Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Բ հատոր

ՄՈՒՏՔ

ՀԱՄԱՊԱՏԿԵՐին առաջին հատորը ջանաց ներկայացնել արեւմտահայ մտքին ճիգը, աշխատաւորներու վրայ որոնք գրականութեան հազիւ թէ կը պատկանէին։

Ներկայ հատորը նուիրուած է ՎԱՒԵՐԱԿԱ Ն ԳՐԱԳԷՏՆԵՐՈՒ։

Արեւմտահայ գրական ճիգը դժուար է որոշ շրջաններու մէջ սահմանափակել, այն գլխաւոր փաստին պատճառով որ գրական հասկացողութեան ու ճաշակին յեղաշրջումն է ժամանակին մէջ, երբ միջոցը, այսինքն զայն լեցնող ապրումներուն գումարը, ինչպէս այս ապրումները արտայայտելու կանչուած մարդերը ետ կը մնան տեւողութեան կշռոյթէն, կամ շատ քիչ կը փոխուին։ 1901ին լոյս տեսած Հայապատումին Ա. մասը կը ցոլացնէ 1840ի մտայնութիւն, Չամչեանէն ուղղակի ճառագայթող, պատանի Ալիշանի զգայնության ցանցին, Մահուան տարին իր հրատարակած այդ գրականութեան պատմութեամբ (ուրիշ չէր Հայապատումին Ա. մասը իբր փառասիրութիւն ծերունազարդ հեղինակին ներքին համոզման մէջ, հոգ չէ նման փառասիրանք մը 1820ին, այսինքն Ալիշանի ծննդեան թուականին, տիրական իրողութիւն մըն էր Մխիթարեաններու հասկացողութեան մէջ) Ալիշան կուտայ կարելի կերպարանք մը այդ հասկացողութեան ու ճաշակին։ Դուք գիտէք թէ մեր գրական սերունդները իրարմէ բաժնուելու տեղ, իրար կը թափանցեն, այսպէսով արգիլելով դատողը յստակ կերպարանելէ, ստիպելով զայն երբեմն մէկ մարդու մէջ քանի մը, նոյնիսկ երեք սերունդ ուսումնասիրելու։

Ռոմանթիքներէն Ալիշան քիչ չափով կը պատկանի արեւմտահայ գրականութեան հարազատ յղացքին։ Անոր քերթողական վաստակը դադրած է արդեն 1860ին, — թուական ուր լիութիւն է Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան. ուր կը կազմաւորուի Պետրոս Դուրեան, 1870ը կը փակէ ուրեմն մեր ռոմանթիզմին անդրանիկ ու հարազատ բխումը, թէեւ մենք պիտի ունենանք այդ ռոմանթիզմին ուրիշ կերպարանքները, երկարաձգումները մինչեւ մեր, արեւմտահայ գրականութեան վախճանական տարիները։ Մնաց որ Զարթօնքի սերունդէն Մ. Հիսարեանի Դիւանը լոյս է տեսած 1911ին, Թէրզեանէն ունինք 1909ին Կիլիկիոյ աղէտին վրայ ողբ մը։ Սիպիլ 1885 ին վաւերատիպ ռոմանթիք (Առ Լուսին) 1930ին դեռ չէ դադրած ոտանաւոր գրելէ:

Եւ որովհետեւ Ալիշան, Պէշիկթաշլեան, Դուրեան խորքի նոյնութեամբ մը կը դառնան ուշագրաւ, գրական խառնուածքէ մը, արտայայտութեան ձեւէ մը միասնաբար վկայող, Համապատկերին այս հատորը կը բացուի այդ խառնուածքը ու այդ արտայայտութիւնը տարազող երեւոյթով մը, ա՜ն՝ զոր վարժուած ենք անուններու հայկական կամ ավելի հարազատ բառով մը` Արեւմտահայ Ռոմանթիզմ [1] որակել։