն քաղքին երկու կողմէն անցուց՝ որ ջուր տան այն տեղի պարտիզաց եւ այգեաց, վասն զի քաղաքի երեք կողմն ալ տնկեց պիտանի եւ զուարճալի բոյսեր, ի ներս եւ ի դուրս պարսպացն, որովք ամրացուց քաղաքը, հանդերձ աշտարակներով եւ պղնձի դռներով․ ընդարձակ եւ մաքուր փողոցներով բաժնելով զայն թաղ թաղ, եւ վայելուչ ու բարձր բնակարաններ շինելով զանազան գոյնով քարերով, որ կ’երեւի թէ այն ատեն մասնաւոր նշանակութիւն ունէին ոչ թէ միայն վայելչութիւն․ շատ այլ լուալիք եւ բաղանիք շինեց  թէ ջրոց առատութեան եւ թէ իրեն զբօսասէր բարուցը համեմատ։ Միով բանիւ ամառուան յարմար եւ զուարճալից զովագին քաղաք մը ձեւացուց, անոյշ ջրերով եւ ծովով, ծաղկով եւ ծառով զարդարած, հանդերձ ամրոթեամբ՝ յապահովութիւն թշնամեաց։ Եւ աւելի զգուշութեան համար՝ քաղաքին հիւսիսակողմն եղած բնական քարաբլուրն արուեստով ա՛յլ աւելի ամրացուց, եւ շատ տարիներ աշխատել տալով թէ ամրութեան, թէ գանձուց պահպանութեան, եւ թէ բնակութեան ու գիտարանաց տեղուանք շինեց անոր վրան եւ մէջերը․ քարին երեսն ու մէջը տաշելով ու փորելով ուզածին պէս, թէ վեր ելնելու ճամբայի համար․ մանաւանդ քարաբլրին արեւելեան կողմն որ դէպ ի վարաց կը նայի՝ ձեռագործ քարայրներ բացաւ, քառակուսի սենեակներով եւ սրահակներով, որոցմէ դեռ ոչ սակաւ կերեւին անմաշ կանոնաւոր ուղղագիծ ձեւերով, թէ եւ մէջի զարդերէն մերկացեր են։ Զասոնք պատմիչն մեր կոչէ «պէս պէս տաճարս, սենեակս օթից, տունս գանձուց եւ վիհս երկարս», որոց ոմանց մուտքին կամ դրսի դրան վրայ բեւեռաքանդակ արձանագիրք կան, ինչպէս անեւ քարաբլրին ուրիշ կողմերն այլ․ որք եւ բոլոր Ասիոյ մէջ ամենէն նշանաւոր բեւեռագրութեանց մէկն են, թէ ոչ եւ առաջին․ սակայն ինչպէս առաջ այլ ըսինք՝ թէ բոլոր գրուածքն թէ փորուածքն ստուգիւ Շամիրամայ ըլլալն չի կարծուիր հիմայ․ այլ հաւանօրէն վերջին Ասորեստանեայց, Մարա-Պարսից թագաւորք այլ նոր բաներ աւելցուցել են հոն․ եւ ըստ ոմանց՝ առանձին թագաւորութիւն մը կար Վանայ տարատափին վրայ, որ ժամանակաւ դեռ աւելի ծանօթանայ պիտի մեզի երբ այն զարմանալի գրուածքն (որոց մեծ մասն անմաշ մնացեր է) աւելի հաւանօրէն կարդացուին։ Այսպիսի գրուածներէն մէկն այլ կայ քաղքէն քառորդ մը հեռի Ակորի (տճկ․ Աք-քիփրի ) կոչուած քարալեռան մը երես, խորանարդ տաշած եւ փորագրած․ ասիկայ է պատմչին ըսածն, «ի յարեւելից կողմանէ հաճեցեալ բլրոյն (բերդին) Լեառն մի փոքրագոյն »։ - Արդ այս քաղաքս իր շէնքին համեմատ Ամարաստան ըսուեցաւ, եւ բերդին հետ մեկտեղ Շամիրամակերտ ․ յետ ժամանակաց Երուանդ Արշակունի թագաւորն քաղաքը նորոգելով իր անուամբ կ’ըսեն Երուանդաւան կոչեց, յետոյ եւ հիմայ Վան կոչի․ երկրիս հնագոյն եւ միշտ շէն ու իշխանանիստ քաղաքաց մէկն մնալով յետ բազմակերպ փոփոխութեանցն իբր 4000 տարիէ վեր։ Վանայ ծովուն բոլորտիքը Շամիրամ ուրիշ ձեռակերտներ այլ ըրած է, եւ դեռ իր անուամբն յայտնի տեղիք կան․ ինչպէս ծովուն դիմացի (արեւմտեան) կողմը՝ Նեբրովթ լերան ստորոտը Շամիրամ գեղը եւ անոր քով բերդը։ Վասպուրական աշխարհին ուրիշ գաւառաց մէջ ալ, ինչպէս յԱղբակ եւ ի Ճուաշ, կան Շամիրամայ անուամբ բերդք եւ գեօղք․ ինչուան Արցախ աշխարհին մէջ այլ Շամիրամաձոր եւ Շամիրամաբերդ անուամբ վիճակք եւ շէնք յիշուին ԺԲ դարուն մէջ․ որոց ինչ պատճառաւ այդպէս կոչուիլն անյայտ է, բայց կրնան հաւաստել պատմչին ըսածը՝ թէ Շամիրամ ամէն տարի ամառները կու գար ի Հայս, եւ ի հարկէ պտըտելով լեռնային եւ հովասուն կողմերը՝ նոր նոր բերդեր բնակարաններ շինել կու տար։ Մեր աշխարհին մէջ շէնքերուն համար Ասորեստանէն ալ վարպետներ բերաւ․իսկ Հայաստանէն ալ իր աշխարհին եւ մանաւանդ Բաբելոնի համար՝ հարկաւոր նիւթեր հանեց․ որոց մէջ մասնաւորապէս կը յիշուի կոթող մը միակտուր քար, զոր կտրել տուաւ Հայոց լեռներէն, 125 ոտք երկայն եւ 5 ոտք ի լայնութիւն եւ ի թանձրութիւն, եւ եզներով ու գրաստներով քաշել տանելով մինչեւ ի գետեզերս, Եփրատայ վրայով իջուց կանգնեց ի Բաբելոն հրապարակի մէ, որ եւ անոր հրաշալի շինուածոց մէկն համարուեցաւ։ Շամիրամայ անունն եւ յիշատակներն շատ ուրիշ աշխարհաց մէջ այլ կան, բայց Հայաստան իրեն եղաւ իբրեւ երկրորդ հայրենի երկիր սիրական, միանգամայն եւ գերեզման։

      Թողլով իր գործունեայ վարուց մնացորդն՝ մեր պատմութեան հարկաւոր եղածն ըսենք․ 42 տարի քշեց իր տիկնութիւնը․ եւ եթէ պատերազմներն եւ շինութիւններն դադրեցուց, բայց բռնութիւնը, զբօսանքն եւ կախարդութիւններն ո՛չ, ինչպէս կ’աւանդեն․ եւ ասոնց մէջ անզբաղ ըլլալու համար՝ իրեն հաւատարիմները զանազան աշխարհաց վերակացու կը դնէր․ որոցմէ մէկն այլ էր Կարդոս ՝ մեր աշխարհին վրայ, որոյ եւ օրինաւոր պայազատն էր, եւ Արայեան Արայ կոչուած․ որ պատանեկութիւնը Շամիրամայ արքունեաց մէջ անցընելով՝ անոր գգուանօք եւ զբօսանօք մեղկած եւ թուլցած կ’երեւի․ եւ Ասորեստանեայց՝ մանաւանդ իրեն երկրորդ մայր մ’եղած Շամիրամայ սովորոյթքն մտուց ի Հայս․եւ կարծեմ թէ այն օտարներէն սովրած՝ հմայից եւ կռոց հաւատքն այլ ինքն նախ համարձակեցուց․ եւ իր իսկ պայազատ որդին՝ Անուշաւանը նուիրեց իր արքունեաց մօտ տնկած (Արմաւրայ) սօսեաց անտառին, որք յանուն Արմենակայ կոչուէին․ ծառապաշտութեան կարծիք մը տալով։ Ամառներն ի Հայաստան եկած ատեն՝ Շամիրամ Մարաց գլխաւորը կամ մեծ օրէնսդիր Զրադաշտը, որ եւ Զրադաշտաց մէջ առաջինն է, բոլոր Ասորեստանի եւ մերձակայ աշխարհաց վրայ իրեն երեսփոխան եւկառավար կը դնէր, իր հարազատ կամ անհարազատ որդիքն զրկելով եւ զգուշացընելով ամեն իշխանութենէ․ ինչուան որ անոնք ալ սկսան հնարք մը մտածել մօրերնուն ձեռքէն ազատելու․ բայց այն աչալուրջ ժանտուհին եւ ոչ անոնց արեւուն եւ իր արեանը խնայեց, զամենքն այլ սպաննել տուաւ․ միայն Նինոսէն ունեցած մէկ զաւակն ազատեցաւ Նինուաս կամ Զամէս ըսուած․ որ եւ ամենեւին վախկոտ եւ անվնաս երեւնալով՝ պահուեցաւ մօրն յաջորդ։; Բայց ասիկայ արդէն տարիքն առած երթալով աւելի գարշելի եւ անտանելի եղաւ․ եւ առթով մը Զրադաշտի հետ այլ աւրըւելով, ուզեց զայն ալ իշխանութենէն ձգել․ բայց անիկայ աղէկ ամրացեր եւ զօրացեր էր․ պէտք եղաւ պատարազմով կռուիլ։ Շամիրամայ առոգ հասակին հետ բաղդն այլ կամ բաղդասէր ընկերներն այլ պակսեր էին․ յաղթուեցաւ Շամիրամ, փախաւ եկաւ ի Հայս։ Վրէժխնդիրն Զրադաշտ յորդորեց թագաւորեցուց զՆինուաս․ որ հրաման տուաւ հալածել զմայրն մինչեւ ի մահ։ Շամիրամ իր սիրական եւ հաւատարիմ Արայեան Արային հետզօրք ժողուելով նորէն ուզեց դէմ ելնել ապստամբաց, որք ետեւէն հասան․ եւ նորէն յաղթեցին պատերազմաւ, որ կ’երեւի թէ վերոյիշեալ Շամիրամ գեղի եւ բերդին մօտ եղաւ․ ուր այն գոռոզ եւ աշխարհազբոս դշխոյն ստիպուեցաւ գերի աղախնոյ մը պէս ոտքով փախչիլ․ եւ յոգնած ու սաստիկ ծարուած ջուր ուզեց ու խմեց, (գուցէ այն համանուն գեղին քովը ուրիշ գեղ մը՝ որ մինչեւ հիմայ Ջրխոր կ’ըսուի)․ եւ այս ծարաւը մարելու կարօտն՝ իր կեանքը մարելու պատճառ եղաւ․ վասն զի ետեւէն ընկնողներն սուրերնին բաց վրան հասան․ տեսաւ որ այլ բան լմըննալու վրայ է, (կ’ըսէ մեր ազգային աւանդութիւնն) հանեց վզէն իրեն հմայից եւ յուռութից առիթ օղամանեակ ուլունքը, զոր գտեր էր կ’ըսեն օր մը Հայ տղոց ձեռք ծովուն եզերքը պտըտելու ատեն, եւ իրեն հմայեկ ըրեր էր, անոր համար յուսուբ-ուլունք կ’ըսուէին, եւ հոս ՝ առաւ նետեց ի ծովն, որ չընկնի ուրիշի ձեռք եւ ուրիշի այլ չանցնի բաղդը [11] ։

      Ուրիշ աւանդութիւն ուրիշ կերպ կ’ըսէ այս բանիս․ ինչ այլ որ ըլլայ՝ հաւանական է թէ Շամիրամ կախարդութեան կամ հմայեկի պէս ուլունք մ’ունեցած է, եւ անկէ մնացեր էր ի Հայս մինչեւ քրիստոնէութեան եւ մեր թարգմանչաց ատեն այս խօսքս կամ առածս «Ուլունք ի ծով Շամիրամայ [12] », գուցէ հին ազգային երգերէ առնուած։ - Իր հետ Արայեանն Արայի ազգապետութիւնն ալ վերջացաւ․ վասն զի նոյն պատարազմին մէջ ինքն այլ սպանուեցաւ իր կենաց իբր 38դ տարին․ եւ իբր 1964 տարի նախ քան զՔրիստոս։ Շամիրամ յուռթիցն հետ իր կեանքն այլ կորուս․ (եւ փոխանակ ուլանցը՝ անխնայ սուրն պատեց վիզը)։ Այս կերպով, ըստ հաւանագոյն կարծեաց, եղաւ այս գերահռչակ աշխարհակալ դշխոյին կատարածն, որ ուրիշ ազգաց պատմութեան մէջ անծանօթ մնացեր է․ եւ թէպէտ մեր մէջ աւանդածն ալ խառն է առասպելեօք, այլ գուցէ աւելի մօտ ստուգութեան։ Մեր Պատմիչն Յուռութուլանց հետ ուրիշ առասպել մ’այլ կ’աւանդէ առանց բացատրելու «Այլ թէ ախորժես առասպել, եւ Շամիրամ քար առաջին քան զՆիոբէ»։ Գուցէ ասով կ’իմանայ մեր քերդողահայրն այս Նիոբեայ վրայ ոմանց առասպելածն (որ սովորական կարծիքէն կը տարբերի) թէ Նիոբէ էրկանը մահուան ցաւէն խելագարած իր զաւակները սպաննեց, եւ ինք զինքն այլ ծայռէ մը վար գլորելով՝ մեռաւ․ գուցէ Շամիրամ այլ իր ետեւէն ընկնողներուն ձեռքէն փախչելով ինքն զինքն ժայռէ մը վար գլորելով մեռած կարծուի․ կամ թէ մեր նախնիքն Նիոբէի միւս աւելի հռչակուած առասպելին նման կարծէին՝ թէ ի քար փոխուած ըլլայ․ զոր եւ մեր հեղինակն ծամանակաւ երիցագոյն սեպելով ըսէ, «Եւ շամիրամ քար առաջին քան Նիոբէ»։

      Արայեանն Արայի հաւատարմութիւնն առ Շամիրամ՝ յանցանք մէր յաչս Նինուասայ, անոր համար անոր որդին Անուշաւան, զոր թերեւս ինքնի Շամիրամ իր արքունիքը տարեր էր ի Նինուէ՝ իբրեւ պատանդ կամ արբանեակ, Նինուաս աւելի խստութեամբ հոն պահեց իբրեւ իրեն թշնամւոյն որդի․ մանաւանդ որ Անուշաւան շատ ձրից տէր եւ հանճարեղ երիտասարդ մ’էր։ Արդէն յիշեցինք՝ որ հայրն զինքը նուիրեր էր Արմաւրայ սօսեաց ծառաստանին, ուր կարծեմ թէ եւ Զրադաշտայ նորահռչոկ կրօնից համեմատ մոգուց ժողովարան մը հաստատէր էր, որոց յանձնեց իր պայազատին կրթութիւնը․ որ եւ եղաւ իսկ ըստ պատմչին «ամենահարուստ եւ շատահանճար յիր եւ բան»․ հարստութեամբն կիմանամ իր յաջողութիւնը եւ զօրութիւնը միանգամայն եւ գործունութիւնը՝ զոր յետոյ ցըցուց․ իսկ շատահանճարութեամբն՝ իմաստութիւնն եւ հնարագիտութիւնն, զոր խօսքովն այլ յատնէր, անոր համար գովուի եւ ի բան։Այս ձրից վրայ ունէր եւ նուիրական համարում մը սօսեաց մէջ իբրեւ աստուածութեան ընծայուած ըլլալու, ինչպէս այն հին ատեն աստուծոյ աղօթից կամ վերաբերութեան տեղ անտառք կամ մեծամեծ ծառք ընտրուէին, որպէս եւ ժամանակակից Աբրահամ նահապետին եւ իր որդւոց պատմութենէն յայտ է ի Ս․ Գիրս․ իրեն սեփական եղաւ Սօսանուէր [13] կոչումն․ ըստ միահող հեղինակաց մերոց մասնաւոր սօսի ծառ մը կար Արմաւրայ ապարանից դրան քով՝ որոյ նուիրած էր Անուշաւան, մօտ այն աշտարակին՝ յորոյ վրայ կախեցաւ Նիւքար։ Նոյն իսկ Անուշաւան անունն այլ սրբազան նշանակէ ի սանսկրիտ լեզու։ Իսկ Գր․ Մագիստրոս մեկնաբանէ․ «Անուշաւան՝ անուշակացն կազմիչ եւ բարութեան յարդարիչ»։ Նինուաս Կարդոսի հետ մօրը սպաննուելէն ետեւ խաղաղութեամբ տիրեց անոր ընդարձակաց իշխանութեանը, եւ փոխանակ պատերազմաց եւ նոր աշխարհակալութեանց, մօրը ժողուած գանձերը վայլելով շռայլութեամբ, ինչպէս որ իր յաջորդքն այլ ըրին։ Անուշաւան երկար տարիներ անոր քով մնալով՝ ճարտարութեամբ պալատականներէն մէկ քանին շահեցաւ․ եւ հաւանել տուաւ Նինուասայ որ զինքը խաւրէ ի հայս իր նախնեաց աթոռը նստելու հաւատարիմ հարկատու հարկատու մնալով Ասորեստանեայց․ թէպէտ եւ նախ ոչ բոլոր մեր աշխարհին՝ հապա մէկ մասին միայն վերակացու դրաւ զնա Նինուաս, այլ վերջը բոլորն այլ իրեն յանձնեց, զոր եւ իմաստութեամբ կառավարեց Անուշաւան՝ հպատակութեամբ ինքնակալաց Նինուէի, ինչպէս եւ իր յաջորդք ըրին, որք եւ Ասորեստանեայց թագաւորին մէկ կուսակալն սեպուէին ի Հայս։ Պատմութիւնն կը ցուցընէ զԱնուշաւան շատ գովանի եւ պիտանի անձ, բայց ճարտարութեամբ իր հայրենի աթոռը ժառանգելէն զատ՝ ուրիշ բան չի պատմեր վրան [14], եւ ոչ այլ իր յաջորդաց վրայ երկայն դարեր․ որոնց անուանքը, կարգը եւ մնացեալ հազուագիւտ յիշատակները քննենք յաջորդ գլխով։ — Անուշաւանի հետ կը դադրի մեր պատմութեան մէջ Հայկայ սերնդեան պայազատութիւնն, 10 ազգ (պորտ) եւ իբր 550 տարի քշելէն ետեւ․ վասն զի իր յաջորդն եւ անկէ ետքիններն իրարու որդի ըլլալնին ոչ յայտնի է եւ ոչ հաւանական։